İZMİR – İzmir’in tarihi kent merkezinde yer alan Smyrna (İzmir) Agorası, dünyanın kent merkezindeki en büyük antik periyot agoralarından biri. 2007 yılından itibaren Kültür ve Turizm Bakanlığı müsaadesiyle, İzmir Katip Çelebi Üniversitesi ismine yürütülen ve İzmir Büyükşehir Belediyesi, Hoş Güç AŞ ve Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı’nın takviyeleri ile yapılan hafriyat çalışmalarıyla kentin tarihi gün yüzüne çıkmaya devam ediyor. 8 bin 500 yıllık tarihe sahip İzmir’in geçmişinin aydınlatılmasında kıymetli bir yeri olan antik kentte, Agora dışında Kadifekale ve Basmane mevkilerinde yapılan çalışmaların yanı sıra son periyotta tiyatroda yapılan hafriyatlar tartı kazandı.
İzmir’in en kalabalık semtlerinden biri olan İki Çeşmelik Caddesi üzerinde arkeolojik bir hafriyat yapmanın zorlukları neler? Smyrna tiyatrosunun yeri şuurlu bir seçim mi? Tiyatroda ele geçen yazıtlar bize neler söylüyor? İzmir Katip Çelebi Üniversitesi, Türk-İslam Arkeolojisi Kısmı Öğretim Üyesi, Smyrna Antik Kenti Hafriyat Lideri Doç. Dr. Akın Ersoy sorularımızı cevapladı.
Doç. Dr. Akın Ersoy ‘AGORA ÖREN YERİ BİRÇOK AKTİFLİK İÇİN CAZİP HALE GELDİ’
Öteki hafriyat alanlarından farklı olarak büyük bir kentin ortasında hafriyat yapıyorsunuz. Bu türlü merkezi bir yerde hafriyat yapmanın avantajları ve dezavantajları neler?
Yaşayan bir kent içinde, sürekliliği olan çok katmanlı arkeolojik çalışmaları kentsel arkeoloji olarak tanımlıyoruz. Her katmanı tıpkı titizlikle değerlendirip, yakın tarihe ilişkin her nesneyi tıpkı hürmetle karşılıyoruz.
Dediğiniz üzere ne deniz kenarında ne de kırsaldayız. Görünür olmamız sayesinde mali takviyenin yanı sıra mahallî idarelerden lojistik manada değerli bir takviye alıyoruz. Bu sayede birtakım problemleri meslektaşlarımıza nazaran daha çabuk çözebiliyoruz. Görünür olmak alanın daha fazla ziyaretçiye mesken sahipliği yapmasına imkan sağladığı üzere basının ilgisi de daha fazla olabiliyor. Kent içinde olmamız birebir vakitte hafriyat işleyişi ile ilgili gerekli el arabasından iş eldivenine, yiyecek gereksiniminden kırtasiye ve nalburiye kadar her türlü lojistik muhtaçlığı süratle gidermemize imkan sağlıyor ki bu bir hafriyat için çok kıymetli.
Alışılmış bu kadar avantajın yanı sıra dezavantajları da var. Smyrna Agorası’nın çok ulaşılabilir bir yerde olması nedeniyle hiç beklemediğiniz vakitlerde bir anda çok sayıda bürokrat ve dost, iş yahut merhaba gayeli ziyaretinize gelebiliyor. Yeniden kent içinde her dakika göz önünde olmanız nedeniyle arkeolojik alanın ot, çöp üzere bahislerde pak, bakımlı ve sistemli olması için kırsaldaki arkadaşlarımızdan daha dikkatli olmamız gerekiyor. Örneğin rüzgarla uçuşan gazete, naylon torba ve plastik çöpler alana süratle ulaşabiliyor. Bu nedenle takımımızdaki üç arkadaşımız her gün çim bölümünden, çöp toplamaya kadar ilgileniyor. Doğal bilhassa Smyrna Agorası ören yerinin 4 hektarlık bir alandan ibaret olduğunu hatırlatayım. Lakin biz bunu avantaja dönüştürmeye çalışıyoruz ki Smyrna Agorası’nın meydanı bu uğraşımız sayesinde doğal olarak çimlendi ve birçok aktiflik için cazip hale geldi.
Smyrna Agorası ‘YANLIŞ YER SEÇİMİ İLE BU KIYMETLİ YATIRIM HEBA EDİLEMEZDİ’
Son kazılarla tiyatroyu büyük oranda açığa çıkardınız. Kentin planını düşündüğünüzde Smyrna tiyatrosunun yeri şuurlu bir seçim mi sizce?
İzmir’in jeolojik yapısından dolayı bilhassa Kadifekale yamaçlarında toprak kaymaları kelam konusu. Bu nedenle antik çağın İyonyalı mimar ve plancılarının tiyatronun yeri için en uygun yeri seçtiklerini gözlemliyoruz. Zira tüm başka alanlarda toprak kayması kelam konusuyken tiyatronun bulunduğu yerde andezit ana kayanın bulunması tiyatronun yer seçiminde faal olmuş görünüyor.
Helenistik devirde yamacı kullanarak izleyiciler için oturma yerleri inşa etmeleri, maliyetleri de en aza indirmelerini sağlamış olmalı. Aslında var olan aktüel teknoloji, mimarlara daha öbür seçenek sunmuyordu. Lakin Roma periyoduna gelindiğinde inşaat teknolojilerindeki gelişme sayesinde yalnızca yamaca bağlı bir tiyatrodan fazla daha düz alanlarda tiyatrolar inşa edilebilir hale geldi. Münasebetiyle tiyatronun Helenistik devirde yer statiğinin en uygun olduğu yerde, düzgün kent planına uygun olarak inşa edildiğini, Roma periyodunda ise inşaat teknolojileri sayesinde büyütüldüğünü söyleyebiliriz.
Bugün de kent plancıları, istatistikçiler ve mimarlar tarihi kent merkezi çerçevesinde kent surları ile çevrelenmiş alanda tiyatro nerede yapılabilir diye düşünseler muhtemelen bu noktayı seçeceklerdi. Zira öteki yamaçlar toprak kaymasına açık. Antik Çağ’da bir kentte epey lüks ve kıymetli olan tiyatro üzere bir proje için periyodun mühendislerinin yanlış bir yer seçimi ile bu değerli yatırım heba edilemezdi. Örneğin kentin savunma merkezi olan ve arkeoloji terminolojisinde Akropolis olarak isimlendirilen bugünkü Kadifekale dahi altı andezit olan kayalık doruğun (Pagos) üzerinde bir iç kale biçiminde inşa edilmişti.
‘EN AZ KAPASİTE İLE 16 BİN İZLEYİCİYE KONUT SAHİPLİĞİ YAPTI’
B. Anadolu’daki öbür tiyatro yapılarıyla karşılaştırdığımızda nasıl bir plan çiziyor ya da nereye koyabiliyoruz? Kaç kişilik bir nüfusu barındırabildiğini bu etapta söyleyebiliyor muyuz?
Karşılaştırmak için şimdi birtakım ayrıntılarından yoksunuz. Kazıların ilerlemesiyle bu ayrıntılara ulaşacağız. Lakin 20. yüzyılın başında yapılmış olan tiyatronun çizimlerinden yola çıkar ve bunları da şayet gerçek kabul edersek İyonya kentlerindeki başka tiyatroların farklı özelliklerinin Smyrna tiyatrosunda bir ortaya geldiğini söyleyebiliriz.
Bilhassa Efes ve Milet üzere kentlerle rekabet halinde olan Smyrna’da inşa edilen kamu projelerinin, bu iki kentte inşa edilenlerden daha büyük, daha hoş, daha işlevsel olarak inşa edilmek isteneceği açıktır. Örneğin Smyrna tiyatrosu izleyici kapasitesi olarak Milet tiyatrosunun kapasitesini geçip Efes tiyatrosuna yaklaşırken, dairesel planlı tiyatronun çap ölçüsü her iki tiyatroyu da aşmaktadır. Yer seçimi bakımından Smyrna tiyatrosu ile Efes tiyatrosu paralellik gösterirken bir öteki benzerlikleri, içinde bulundukları kentin sistemli planına uygun olarak yönlendirilmiş olmalarıdır. Hasebiyle antik periyotta tiyatrolarda tek tip proje uygulanmış üzere görülse de farklılıklar aslında ayrıntılarda gizli.
Smyrna tiyatrosu 20. yüzyılda yapılmış çizimler üzerinden ve Akdeniz coğrafyasındaki tiyatroları bir ortaya getiren tiyatrolar kataloğunda, 20 bini aşan izleyici kapasitesine sahip olan Akdeniz’in en büyük tiyatroları ortasında yerini aldı. Bu kapasite oranı bir koltuğun 60 cm, bir sandalyenin 40 cm olması üzerinden hesaplanıyor. Bu manada hangi paha temel alınırsa Smyrna tiyatrosu en az kapasite ile 16 bini aşan, en fazla kapasite ile ise 20 bini aşan izleyiciye konut sahipliği yapıyor.
Prof.Dr. Recai Tekoğlu’nun okumasına nazaran, “Selanik’ten gelen Basos ve çocukların ekipmanı…” yazılı yazıt.
‘KULİSTE SOYUNDUĞU YERE İSMİNİ YAZAN OYUNCULAR VAR’
Tiyatroda ele geçen yazıtlar bize neler söylüyor?
Yazıtlardan birisi Selanikli Bassos ve arkadaşlarının Selanik’ten gelip Smyrna tiyatrosunda performans gösterdiklerini söylüyor bize. Kumpanya biçiminde tiyatro kümelerinin kent şehir gezip tiyatrolarda oyunlar sergilediklerini biliyoruz. Tekrar tiyatro duvarlarında, periyodun öbür tiyatrocularının isimlerini görüyoruz. “burası benim yerim” diyerek kuliste soyunduğu yere ismini kazıyan oyuncuların isimleri var. Bunlardan biri Ioulius’un oğlu Teimolaos idi. Böylelikle sanatkarın o yer içerisinde o köşeyi sahiplendiğini anlıyoruz. Tekrar İzmir’de yöneticilerin tiyatroda tamiratlar yaptırdıklarını öğreniyoruz. Örneğin bir yazıttan İzmirli Proklos’un tiyatro yakınında bir çeşmenin tamirini gerçekleştirdiğini öğrenmekteyiz. Yeniden MS 2. yüzyıla tarihlendirilen ve İmparator ismi zikreden bir yazıt ise Septimus Severus’u onurlandırmaktadır.
Bir öbür yazıt, tiyatronun inşasında kullanılan taş blokların hangi sıra ile yerleştirilmesi ve hangi bloktan başlanması gerektiğini işaret ediyor. Yeniden daha evvelki tarihlerde bulunan tiyatroya ilişkin yazıtlı koltukların kimilerinin Asklepios kültü temsilcilerine ayrıldığını öğreniyoruz.
‘DEVLET, TİYATROYU PROPAGANDA ARACI OLARAK KULLANABİLİYOR’
Antik devirde tiyatroları yalnızca sanatsal alanlar olarak mı düşünmeliyiz? Nasıl bir siyaset izleniyordu, aşağı üst bir bilgiye sahip miyiz?
Tiyatrolar, bir kentteki mümkün her türlü siyasi, politik ve dini pratiklerin gündeme geldiği bir yer. Örneğin Efes’te Hıristiyanlık yayılmaya başladığında Efesliler tiyatroda toplanıp “En büyük ilah Artemis’tir” diye karşı çıkıyorlar. Efeslilerin bu duruşu tıpkı vakitte ekonomik ve sosyolojik bir duruş. Belirli ki Hıristiyanlık bilhassa kentteki Artemis kültü üzerinden bir varlık edinmiş olanları rahatsız etmişti. Kimileri, inançları manasında Hıristiyanlığı bir risk ve küfür olarak görürken, kimileri da bir hac merkezi olan Efes’e, Artemis’e adaklar sunmak ve dualar etmek için ziyarete gelenlerden elde ettikleri gelirleri kaybedecekleri kaygısıyla bu yeni dini anlayışı reddediyorlardı. Farklı inançların bir ortaya geldikleri vakitler da olmuştur doğal. Mesela Roma Dönemi’nde MS 2. yüzyılda yaşanan kuraklık vaktinde Pagan ilahlara yakarışların kuraklığa deva olmaması üzerine kentin Romalı yöneticileri Efes örneğinde gördüğümüz üzere pek de sevmedikleri Hıristiyanların İzmir’deki başkanı olan Aziz Polykarpos’tan ilahına dua etmesi için yardım istemek zorunda kalmışlardı. Sorun böylelikle çözülmüştü.
Tiyatrolar tıpkı vakitte vatandaşlık şuurunu aşılayan, birliktelik hissini ve toplumsallaşmayı sağlayan yerlerdi. Zira birbirini hiç tanımayan, görmeyen beşerler tiyatroda yan yana geliyordu. Tiyatrolar bağlantı noktalarıydı. Kentin gündeminde ne varsa hepsi konuşuluyordu. Münasebetiyle tiyatrolar kente hizmet edenlerin onurlandırıldığı, kentin sıkıntılarının tartışıldığı, ortak sevinç ve hüzünlerin yaşandığı yerler olarak karşımıza çıkıyor. Bilhassa alt toplumsal kümelerde çok sonlu okuma-yazma ve aritmetik bilgisi karşısında imparatorluk ya da kent idaresi alınan kararları tiyatrolarda toplanan büyük kalabalığa seslendiriyorlardı. Mecliste alınan ve Agora’da ilan edilen bir karar, tiyatroda kelamlı olarak duyuruluyordu.
Bununla birlikte devlet, tiyatroyu bir propaganda aracı olarak da kullanabiliyor. Zira bu kadar büyük bir kitleyi denetim etmek, yönlendirmek ve imparatorun propaganda aracı olarak kullanmak için örneğin Roma’da Kolezyum’da, İstanbul’da Hipodrom’da bilhassa alt toplumsal kümelere ekmek, pasta, zeytin yağı dağıtıldığını ve onlara keyif verecek oyunlar ve müsabakalar düzenlendiğini biliyoruz.
Doç. Dr. Akın Ersoy ve Nuray Pehlivan ‘TANRI VE TANRIÇALARIN HEYKELCİKLERİNİ YANLARINDA TAŞIYORLAR’
Smyrna’da yaygın ve bilinen inançlar neler?
Periyodunun her yerde var olan inançları İzmir için de geçerli. Bütün Olympos ilahlarına hürmet gösteriyorlar. Sıhhat Yaradanı Asklepios, Nemesisler üzere ikincil rablerin da ön plana çıktığı görülüyor. İnanç çeşitliliğini yazıtlar ve antik kaynaklar dışında ilah ve tanrıçaları temsil eden ve hafriyat çalışmalarında ele geçen heykeller ve pişmiş toprak figürler de bize anlatıyor. Sevdikleri, inandıkları, bağlı oldukları ilah ve tanrıçaların küçük boyutlu pişmiş toprak heykelciklerini yanlarında taşıyorlar, konutlarının ibadet köşelerinde, yer yahut dolaplarda saklıyorlardı. Yahudilik çok evvelden beri biliniyordu ve milat ile birlikte alt toplumsal kümeler içinde Hıristiyanlık kaçınılmaz olarak yaygınlaştı.
Başka yandan İzmir’de Mısır kökenli İsis ve Serapis inancının da yayıldığını ve gizemli bir öteki inanç olan Mithras’a da bağlı inananların olduğunu da biliyoruz.
Önümüzdeki süreçte nasıl bir çalışma programı öngörüyorsunuz?
Önümüzdeki süreçte Smyrna Agorası’nda Hamam-Gymnasium ile Smyrna tiyatrosunda hafriyat çalışmalarına devam edeceğiz. En kısa süreçte Smyrna tiyatrosunun birinci kademe oturma kısmı ile orkestra ve sahne binasını ortaya çıkarmayı planlıyoruz.
Gazete Duvar
