Türkiye’de onlarca tarikat var. En yaygın olanlar Kadiriliğin ve Nakşibendiye’nin çeşitli kolları. Süleymancılar üzere tarikat olmayan diyaneti cemaatler de bulunuyor. Birbirleriyle de yarışma eden bu toplulukların devlet içinde ne kadar kelam sahibi oldukları bilinmiyor. Fakat “biri güç kaybedince oburu geliyor” algısı güçlü. Bahsin siyasi ayağı üzerine onlarca kitap yazıldı. Ve gelgelelim tarikat ve cemaatlerin bayanların hayatındaki rolü çok gündeme gelmedi.
İstanbul’un kimi semtlerinde -ki bunlar daha çok fakir mahalleler- yaşayan hatunlar bu topluluklar aracılığıyla diyaneti sohbetlere katılıyorlar. Konuştuğumuz bir hatun, “Kadınların birçok okuma yazma bilmeyenler. Onların da kabahati günahı yok zira o denli bir etrafta doğmuşlar. Toplumsal aktivitesi olmayan, okuma yazması olmayan bir bayanın, kocasına her gün yemek yapmak ve evlat doğurmak zorunda olan bir bayanın nasıl bir hayatı olabilir?” diyerek anlatmaya başlıyor. Bir sair bayan da misal halde, “Ancak oralarda statü elde edebiliyorlar” diyor.
Konuştuğumuz hatunlar yıllarca bu yapıların içinde olup sonra bir halde ayrılmışlar. Anlattıkları birtakım şeyleri yazmamamızı rica ediyorlar: “Buradan anlaşılır benim olduğum. Yazma…”
‘RÜYALARLA MERTEBE ATLIYORDUK’
İstanbul’da yaşayan, orta yaşlarda bir hatun anlatıyor: “Hem yeni arkadaş ortamları hem de gayrı semtleri görebilme talihi. Birçok bayan yaşadığı muhitten ama bu sayede çıkıyor. Hem kocaları da müsaade veriyor. Cemaatler bayanların statü alabildiği, topluluk tarafından hesabının sorulmadığı, takdir edildiği yerler. Saygınlık elde etme alanı orası. Bir ana çok süratli bir halde kız evladının Kur’an kursuna gitmesini istiyor. Zira bu ananın takdir edilmesine neden olur. Kısa yoldan elde edebileceği bir statü sağlıyor. Bir gururlanma hali oluyor. Benim bu türlü oldu.”
11 yaşında sübyan mektebiyle başlamış. Oradan başlıyor anlatmaya:
“Sabah namazından sonra serimizin üstüne çökerdik, elimizi kalbimizin üzerine koyar, birçok defa uyuyaya kalırdık, hayalimizde Süleyman Hilmi Tuna Han’a ulaşmaya çalışırdık. Her geçen gün ona ne kadar ulaşabiliyorsak, onu ne kadar görebiliyorsak o kadar ilerlemiş oluyorduk. ‘Rabıta’ bizim Allah’ın huzurunda kabulümüzdü bir tarafta. Bir ölüyle onların deyimiyle muhabereye geçmek… Öğretmenimize hayalimizi anlatıyorduk. Öğretmenimiz da tefsir yapıyordu. Bu hayallerle mertebe alıyorduk. Sonrasında ‘hoca’ oluyorduk. Ben erişemiyorum demiştim. Küçüğüm. Oyun çağı diyorlar ya… Allah beni sevmiyor, istemiyor, Allah beni ne devir sevecek diye düşünürdüm.”
‘10 YAŞINDA EVLATSIN, KURT AYIKLIYORSUN’
İtaat etmeyen her evladın dayak yediğini söylüyor: “Küçük, yürüyen hayvanlardan hâlâ nefret ediyorum” diyor ve sebebini paylaşıyor:
“Bazı kurumlar yurtlara ekmek bağışlar. İki gün öncesinden kalmış ekmekler. Kuru ekmek orada Allah’a şükür etmenin bir temsiliydi. Kuru ekmeği yemediğinde ‘çık, yeme’ diyordu, inat edersen dayak yiyordun. Kur’an’ı makamlı, tecvidli (usüllü) okumayınca da ceza alır, dayak yandık. Ellerimi uzatırdım. Alışmıştık da… Sabahları kepçeyle ranzalara vura vura bizi sabah namazına uyandırırlardı. Uykumuz kaçsın diye. Yurda evlatlar yesin diye yemek getirirlerdi. Öğretmenler bu yemekleri kendilerine ayırır asla paylaşmazlardı. Onların hususî buzdolapları vardı. Koca koca tencerelerde makarnaları, çorbaları biz yapardık. En unutmadığım şey… Bakliyat çuval çuval geldiği için kilere bırakılırdı ve kurtlanırdı tabii… O kurtları ayıklayıp, çorba yapardık. Hâlâ nefret ederim küçük, yürüyen hayvanlardan. 10 yaşında evlatsın ve kurt ayıklıyorsun. Bunlar aklıma geliyor… İntikam, hınç üzere hislerim yok lakin evlatların bu üzere bölgelerden uzak durabilmesi için her şeyi yaparım. Tarikatlar, cemaatler sınıfsal da bir sorun. Fakir ailelerin kız evlatları o kurslara veriliyor. Resmen karanlık bir kuyu orası… Daima eziyet gibi… Hayattan tat almak, ahirete ihanet etmek üzere, imanı zayıflatan bir şey üzere. Çocukken bunu öğreniyorsun. Kız evlatlarının okumasının müsaadesi yoktu. Artık açık talimde okumaya müsaade veriliyor.”
‘DUŞ YASAKTI, BİRBİRİMİZLE CINSÎ MÜNASEBETİMİZ OLDUĞUNU SÖYLERDİ’
20’li yaşlarında diğer bir tarikata geçmiş. “Arayış içindeydim” diyor. İstanbul’un bir semtinde 12 ay kaldığını anlatıyor:
“1 yıl medrese eğitimi aldım. Ben vakıfeydim. Evlenmemek kuralı vardı. Kendini vakfediyorsun, rahibe gibi… 12 ayda toplasan tahminen 10 kez dışarı çıkmışımdır. İki katlı, dubleks bir noktaydı. Üst kat yatakhane, alt katta iki sınıf vardı. Küçücük bir konumda, 10 bayandık. Bütün cemaatlerde bu türlü. Eğitim aldığınız devirde en ziyade ayda bir dışarıya çıkma hakkınız vardı. Televizyon hala yok. Ben cep telefonu kullandığım için, Facebook sahifem olduğu için tekraren defa uyarıldım. Fotoğraf koymak yasaktı. Hala yasak. Başımızda olan bayan feciydi. Bugün hâlâ ona karşı öfke duyuyorum. Ruhsal şiddetini hala unutamıyorum. Her hafta kaç kere duş aldığımızı hesaplardı. Birbirimizle cinsî münasebetimiz olduğunu öne sürerdi sık duş aldığımız için… Yaz ayında bile ‘haftada birden çokça duş almayacaksınız’ demişti. ‘Görmediğim bölgelerde münasebet yaşıyorsunuz’ derdi. O denli bir yurtta kalıyorsunuz ki banyonun camları dahi boyanmış oluyor. Her şey planlı. Sana ilişkin tek vakit yatakta uykuya daldığın devir.”
“Geldiğim konumda validemin de ürktüğünü fark ettim. Geniş pardesüler giyerdim. Her cemaatin kendine nazaran bir giyim stili vardır. Hepsinin münferit başkadır. Bugün sokakta gördüğüm hatunun kıyafetinden hangi cemaate mensup olduğunu anlayabiliyorum. Erkekler kamufle edebiliyorlar kendilerini.”
Konuştuğumuz bir öteki hatun “ses kaydından” korktuğu için anlatmak istemiyor. “İslami bir sorun. Diğer bölgede o ses kullanılırsa” diyor. Şu kadarını paylaşabiliyor: ‘Bir pardesü tutturdular. Ölçüleri verdiler. Bir başladılar diktirmeye artık gerisi gelmedi. Yok bu olmadı, 1 metre 10 cm. olacak. 3 cm. pilesi olacak. Diktirdim iki tane ‘yok bunlar olmamış’ dediler.” O da ayrılma kararı almış vakitle.
‘ÖLÜNÜN YIKAYICIYA TESLİM OLDUĞU ÜZERE TESLİM OLACAKSIN DİYOR’
Bir öteki hatunla telefonla konuşuyoruz. “Konya’da Seydişehir var. Hacı Abdullah Efendi’nin kabri… Edirnekapı’da yatan Yönenli Mehmet Efendi var. Silsile oradan geliyor. Silsilenin en başı Hz. Ebubekir efendimiz” diyor. “Tasavvuf yolu çok şık bir yol aslında” diye ekliyor. “Öğretmenin sana öğretiyor, sen de öğrencilerine…”
Hoş başladığını söylediği bu yolda vakitle başında soru işaretleri uyanmaya başlamış lakin konuşmasının ahir tasavvuf yolundan vazgeçmediğini bilhassa belirtiyor.
“Kur’an’ı öğrenmek hedefiyle gittim. Devranla beni içlerinde görmek istediler. Hatunların birçok okuma yazma bilmeyenler. Onların da günahı günahı yok zira o denli bir etrafta doğmuşlar. Çevre aktivitesi olmayan, okuma yazması olmayan bir kadın… En ziyade kocasına her gün yemek yapmak ve evlat doğurmak zorunda olan bir hatunun nasıl bir hayatı olabilir? Bu türlü ortamlara giriyor. Girdiği anda da her şeye sonuna kadar kanıyor. Dernek kurmak üzere düşün… İnan ki üç bayan toplarım, üç kez ‘Allah’ diye bir bağırırım, bir ağlarım ondan sonra ne olur biliyor musun, o üç bayan 15 bayan olur bir dahaki haftaya. Allah’a inanan bir insan olarak bu kadar yalan konuşulabileceğine inanmıyorsun. Benim yıllarca içlerinde kalma sebebim buydu. En olağanı sana diyor ki: ‘Mürşidi olmayanın mürşidi şeytandır.’ Mürşit muallim demek, kılavuz demek. Cennete kavuşmak için mürşide muhtaçlığın var, şayet yoksa şeytan seni daha çabuk kandırır. Seni bu türlü bağlıyor. Ondan sonra meyyitin yıkayıcıya teslim olduğu üzere ‘teslim olacaksın’ diyor. Teslim olmazsan istersen bu yolda 50 yıl kal, hiçbir amaca ulaşamazsın diyor. Bir insan Allah’a teslim olur değil mi? Peygambere bile teslim olmaz. Gerçek mürşitse amenna, değilse ne yapacaksın? Soru işaretleri vardı başımda fakat beni şeytan mı kandırıyor diye düşünüyordum. (Ayrılma sebebini anlatıyor. Bu kısmı kimliğini açık edebilir diye yazmıyoruz) Kendin uzaklaştığın devir sana ‘sen kendin çıktın’ demiyorlar. Geride kalan cemaate diyorlar ki, burası peygamberin kürsüsü, bir yanlışı vardı demek ki ilahi bir biçimde uzaklaştırıldı. Bir ağ kurulmuş, benim mahallede 3-4 hatun görevlendirilmiş. Yeşilpınar’da bir bayan, Gazi’de bir bayan, Arnavutköy’de bir kadın… Çatalcalara kadar kol var. 70’den çokça kürsü var. Kürsü dediğim mahalleler. 70’den ziyade görevlendirilmiş bayan var. Onun ismi da ‘ders başı’ oluyor. Ders başı dediğim bireyler büyük imama sormadan çarşıya pazara bile çıkamazlar. Her şeyi ona soruyor fakat her şeyi… Bizimkisi hatunlardan oluşuyordu. Mürşidimiz bayan. Başkaları hatundan mürşit olmaz diyor. Bayandan muallim var, astronot var neden mürşit olmasın? Hatun Allah’ın kulu değil mi? Ayrıldıktan sonra beni kimse aramadı. Bir bayan gönderdiler yalnızca. Her şeyi anlattım. Seni şeytan kurcalıyor dedi. Şu anda bana selam vermiyorlar. Düşlerin anlatıldığı tarikatlar var. Bizde yoktu. Eşek gördüm diyorsun, o sana bağırıyor, çağırıyor. Bu mahallede görevlendirilen bayan kendinden 30 yaş büyük bir bayanı azarlıyor mesela. Düşünde gördüğü şey için, günah işledin sen, işaret bu diye. Bunlara inananlar var. Ben yolumdan çıkmadım, uzaklaşmayı tercih ettim. Samimi mürşidi bulana kadar yürüyeceğim.”
AYŞE ÇAVDAR: TARİKATLAR ADANMIŞLIK VE SADAKAT VELEV
Ayşe Çavdar.
1992 yılından itibaren Yeni Şafak, Devlet, Yeni Yüzyıl, Nokta, Atlas, Aktüel üzere yayınlarda muhabir ve editör olarak çalışan, doktorasını Viadrina Üniversitesi’nde kültürel antropoloji kısmında yapan Artı Gerçek müelliflerinden Ayşe Çavdar öncelikle tarikat ve diyaneti cemaatlerin ortaya çıkış sebeplerini anlatıyor:
“Yalnız İslam’da değil, her diyanette tarikatlar ve cemaatler, içinde bulundukları hengam diliminde datalı diyanetin, hukukun ve devletin merkezi otoritesine lokal meydan okumalar olarak ortaya çıkar ve sonra yayılırlar. O yüzden çıkış noktasında her tarikat, her cemaat isyankârdır lakin kalabalıklaştıkça kendisi de bir hegemonik girişime dönüşür. Her neye muhalefet olarak çıktıysa onun yanını almaya, yapamıyorsa onun altını oyarak, adeta kemirerek kendi hayat meydanını genişletmeye koyulur. Bunun için de muhalefet ettiği merkezi otoritenin eksik-gedik bıraktığı işlere talip olur, o yapıya zayıf noktalarından dahil olmanın yoludur bu. Fakirlere yardım, esnaf arası dayanışma, evlatlara eğitim, sıhhat hizmetleri, mahallenin dirlik nizamı, gençleri ‘everip’ yuva sahibi etme, makul bir semtte haneye, öldürmeyecek kadar maaşla bir işe yerleştirme, artık aklınıza ne geliyorsa… Türkiye’de tarikatlar ve cemaatler 1990’larda, o devrin buhran koşullarında devletin gücünün yetmediği, esasen çok da umursamadığı hane halkları için tahliller üreterek büyüdüler. Dergâhlarda, camilerde kurulan dayanışma sandıkları iflas eden esnafın sıkıntısını çözdü, çalkalanmakta olan bankacılık kesimine ezdirmediler kendi müritlerini ve takipçilerini. Birçokları birinci işlerini o dayanışma sandıklarından aldıkları paralarla kurarak piyasa aktörüne dönüştüler. Buna karşılık korkunç bir sadakat ve adanmışlık sundular tarikatlarına ve cemaatlerine. Tarikatlar ve cemaatler siyasi müzakerede ellerini bu türlü güçlendirdiler.”
Çavdar, “Yoksulların ve hatunların ferdî hayatlarındaki karşılıkları da buradan yola çıkılarak bulunabilir” diyor ve bunu şöyle açıklıyor:
“Tarikatler bayanlar için saygınlık, korunaklı olarak diğer mahalleleri görme, sair bayanlarla tanışma, münasebetiyle sonlandırılmış da olsa kendisininkinden daha geniş bir hayata açılabilecekleri kanallar sunarlar. Buna karşılık adanmışlık ve sadakat isterler. Her bir mürid tarikatın hem ekonomik hem siyasi işlerinde insan kaynağını oluşturur. Mürit, tarikat/cemaat için hem siyasi merkeze muhalefetini ya da onunla müzakeresini yürütürken güç alacağı kalabalığın bir modülüdür hem de daha da çok insan ‘kazanmak’ için kullanacağı insan kaynağı, yani ‘agency’dir. Her bir mürit, tarikatın/cemaatin siyasi ve ekonomik hadlerini ve yarışma gücünü kendi hayatının kapsamı ve liyakati ölçüsünde genişletir.”
BERRİN SÖNMEZ: ‘SPİRAL YÜZÜNDEN ABDESTSİZ GEZİYORSUNUZ’ DENİLDİĞİNİ DUYDUM
Gazete Duvar müelliflerinden Berrin Sönmez ise mahallerdeki bu ‘ağları’ şu laflarla pahalandırıyor:
“Mutaassıp muhitlerde bayanların hiçbir formda toplulukla birey olarak içtimaî bağ geliştirmesine müsaade verilmiyor. En çokça hatunlar ailelerinden mahalle camisindeki Kuran kursuna gitme müsaadesi alabiliyor. Orası da bir toplumsallaşma ortamı oluyor lakin bu örtülü cemaatlerin kendi içerisinde oluşturdukları ağlar problemini ben daha çok Fethullah Gülen cemaatinden hatırlıyorum. Oradan bildiklerimiz de var. Bilhassa bayanların sıradan beklentilerinin günah sayıldığı, onlardan uzak tutulduğu yapılardı. Bir arkadaşımın katıldığı sohbette, hatun öğretmen ‘Spiral taktırıyorsunuz. Bu spiraller yüzünden gusül abdestsiniz kabul olmuyor. Abdestsiz geziyorsunuz’ demişti. Arkadaşım telaşla ‘gerçekten bu türlü mi’ diye sormuştu. Vücudun 12 cm içindeki rahimden bahsediyoruz. Gusül abdesti vücudun dışının yıkanmasıdır. Alakası yok… Hatunları bu form denetim altında tutuyorlar.”
Berrin Sönmez.
‘MUHAFAZAKARLARI KAZANMAK ZORUNDA DEĞİLİZ LAFLARI DUYUYORUM’
Sönmez konuştuğumuz bayanlardan birinin bayan uğraşına getirdiği, “Bu mahallelerdeki bayanlardan bihaber hatun uğraşı mi var sahiden?” eleştirisini ise şöyle kıymetlendiriyor:
“Yıllardır bayan hareketinin içindeyim. Severler, olmamı da isterler lakin ona karşın ‘muhafazakarları kazanmak zorunda değiliz’ üzere laflar duyuyorum. Az evvel katıldığım içtimada da duydum. Topluluğun her kesitinin desteğini almak zorundayız. O denli bir lüksümüz yok. Kendi konforlu meydanlarımızda kendi kendimizi tatmin edecek formda yaşama isteği… Bu da munfasıl bir gettoda yaşama isteği. Başşehir Bayan Platformu’nda daima gettolarda çalıştık. Umumiyetle Kuran kurslarına gelen hatunlarla yaptık çalışmalarımızı. Bizim dışımızda oralarda çalışan örgüt görmedim. Ta ki Suriyeli göçmenlerin gelmesi ve AB fonlarının göçmenlerle ilgili çalışmalara verilmesiyle bu durum değişmeye başladı fakat göçmenler özelinde kaldı. Birebir muhitteki yerleşiklerle çalışmalar hala yapılmıyor.”
Gazete Duvar
