Esin Küçüktepepınar
DUVAR- Jerzy Kosinski’nin romanı Boyalı Kuş’un birinci sinema uyarlaması dünya prömiyerini Venedik Sinema Festivali’nde yaptı. İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına hakikat çorak, ilkel Doğu Avrupa’da bir yerde, yalnız bir çocuğu izleyen, 35mm sinemaskop çekilen siyah-beyaz sinema, klişeler kadar melodramdan ve duygusal yönlendirmelerden de kaçınarak savaşın dehşetini insan ve tabiat görünümleriyle kahramanı Çocuk’un gözlerinden tarafsız kalarak aktarıyor.
Sineması insan ruhunun karanlık derinliklerine yanlışsız bir seyahat olarak yansıtan Çek direktör Marhoul ile “Boyalı Kuş”u konuştuk.
“Küçük bir çocuğun gözünden savaş ve soykırım dehşetini göstermek değildi derdim. Beşere dair en temel kaygıyı, ‘diğerine’ olan kaygımızı anlatmak istedim. Ezeli ve ebedi” diyor Çek direktör Václav Marhoul. Polonya asıllı ünlü Amerikalı muharrir Jerzy Kosinski’nin vahşetiyle ünlü Boyalı Kuş’undan kelam ediyoruz. Marhoul, sinemaya uyarlanması epey güç olarak nitelenen bu kitabı çok dokunaklı buluyor ve “Sevginin olmadığı yerde zati vahşet başlıyor” diyor.
Güneşli bir günde, geçen yıl yarıştığı Venedik Sinema Festivali’ndeki bir yuvarlak masa söyleşisindeyiz, “Yine bu türlü masmavi gökyüzü ve yemyeşil çimenlere bakarken karar verdim sinemanın siyah-beyaz olmasına. O kadar acıdan renkli sinema çıkmazdı” derken aşikâr ki keyfi yerinde ve arka arda gelen üç saatlik cinsel atak silsilesinin bir müddet sonra yarattığı beyhude hissiyatı konuşmaya fırsat kalmıyor. Seyircinin salonu koşar adım boşalttığı savlarının asılsızlığı bir yana oldukça eleştirmenden övgü almanın ferahlığıyla bir sigara daha yakıyor. Bakmayın argümanlı hallerine ve daldığı karanlık konulara; son derece incelikli bir edayla anlatırken, anlaşılıyor ki siyah insanlıktan umudu baki.
Neden Boyalı Kuş? Sinemaya uyarlaması çok güç olduğu düşünülen, insanlığı bu kadar ‘dehşet verici’ formda tanım eden bir kitabı neden seçtiniz?
Bana nazaran çok dokunaklı bir kitap. Okumaya başladığımda öylesine etkilendim ki şimdi üçüncü sayfadayken “Bu benim filmim” dedim, inanılmaz bir histi.
Kaç yaşındaydınız okuduğunuzda?
44 yaşında. Biliyorum çok geç. Genelde bu kitap 18-19 yaşında okunuyor lakin ben bir formda atlamışım. Ancak iyi ki bu türlü olmuş! Hele ki siz bayanların bizden çok daha erken olgunlaştığınız düşünülürse. Lütfen bunu siyaseten doğrucu bir kelam olarak anlamayın. Kitabın anlattıklarını yürekten hissedebildiğim bir olgunluğa lakin gelebilmiştim. Aslında hayatı aklımla değil kalbimle anlamaya çalışıyorum. Kitap bittiğinde mucizeyi keşfettim, karşılık vermek yerine soru soruyordu.
Ne üzere sorular?
“Neden kötülük her daim iyilikten daha baskın? Farklı olmak ne demek? Allahla bağımız nedir, niçin bizi yarattı? Görünüşü kurtarmak için kiliseye gidenle gerçek inanan ortasındaki fark nedir? Derimizin rengi gittiğimiz lokantayı bağlar mı?” Soruları seviyoruz.
‘BU SINEMA, MEMNUN SON SEVENLERE NAZARAN DEĞİL’
Bunlar neredeyse insanlık tarihi kadar eski sorular değil mi?
Elbette lakin kitabın özelliği bunlara cevap vermemesi. Berbatlığı tanım ediyor yalnızca. Daha da değerlisi Kosinski hadiseleri anlatırken ahlaki bir yorum yapmıyor. Parmak sallamak, had bildirmek sıkıntısı yok. Her şey okuyucuya bağlı. İlla da karşılık arıyorsanız kendinize bakacaksınız. Bu da insanı daha derin bir yerlere, kendini sorgulamaya götürüyor. Gayem ucu yoruma açık bir sinema yapmaktı. Birçok kişi ‘mutlu son’ seviyor. Bu sinema onlara nazaran değil.
Kitaba ismine veren şahane bir sahne var sinemada; küçük oğlanın sığındığı kuşçunun rastgele seçtiği bir kuşu boyayarak gökyüzüne salıverdiği lakin rengi farklı olduğu için kendi ‘türünün’ şahsen onu parçalayarak öldürmesi. Boyalı Kuş size ne tabir ediyor, tabiatımızın ne derece yırtıcı olduğunu mu?
Sahiciliği layıkıyla yansıtırsanız sizde duygusal bir çalkantı yaratır, onun peşindeyim. Kuşun halsizce düşüşü bizi apayrı bir yerlere götürüyor. Sevginin, şefkatin, umut ve dayanışmanın olmadığı bir yere. Neden? Birebir cinsten olmamıza karşın ‘farklı’ görünmemiz nedeniyle. Korktuğumuz için! İşte Kosinski’nin ve benim altını çizmeye çalıştığımız şey bu; sevgi eksikliğinin karşısında dehşet var ve bu da tüm kötülükleri tetikliyor.
‘BİRBİRİMİZE NE ÜZERE BERBATLIKLAR YAPABİLECEĞİMİZİ ANLATMAK İSTEDİM’
Sinema uyarlaması konusunda Kosinski’nin kimselere güvenmediği ve hatta Fellini ve Bunuel dışında hiçbir direktöre müsaade vermediği söylenir. Siz mirasçılarını nasıl ikna ettiniz?
Ben de bilmiyorum inanın. İki yıl sürdü fakat sonunda ABD’deki gerekli makama ulaştım ve kodamanları ikna etmeyi başardım. Benim üzere sıradan bir Çek vatandaşına ikna olmalarına hala şaşırırım. Yahudi kökleri olan birisi olarak söylemeliyim ki piyasadaki ‘Soykırım filmleri’ anlayışı bana nazaran değil. Birden fazla, konuyu derinliğine inmeden ele alıyor. Aslında esasen savaş sineması yapmak ve Yahudi soykırımını anlatmak kederinde değildim. O nedenle sinemada yer ve vakit belirli değil. Tam da isminden anlaşılacağı üzere, farklı olanı nasıl dışladığımızı, birbirimize ne üzere berbatlıklar yapabileceğimizi anlatmak istedim.
Kosinski savaş ortamının daha da elverişli kıldığı acımasızlığı tanım ediyor. Alman düşünür Adorno’nun “Auschwitz’den sonra şiir yazmak barbarlıktır” kelamını hatırlatacak derece grotesk bir dehşet var ortada, siz bunu senaryolaştırırken nereden başladınız?
Berbatlığın resmi nasıl yapılabilir ki? Hiç ‘manalı çıkarımlar’ yapmadan, olduğu üzere resmetmem gerekiyordu. Gerçeklik hissinin, insanı içeriden yakalayan endişenin peşindeydim, estetiğin değil. ‘Küçük bir çocuğun yaşadığı acılar’ kuyusuna düşme tehlikesi de gayreti. Canımı acıtan hislere, bunun neden ve sonuç bağlantısına baktım. Bazen devasa bir hiçlikle karşılaşıyorsunuz. Birileri size kötülük yapıyor zira yapabiliyor. Bakın bu sineması yapmam tam 11 yılımı aldı! Senaryo süreci üç yılı aştı, derken yıllarca bütçe aradım. İngilizce olmayan, yaklaşık üç saatlik siyah-beyaz bir sinemaya para bulmak hiç kolay değil inanın. Çocuğun büyümesini doğal olarak yansıtmak ismine kronolojik olarak çektim ki, bu da ömür ve para törpüsü olağan ki.
Kitabı erken yaşta okuyanlardanım ve bende kalan vakalar örgüsü değil dehşet hissiyatı. Bunu imaja dönüştürme sürecini anlatır mısınız?
Seyirci için değil kendim için sinema yapıyorum. Hasebiyle hayal gücümü sınırlamadım lakin elbetteki manzaralar esasen Kosinski’nin tanım ettiği satırların yansıması. Şahane senarist Jean-Claude Carrière (Teneke Trampet, Burjavazinin Gizemli Çekiciliği) edebiyat uyarlamalarıyla ilgili “Kitabı okuduktan sonra fırlat gitsin, yalnızca sende kalanları kullan” demiş. Zira Boyalı Kuş’un başından çok etkilenmeme karşın hadiselerin giderek kendini tekrar etmesinden biraz rahatsız olduğumu, bunu nasıl uyarlayacağım konusunda sorun yaşadığımı itiraf edeyim. Lakin işin özünü yakaladığımı hissettiğim anda özgürleştim.
Küçük bir çocuğun köyden köye, beşerden beşere habire karşılaştığı cinsel taarruz, açlık, soğuk; üç saatlik sinemada arka arda gelen şiddetin belli mühlet bir sonra tekrara düştüğü anlar da var, bunun seyirciyi duyarsızlaştıracağından endişelendiğiniz oldu mu?
Elbette herkes düşündüğünü söyleyebilir. Salondan çok çıkan olmuş dediler, ben görmedim, gerçek mu?
Çok değil, üç beş kişi…
Hiç sorun değil, elbette olur. Bu seyircinin hatası değil ki! Sinemamı anlamamışlar mı diyeceğim! Herkesin hayata bakışı farklı. Ben samimi, gerçek hissiyatın peşindeydim. Bu da korkutur.
Siyah-beyazı seçmek aslında ‘gerçeğe’ pek denk düşmüyor…
Yanlışsız. Şiirsel bir sinema anlatımına denk düşüyor. Fakat derinliği de bu türlü verebiliyorsunuz. Steven Speiberg’ün “Shindler’in Listesi”ni renkli düşünemezsiniz örneğin. Ayrıyeten görüntü ve sinemaskop tekniği çok değerliydi. Çocuğun içinde bulunduğu coğrafyayı lakin bu türlü gösterebilirdim. Onun bu kainatta, kıraç ve sonsuz topraklarda yalnızca bir nokta olduğunu vurgulamak istedim. Yani insanlığı temsil ediyor. Biraz Tarkovskivari konuştum ama…
Boyalı Kuş, Jerzy Kosinski, Tercüman: Aydın Emeç, 172 syf., E Yayınları, 1991.
Bu türlü tartışmalı bir kitabı uyarlarken kendinizi baskı altında hissettiniz mi?
Bu sineması hiç taviz vermeden yaptım. Hiç! Bu seyirciye fazla gelir, keseyim demedim. Günahı ve sevabıyla benim sinemam. Kıymetli olan bu. Seyirci de beğenirse ne ala. Kosinski’den tahminen çekinebilirsiniz ancak seyirciden çekinmemeli. Özgün yapıt lakin bu türlü çıkar. İçimizdeki karanlığa dair bir roman bu. İkinci Dünya Savaşı’nda geçiyor olması çok da kıymetli değil. Çocuk buradan Jüpiter yahut Mars’a da gidiyor olabilirdi. Kıymetli olan ‘diğerine’ bakış açımız ve ‘bizden’ olmayana layık gördüğümüz acımasızlığı anlatmak.
‘FİLMDEN ÇIKANLARIN KENDİSİYLE YÜZLEŞEMEYENLER OLDUĞUNU DÜŞÜNÜYORUM’
Şiddeti yansıtırken bir hudut çizdiniz mi kendinize?
Öncelikle, bu şiddet üzerine bir sinema değil. Aksine neden zıvanadan çıktığımızı gösteren bir sinema. Bu denli vahşeti ve berbatlığı izlerken sevgi eksikliğini görüyoruz. Şiddeti göstermeye gelince; sahicilik hissini yakalamam gerekiyordu. Fakat ‘şiddeti açıkça göstermiş’ tenkitlerine çok şaşkınım. Alakası yok. Diyelim ki göz çıkarma sahnesi; bu hadiselerde kamera daima geriden gösteriyor yani ima ediyor. Demek ki direkt ve açıkça göstermeden de o etkiyi yaratabilmişim. Bu sinemada dolaylı da gösterilse, şiddet gerçekçi olduğu için tesirli. Aksiyonlarda, Tarantino sinemalarında kol bacak kopuyor, kan revan ortalık lakin seyircinin umurunda değil. Zira bu türlü içi boşaltılmış şiddete gülüp geçiyoruz. Hatta bizi rahatlatıyor. Burada ise seyirci karşılaştığı şiddetle baş edemiyor zira çok gerçek, kendi içinde bir yerlerde de görüyor karanlığı. Ah işte o karanlık! Sinemadan çıkanların kendisiyle yüzleşemeyenler olduğunu düşünüyorum.
‘BARIŞÇIL BİR DÜNYADA INANÇLA YAŞADIĞIMIZI SANMAK BÜYÜK AYMAZLIK’
Savaş ve çatışmaların olanca şiddetiyle sürdüğü günümüzde sizce bu sinema ne tabir ediyor?
Boyalı Kuş‘taki çocuk artık de burada, ortamızda, Avrupa’nın göbeğinde. Kendimizi kandırıyoruz, ‘barışcıl’ bir dünyada itimatla yaşadığımızı sanmak büyük aymazlık. Savaş ve mülteci dramı var. Avrupa’nın orta yerinde daima çocuklar kayboluyor, öldürülüyor. Taciz ve tecavüz her yerde. UNICEF için de çalışıyorum, durum çok berbat. Yalnızca geçen yıl dünyada 12 bin çocuk öldürülmüş. Çeteler, yoksulluk, iç savaşlar… Ki bunlar ‘resmi’ sayı, gerçeğini bilemiyoruz. Bin çocuğun ölmesi diyelim ki trajedidir fakat binlercesine aklım ermiyor.
İzlerken akla Elem Klimov’un “Gel ve Gör/Come and See” (1985) isimli sineması geldi, siz de basın toplantısında ondan ilham aldığınızı söylediniz. Başrolündeki Aleksei Kravchenko’ya bu sinemada küçük çocuğa yardım eden Rus askeri rolünü bu nedenle mi verdiniz?
Beş defa izledim, inanılmaz bir sinema. Evet, kendimce Klimov ustaya selam göndermek istedim ancak oyuncu aslında Moskova Tiyatrosu’nun kıymetli aktörlerinden. Oyuncularımı titizlikle seçerim. Küçük çocuk rolündeki Petr Kotlar’ı ise tesadüfen keşfettim ve deneme çekimi bile yapmadan karar verdim. Stellan Skarsgard’ı ikna ettikten sonra Harvey Keitel ve Udo Kier üzere oyuncuları ikna etmem güç olmadı. Lakin John Malkovich çok değerliydi ve ‘İstiyorum lakin sana ucuza oynarsam fiyatım düşer’ deyince hak verdim, acımasız bir piyasa. Yerine Julian Sands’e rol verdik, pek iyi oldu.
Gazete Duvar
