ANKARA – Bilgi Üniversitesi Sanayi Eserleri Tasarımı Kısmı Öğretim Üyesi Avşar Gürpınar, farklı tarihlerde Türkiye’de üretilmiş 150 oyuncağın tasarım ve üretimini ortaya koyan bir envanter hazırladı. Bilgi Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Fonu dayanağıyla yürütülen proje kapsamında oyuncakların geçmişten bu güne dönüşümünü de ortaya koyan data tabanından tüm araştırmacılar yararlanabilecek.
‘OYUNCAKLAR BİR İDEOLOJİNİN UZANTISI’
Türkiye’de üretilen oyuncakların çetelesini tutmak istediklerini ve 150 oyuncağı materyalleri, üretim tarihleri, biliniyorsa dizayncıları ya da üretici firmalarıyla birlikte data tabanına işlediklerini söyleyen Gürpınar’a göre oyuncaklar birinci ortaya çıktıkları tarihten itibaren direkt bir propaganda aracı olarak kullanılmasalar da bir ideolojinin uzantısı olarak görülebilir. Aşikâr periyotlarda ülkelerin direkt propaganda aracı olarak da kullandığı oyuncakların dününe, bugününe ve gelecekte bu alanda yapılacak mümkün araştırmalara dair yönelttiğimiz sorulara Gürpınar’ın cevapları şu biçimde oldu:
.
Bilgi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Fonu takviyesiyle yürüttüğünüz proje kapsamında bu vakte dek Türkiye’de üretilmiş oyuncakları araştırdınız. Yaklaşık 150 oyuncağın tasarımı ve üretimine dair bilgilerin yer aldığı bir de data tabanı hazırladınız. Bu süreç nasıl başladı ve gelişti?
Doktora tezim, Türkiye’de oyuncakların globalleşme tesirinde değişimi üzerineydi. Bu tezi hazırlarken bir yandan da oyuncakların tarihi üzerine de araştırmalar yaptım. Burada tarihî kimi boşlukların, kesintilerin olduğunu fark ettim. Tez yapısı dahilinde oyuncak tarihi araştırmasına imkan vermiyordu. Doktora sonrası çalışmalarımda bir Türkiye tasarım kronolojisi projesi kapsamında son 200 yılın Türkiye’de oyuncağın tarihini anlatan bir kronoloji hazırladık. Bu İstanbul tasarım bienalinin bir kesimiydi. Bu birtakım boşlukları doldurmaya yardımcı oldu. Daha sonra İstanbul Bilgi Üniversitesi’nin öğretim üyelerine sağladığı bir araştırma fonu dahilinde bunu bir araştırma projesi olarak ortaya koydum.
‘TÜRKİYE’DE ÜRETİLEN OYUNCAKLARIN ÇETELESİNİ TUTALIM İSTEDİK’
Türkiye’de üretilmiş oyuncakların vaktinde üretilenler tarafından tahminen de çok arşiv bedeli taşımadığı düşünülerek korunmamasından ötürü azlığı ve saçılmışlığına karşı bir bariyer oluşturmak için Türkiye’de üretilen oyuncakların çetelesini çıkartalım, onları ayrıntılı bir formda özellikleriyle anlatalım istedik. Bunu da yapmanın en iyi yolunun bir data tabanı hazırlamak olduğunu düşündük. Kimi şahsî koleksiyonlarda yer alan kimi oyuncak müzelerinde yer alan 150 kadar oyuncağı bu data tabanına, materyalleri, üretim tarihleri, biliniyorsa dizayncıları ya da üretici firmalarıyla işledik. Burada emel yüz ya da yüz elliye, muhakkak bir sayıya ulaşmak değildi. Bu bilgi tabanı hem araştırmacılara açık bir halde hem de geliştirmeye de imkan tanıyor. Kapalı bir metinden çok üzerinden araştırma geliştirilebilecek bir yapı dalı oluşturmaya çalıştık.
.
‘HERKESİN ARAŞTIRMADAN YARARLANMASI AMAÇLANIYOR’
Bir devrin oyuncaklarını içeren bu bilgi tabanından başka araştırmacılar nasıl yararlanacak?
Bu bilgi tabanı temelde üç devri içeriyor. Birincisi İstanbul sanayi öncesi oyuncak üretiminin yapıldığı Eyüp oyuncaklarında üretilen klâsik diyebileceğimiz oyuncaklar. İkinci periyot çok kabaca 1940-1980 ortasını kapsayan endüstriyel periyot. Üçüncü faz ise global periyot diyebileceğimiz 1980 sonrası Çin’de üretilen, ürettirilen oyuncaklar, daha yeni kuşak periyottan öne çıkan örnekler. Bu bilgi tabanı Bilgi Üniversitesi’nin de dahil olduğu Openaccess açık erişim platformunda erişime açık hale getirilecek. Openaccess de önemli derecede ehemmiyet kazanmış bir yapı. Günümüzün kapalı akademik araştırma anlayışının tam zıddı biçimde araştırma sonuçlarının, data tabanlarının yani akademik bilginin tüm araştırmacılara açık edilmesi. Bu sayede herkesin bundan yararlanması amaçlanıyor. Bilgi Üniversitesi de kütüphane aracılığıyla açıkerişimbilgied u.tr aracılığıyla bu araştırmayı açık hale getirecek.
‘CAİLLOU ÜZERE GÖRÜNEN ANCAK ÇALIŞTIRDIĞINDA KOLBASTI OYNAYAN BEBEK’
Oyuncaklar aracılığıyla bir vakit diliminde yaşanan dönüşümlere de tanıklık ediyoruz. Bilhassa irtibat araçlarının gelişmesi, tarihi hadiseler oyuncakların serüvenini nasıl etkiledi?
Doktora tezim globalleşme tesirinde Türkiye’de oyuncak tasarımı ve üretiminin değişimi üzerineydi. Globalleşmenin ya da batılılaşmanın tesirinde oyuncaklar nasıl değişiyor ve dönüşüyor buna baktım. Farklı taklitler üretildiğini söylemek mümkün. Birincisi bu globalleşmeye ayak uyduran, onun ürettiği formları ve biçimleri tekrarlayan ya da taklit etmeye çalışan bir kol var. Bunlar ya yabancı oyuncakların Türkiye’deki distribütörlüğünü almak yoluyla olabiliyor ya da ona benzeri formatlarla kendisi üretmek biçiminde tezahür edebiliyor. Örneğin yurt dışındaki bir çizgi sinema karakterine karşılık burada ona misal bir sinema dizi ya da karakter varsa bu karakter oyuncakları dediğimiz oyuncakların üretilmesi üzere sonuçlar ortaya çıkabiliyor. Farklı tipleri bir ortaya getirmeye çalışan denemelerin olduğunu da görüyoruz. Mesela bir Caillou Fransız merkezli bir çizgi animasyon. Caillou oyuncakları çok popülerdi bir orta. Caillou üzere görünen ancak çalıştırdığında kolbastı oynayan bir bebek görebiliyorsunuz. Türk kültüründen olduklarını düşünen bir referansla yabancı tanınan bir referansı bir ortaya getirme halindeki oyuncakları da görebiliyoruz. Eski formların, eski oyuncak tiplerinin de farklı gereçlerle yine üretildiğini görüyoruz. Bazen eski klasik gerece dönüş, ahşap oyuncaklar, elle üretilmiş oyuncaklar üzere gelenekselci bir yaklaşım da karşımıza çıkıyor.
‘OYUNCAKLAR BİR İDEOLOJİNİN UZANTISI ÜZERE GÖRÜLEBİLİR’
Tarihte oyuncakların propaganda aracı olarak da kullanıldığı biliniyor. Tarihî olarak oyuncaklara yüklenen bu mana nasıl gelişti?
.
Oyuncaklar birinci ortaya çıktıkları tarihten itibaren direkt bir propaganda aracı olarak kullanılmasalar da bir ideolojinin uzantısı olarak görülebilir. Bundan evvelki vakitlerde çocuğa küçük bir yetişkin olarak bakılıyor. Münasebetiyle onun oynadığı oyuncaklar da onun gelecekte oynayacağı rollere onu hazırlamak için kullanan objeler üzere görülebilir. Oyuncak tasarımı da büyük oranda gerçek hayat objelerinin, gündelik hayat objelerinin minyatürasyonu yoluyla ilerliyor. Erkek çocuk büyüdüğünde bir antik Yunan’da savaşçı olacaksa tahta kılıçla oynuyor fakat bu ne kadar oyun ne kadar pratik burası tartışılır. Onu biraz da antropologların söylemesi gerekir herhalde. Ya da bir kız çocuğu büyüdüğünde anne olacaksa ona bezden bir bebek yapılıp verilmesi… Evvel ona bakmayı, onu muhafazayı ya da onu kollamayı öğrenmesi o toplumdaki örtük ideolojilere dair bize bir şeyler söylüyor.
NAZİ ALMANYASI’NIN OYUNCAK ÜZERİNDEN PROPAGANDASI
Bunun daha bariz bir biçimde görüldüğü vakitler Nazi Almanya’sında, Alman çocuklara zar atarak ilerlenen bir oyun var ve Yahudilerin Almanya’dan atılması için kullanılmasını temsil ediyor. Ya da Birinci Dünya Savaşında Türkiye’ye asker figürlerinin gönderilmesi üzere açıktan şeyler de mevcut. Amerika’da 1950’lerde üretilen oyuncakların birçoğu Amerika’daki toplum yapısına dair şeyler de söylüyor. Bayanın ya da erkeğin oynaması gerektiği düşünülen role dair bildiriler veriyor. Barbie’ler, uzay araçları üzere oyuncaklar da ideolojik oyuncaklar olarak görülebilir. Öbür bir yandan baktığımızda Barbie özgür, farklı mesleklerde çalışan ve ekonomik olarak özgürlüğünü kazanmış bayan birey olarak yorumlanabilir. Lakin öbür tarafa geçerken Barbie’nin makyaj yapması üzere durumlar kimlik rollerine dair bir şeyler söylüyor. Direkt ideolojik oyuncaklar şu vakit ortaya çıktı demek çok mümkün değil fakat her vakit oyuncakların gösterdikleri ve gizledikleri bakımından bu türlü bir rolü var. Topaç üzere yoyo üzere çok eski vakitlerde Çin’de keşfedilmiş bir kadro figüratif olmayan, gerçek hayatı taklit etmeyen oyuncakların da salt bir oynama pratiğine işaret ettiklerini, ideolojilerden azade oldukları da söylenebilir.
‘ÇİN OYUNCAK ÜRETİMİNİZDE FASON ÜRETİM YAPAN BİR YER ÜZERE DÜŞÜNÜLEBİLİR’
Günümüzde bilhassa Çin merkezli devasa bir oyuncak dalı yaratılmış durumda. Oyuncakların geçmişteki manasıyla, kullanımıyla, bugünkü manası ve kullanımı ortasında çocuklar açısından bir değişim var mı?
.
Bu geniş kapsamlı bir soru. Soruyu ikiye ayırmam gerekiyor. Çin tesiri diyebileceğimiz durum biraz göründüğünden daha karmaşık. Çin yalnızca kurduğu bu devasa sanayi bölge kentleriyle bir yandan kendisi oyuncak üretirken bir yandan da birçok şirketin üretiminde rol oynuyor. Türkiye’deki birçok üretici de buradan yararlanıyor. Ancak biz bunların Çin menşeli olduğunu ya yalnızca kutunun üzerindeki ibareden öğreniyoruz ya da hiç öğrenemiyoruz. Çin kendi kültürünüze dair oyuncakları üretmenizde fason üretim yapan bir yer üzere de düşünülebilir. Çin’in tesiri farklı boyutlarda tezahür ediyor. Diyelim ki Türkiye’de faaliyet gösteren kimi firmalar Çin’le rekabet için ürettikleri objelerin özelliklerini değiştirebiliyor. 1960’larda kurşun asker üreten Pilsan firması bugün büyük hacimli plastiken oyuncaklar üretiyor. Bu damperli kamyonlar, küçük çocuk bisikletleri üzere. Bu onlara Çin’le maliyet ve fiyat manasında uğraş etmekten kurtarıyor. Direkt Çin’in ihraç etmesi sıkıntı olan oyuncakları üretip hem iç pazara hem de Rusya, İran üzere pazarlara satabilmesi mümkün oluyor.
‘ÇOCUĞUN VE YETİŞKİNLERİN OYUNCAĞA YÜKLEDİĞİ MANA ORTASINDA DERİN FARKLAR OLABİLİR’
Sorunun ikinci kısmı daha da komplike tahminen. Biz bir oyuncağı ürettiğimizde onunla ilgili düşündüğümüz oynama senaryoları çocuklar için geçerli olmayabilir. Bir çocuğa bir oyuncak armağan ettiğimizde bizim düşündüğümüz biçimiyle o çocuk oynamayabilir. O oyuncağa farklı manalar yükleyebilir. Kendimden örnek vermek gerekirse, benim 80’li yılların sonunda oynadığım oyuncaklardan bir tanesi Kızılderililer ve kovboylar oyun setiydi. Çok kesimli, asker ve atları olan bir setim vardı. Bu oyuncak aslında sahiden ideolojik bir oyuncak olarak da düşünülebilir. Lakin benim o vakit için bunla ilgili bir bilgim olmadığı için farklı biçimlerde oynuyordum. Çocuğun oyuncağa yüklediği manayla yetişkinlerin yüklediği mana ortasında çok derin farklılıklar olabilir. Hatta hiç kesişmediği durumlar da kelam konusu olabilir. Oyuncağın çocuk üzerine manası üzerine pedagogun çalışması gerekebilir. Biz dizayncılar olarak daha çok üretim ve tarihini inceliyoruz, devirlerine ayırmayı çalışıyoruz. Mana kısmı bu araştırma kapsamında onun ötesinde kalıyor.
‘TÜRKİYE’DE OYUNCAK DALI TASARIM BAĞLAMINDA HAYLI BAKİR’
Son olarak bu dev bölüm oyuncak üzerine gelecekte yapılacak araştırmaları sizce nasıl tesirler?
Oyuncak nitekim dev bir mevzu. İçerisinde birçok farklı disiplinin olduğu bir mevzu. Tasarım araştırmaları, sosyoloji, tarih, siyaset, sanayi mühendisliği, üretim yolları, kültürel çalışmalar, çocuk araştırmaları, pedagoji üzere disiplinlerin hepsi burada kendine bir çalışma alanı bulabiliyor. Tasarım bunun yalnızca bir kısmını ele alabilir ve inceleyebilir. Türkiye’de oyuncakla ilgili tasarım araştırmaları doğal ki değerli bir mevzu. Esasen bunu çalışmaya ve biraz daha belirginleştirmeye çalışıyoruz.
Bunun yanı sıra tasarım açısından pahalı birtakım bilgilere şuradan da ulaşılabilir. Birincisi klasik oyuncaklar. Bu oyuncakların kültürel bilginin transferi açısından nasıl ve ne kadar ehemmiyet taşıdığı. Oyuncakların aslında bu bilgi transferini sağlayan objeler olduğunu düşünebiliriz. Bir büyükannenin torununa bir bez bebek yapmayı öğretmesi, o çocuğun dikişi öğrenmesi demek tahminen de, kompozisyonu öğrenmesi, rengi öğrenmesi demek. Topaç yapmayı öğrenmek, ahşap personelliği; sapan yapmayı öğrenmek fizik öğrenmek demek. Bunlar içerisinde var olan örtük bilgiyi ortaya çıkarmak değerli. Türkiye’de oyuncak dalı hala tasarım bağlamında epeyce bakir. Bölümdeki oyuncak firması sayısı öteki ülkelere ve coğrafyalara kıyasla aslında çok fazla değil. Bu bölümde faal olarak dizayncı olarak faaliyet gösteren insan sayısı da çok fazla değil. Türkiye’de üretilen oyuncakların tasarım girdisi üretim süreçlerinde istenen seviyeden uzak. Münasebetiyle bu niş alanın, kesimdeki bu boşluğun görülmesi, keşfedilmesi, ortaya çıkartılması açısından tasarım araştırmaları ehemmiyet taşıyor.
‘YENİDEN OYUN OYNAYABİLMEK İÇİN TASARIMCILARIN ÖNEMLI ARAŞTIRMA YAPMASI GEREKİYOR’
Bunun yanı sıra çocuklar esasen hassas ve üzerine ayrıyeten çalışılması gereken bir hususken çocukluğun üzerine gelen bu farklı haller, mesela çeşitli duyulardan yoksun olmak; işitsel, görsel engelli olmak ya da farklı rahatsızlıklara, hastalıklara sahip olmak, hassaslıklar üzerine düşünmek ve bu hassasiyetlere yahut pürüzlere sahip çocuklar için de tasarlamak epeyce kıymetli. Esasen araştırmalar da bu tarafa yanlışsız gidiyor. Onun peşi sıra çocukların, tüm insanlığın olduğu üzere, dijitalleşen dünya, globalleşen dünya içerisinde bir nevi pasif tüketiciler üzere kalması ya da dönüşmesi bu durumu bertaraf edebilecek deneme ve çalışmaların yapılmasını gerekli kılıyor. Nitekim yine oyun oynayabilmek, tekrar oyuncaklarla keyifli olabilmek, onları bir sevinç kaynağı haline getirebilmek için tasarımcıların da önemli bir biçimde araştırma yapması ve çalışması gerekiyor.
Gazete Duvar
