Afganistan’ın başşehri Kabil, geçtiğimiz haftalarda Taliban’a teslim oldu. Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD), işgal ettiği ülkenin anahtarını Taliban üzere bir örgüte vererek bölgeden çekilişi de ülke tarihinin hatırlanması muhtaçlığı doğurdu. Taliban’ın bugünkü varlığında aslan hissesinin ABD ve müttefiklerine ilişkin olduğu biliniyor. Ama ABD’nin İslamcı kümelere verdiği takviyenin bilhassa 1980’lerde Sovyetler Birliği’nin Afganistan’a asker göndermesiyle birlikte ivme kazanması da bugün tekrar gündeme getiriliyor.
Lakin periyoda dair yapılan yorumlarda, gerçek dışı ya da üstünkörü kullanılan pek çok söz de mevcut. Mesela Afganistan’a gelen tüm ‘yabancı’ güçler yenilmiş midir? Ya da Sovyetler Afganistan’ı ABD üzere ‘işgal’ mi etti? Afganistan’a Kızıl Ordu’nun gelişinden evvel hangi idare vardı? Sovyetler’in sonunu ‘Stinger’ uçaksavar füzeleri mi getirdi? Soruların hepsi bizi keskin karşılıklara götürmeyecek olsa da üzerine biraz daha düşünmek bu ülkenin bugününü daha iyi anlamayı sağlayacaktır.
AFGANİSTAN ‘YENİLMEZ’ Mİ?
Afganistan hakkındaki mitlerin tahminen en başında, bu coğrafyanın ‘yenilmez’ olduğu geliyor. O denli ki ‘Afganistan’a giren tüm yabancı askeri güçlerin mağlup olarak bölgeden ayrıldığı’ kabulü, bazılarınca Büyük İskender’e kadar uzatılıyor. Bu yoruma nazaran, bugünden geriye gerçek ABD, Sovyetler Birliği, İngiltere ve Büyük İskender Afganistan coğrafyasında daima bozguna uğradı.
Gerçek, coğrafya Afganistan için pek çok ülkeden daha fazla mana tabir ediyor. Ama son yüzyılın belirli bir periyoduna, aşikâr bir açıdan bakarak ‘tarih uzunluğu yenilmezlik’ atfetmek yersiz bir çıkarım olur. Bu örnekleri kalkıp Büyük İskender ile kıyaslamak yararsız olmakla birlikte yanlıştır da. Hakikaten Büyük İskender’in ordusu sefer sırasında bu coğrafyada aslında cılız bir direnişle karşılaşır. Vaktinde Perslerin nüfuz sahibi olduğu, bugünkü Afganistan hudutları içerisinde yer alan Baktria satraplığı İskender’in vefatından sonra da Grek-Baktria Krallığı, Helen mirasını bu bölgeye taşır. Yıkılışındaki aslan hissesi da İran’da tekrar güçlenen Partlarındır. Afganistan’daki coğrafik durum yerine ve vaktine nazaran lokal güçlere çok kıymetli avantajlar sağlamıştır. Ama bunu ezelden beri devam eden değişmez bir kural olarak görmek isteyenler, dağlık bir bölgeye hiç de alışkın olmayan Moğolların Afganistan’ı nasıl olup süratli bir biçimde harap edebildiğinden kelam etmez. Yani bazılarınca “İmparatorluklar Mezarlığı” denilen Afganistan ne İskender’in ne de Moğolların imparatorluğuna ‘mezar’ olmamıştır.
Daha yeni bir örnek gelirsek Afganistan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte İngiltere ile girdiği savaşlar için de net bir sonuç söylemek güç. İngiliz ordusu 1878’de Afganistan’ı tekrar işgal ettiğinde Maiwand’da büyük bir hezimet alsa da ana kuvvetleri savaşta galip geldi. İngilizlerin Hayber Geçidi’ne çekilmesinden sonra Üçüncü Afgan savaşındaki Afgan taarruzu da başarısız olmuş, İngilizler epey rahat bir halde Kabil’i havadan bombalamıştır. Tüm bu çatışma sürecinde İngiltere taktiksel bir zafer kazanmış olsa da verdiği kayıplar Afganların neredeyse iki katıdır. Daha ileri bir tarihte Sovyetler Birliği’nin mücahitler ile girdiği çatışmalarda ise kayıplar manasında tam karşıtı bir sonuç görüyoruz. Mücahitlerin kayıpları, Afgan ordusu ve Kızıl Ordu’nun toplam kayıplarından çok daha fazladır.
Özcesi, tek bir yorumdan, tek bir sonuçtan ya da ‘yenilmezlikten’ bahsedemeyiz. Hele ki binlerce yıllık ‘köprüler’ kurarak bunu asla yapamayız. Vilayetle de tarihi bir paydaşlık kurulmak isteniyorsa, bu bölgeye gösterilen stratejik ilgi üzerinden kurulabilir. Afganistan’ın Orta Asya’yı Güney Asya’ya ve Uzak Asya’yı Ön Asya’ya bağlıyor oluşu ticari, askeri, kültürel, toplumsal açılardan burayı kıymetli kılıyor. Münasebetiyle bölge ile ismi geçen tüm tarihi ve aktüel aktörlerin ‘ilgisi’ buradan kaynaklanıyor diyebiliriz. Yoksa ‘gelen herkesin dağlar yüzünden eli boş döndüğü’ ya da ‘ezelden beri fecî yenilgiler aldığı’ yorumu bizi hiçbir yere götürmez. Böylesi fantastik bir ‘yenilmezlik’ yorumu yapabileceğimiz tek yer çizgi roman kahramanı Galyalı Asteriks’in köyüdür -ki onlar bile bu özelliklerini ‘büyülü’ bir iksire borçludur!- o nedenle kulağa beğenilen gelen fakat tarihî olarak hiçbir mana söz etmeyen yorumlardan kaçınmak herhalde daha isabetli olacaktır.
SOVYETLER AFGANİSTAN’I İŞGAL Mİ ETTİ?
Bugün gündeme getirilen ve ucu Sovyetler Birliği’ne varan Afganistan efsanelerini değerlendirmeden evvel hususun hassasiyeti gereği birtakım hatırlatmaları baştan yapmak gerekiyor. Burada emel kesinlikle Moskova’nın o dönemki dış siyasetini eleştirmek ya da övmek değildir. Kızıl Ordu’nun Afganistan’a birinci ayak basışı ile son gidişi ortasında Sovyet idaresinin personel sınıfı siyasetlerinden ne derece uzaklaştığını, kuruluş ideolojisinden uzak siyasetlere yaslayıp kısa vadeli çıkarlar peşinde nasıl başarısız bir dış siyaset sürdürdüğünü söylemek gerekiyor. Afganistan sicilinin pek de pak olduğu da söylenemez.
Lakin birtakım tarifleri ve yorumları gözden geçirmek gerekiyor, bunların başında ‘işgal’ sözünün kullanımı geliyor. Savaşın sürdüğü yıllarda Türkiye solu içerisinde de çokça tartışılmış ve uzlaşıya varılamamış bir tariften bahsediyoruz. Ama bugün, yaklaşık 40 yıl sonrasının dünyasından geçmişe biraz daha serinkanlı bir halde baktığımızda, bu kelimeyi hoyratça kullanmamak gerektiğini artık iyi biliyoruz.
Neden mi? En başta, Sovyet askerlerinin sonu aşmadan evvel Kızıl Ordu’ya müdahale hakkı veren mutabakatların imzalandığını söylemek gerek. Lakin iki ülkenin askeri geçmişi çok daha eskiye, Pakistan’ın kuruluşuna kadar gidiyor -ki o periyotta Afganistan Demokratik Halk Partisi (ADHP) üzere bir idareye de rastlamıyoruz- Hindistan’dan ayrılarak kurulan Pakistan, Afganistan’ın da çoğunluğunu oluşturan önemli bir Peştun nüfusa sahiptir. 1950’lerde Afganistan’da periyodun başkanı Serdar Davud Han ‘bağımsız Peştunistan’ mefkuresini popülerleştirir. Soğuk Savaş’ın sıcak yıllarında her iki ülke de kendini farklı kamplarda bulur. Pakistan sırtını ABD’ye yasladıkça Afganistan da Sovyetler Birliği’ne yaklaşır. Bu yakınlaşmanın en değerli anlarından biri de 1956’da imzalanan ve Afgan ordusunun çağdaşlaştırılması ve silahlandırılmasını kapsayan mutabakattır. 1956-1977 ortasında 3 bin 700 Afgan subayı (toplam subay sayısının üçte biri) Sovyetler Birliği’nde eğitim görür(1). Buna rağmen Davud Han, 1970 ortalarında Sovyetler Birliği’ne karşı da aralık koyarak daha İslami bir çizgiye yaklaşır. Lakin çok geçmeden komünist muhalefeti oluşturan iki ana kanat ‘Perçem’ (Bayrak) ve ‘Halk’ birleşerek Davud Han idaresini devirir.
İki ülke ortasındaki alakalara geri dönecek olursak Nisan ayaklanması ile iktidara gelen ADHP’nin Sovyetler’den uzun bir müddet asker talep ettiğini lakin Moskova’nın buna yanaşmadığını ekleyebiliriz. Yeni iktidarın giriştiği tarım ıslahatı, kitlelerden kopuk küçük bir kentli azınlığın elinde başarısızlığa sürüklenir ve ABD, Çin, Pakistan, İran üzere güçler, çoğunluğu İslamcı ve toprak ağalarından oluşan ADHP zıtlarını desteklemeye Sovyetler Birliği’nin müdahalesinden evvel başlar. Tüm bu süreçte Moskova her ne kadar ADHP içerisindeki iktidar yarışında faal rol oynasa da yaşananları ‘iç sorun’ olarak değerlendirip askeri müdahale seçeneğini rafa kaldırır. Bazılarına nazaran Sovyetler’in Afganistan’a girdiği tarih ayrıyeten kıymetlidir. Stratejik silahların sonlandırılmasına fazla yanaşmayan ABD, Batı Almanya’ya Pershing füzelerini konuşlandırma kararı verir. Bu silahların en kıymetli yanı Moskova’yı menzili dahiline alabilmesidir. Pershing’in Batı Almanya’ya konuşlandırıldığı gün Sovyetler de Afganistan’a girme kararı alır. Bu nedenle Moskova’nın kararını bir misilleme olarak da değerlendirenler de vardır(2).
Sovyetler’i askeri müdahaleye iten nedenler elbette yaşananın bir ‘işgal’ olup olmadığı sorumuzu yanıtlamıyor. Lakin her iki ülke ortasında yapılan mutabakatların bu müdahaleye gerisine kadar açık kapı bırakmış olması dikkate bedel.
Öbür yandan ‘işgal’ tarifi biraz da ADHP’nin üstten inmeci siyasetlerine Moskova’nın dayanağından geliyor. Hatta ADHP içerisinde en sonunda ‘Vahşi Batı’ açmazına varan çekişmeler sırasında Sovyetler herkese mavi boncuk dağıtıp, gerek gördüğünde kimilerini da öldürerek önünü açmaya çalışmıştır. Lakin ADHP’nin iki kümesi ortasındaki çatışmalar iktidarın çabucak başında başlar. Herkesin birbirinin kuyusunu kazdığı bir devirde, Demokratik Afganistan Cumhuriyeti’nin birinci başbakanı ve cumhurbaşkanı Muhammed Taraki, hayli tanınan bir figür olmasına rağmen, asi Müslüman aşiret önderleriyle uzlaşma yanlısı Hafızullah Amin’in buyruğuyla yastıkla boğularak öldürülür. Üstelik Taraki, Sovyetler Birliği’nden de takviye görmektedir. Daha sonra Amin de Kızıl Ordu tarafından sarayında öldürülecektir. Yerine Perçem kümesinden Barbak Karmal gelir.
Başta üstten inen bir ‘devrim’ tasarımı olmak üzere tüm bunlar önemli tenkit bahsidir. Fakat eleştirel bakışın altını çizmek için bir sözün manasıyla oynamaya da gerek yok. Şayet tek sorun işin içerisinde bir askeri darbe olması ve bu darbe sonucu kurulan yeni iktidarın desteklenmesiyse, 1979’da Davud Han’ın da monarşiyi askeri bir darbeyle devirip iktidara geldiğini hatırlamalıyız. Münasebetiyle pak ya da kirli eldiven tartışmasına girmeksizin bu tariften vazgeçmek, Sovyetlerin Afganistan’da yaptığı her şeyi onaylamak manasına gelmiyor.
Öteki bir olay ile de karşılaştırma yapmak gerekirse Sovyetler Birliği’nin 1968 yılında tanklarını Prag’a sürmesi için çok daha rahat bir biçimde ‘işgal’ tarifini kullanabiliriz. Zira Prag’da ADHP’nin Kızıl Ordu’ya resmen müdahale hakkı vermesi ya da davet etmesi üzere bir durum göremiyoruz. Hasebiyle kalkıp kendi türettiği İslamcılardan muzdarip olduğunu söyleyen ABD’nin rastgele bir resmi talep olmaksızın Afganistan’a girmesi ile Sovyetler’in Afganistan’daki varlığı için birebir tarifi yapmak gerçek değil. Sovyet askerlerinin çekilişinden sonra Afganistan’daki idarenin yaklaşık üç yıl kadar daha ayakta kalabildiğini de belirtmeden geçmeyelim.
AFGANİSTAN SOVYETLER İÇİN ‘VİETNAM’ MI?
Bir öteki bahis da, Sovyetler’in Afganistan’da hezimete uğradığı ve büyük bir yenilgi alarak ülkeyi terk ettiği savı. Hatta bazıları ‘Sovyetler Birliği’ni yıkanın Afgan mücahitler olduğunu’ bile lisana getiriyor. Elbette bu savaşın galibi Sovyetler Birliği değil. Fakat Sovyetler Birliği’nin Afganistan’da bulunduğu 1979-89 yılları ortasında savaş alanında rastgele bir mağlup belirlemek de çok mümkün görünmüyor. İşin aslı ise Sovyetler’in Afganistan’da bir çıkmazın içerisinde kaldığı ve tarafların alanda yenişemediğidir.
O denli ki mücahitler Panjshir vadisi üzere stratejik kıymete sahip bir bölgede zafer kazansa da ellerinde tuttukları kaç bölgeyi kaybettiler(3). Sovyetler’in Afganistan’dan çekilişinin asıl nedenlerini Afganistan’da değil, kendi sonları içerisinde aramak gerekiyor. 1980’lerin bilhassa sonuna hakikat gerek siyasi, gerek ideolojik, gerekse ekonomik manada çöküşe sürüklenen Sovyetler için Afganistan ısrarı her şeyden evvel yüksek maliyet demekti. Askeri açıdan alanda parlak bir tablo olmaması da elbet bu faturayı şiddetlendiriyordu. Üstelik -her ne kadar mücahitlerin kayıpları yüzbinlerle ölçülse de- Kızıl Ordu 9 yıllık savaşta yaklaşık 15 bin askerini kaybetti. Çöküş süreci içerisindeki bir ülke için bu kayıplar çok daha fazla şey söz ediyordu.

Burada bir başka efsaneye de değinmek gerekiyor. Bir MANPAD (omuzdan ateşlemeli) çeşidi olan Stinger füzelerinin en çok anıldığı yer yeniden Afganistan. ABD’nin mücahitlere yaptığı silah, mühimmat, erzak üzere takviyeler ortasında en dikkat çekicisi elbette Stinger füzeleri. O denli ki Kızıl Ordu savaşın birinci yarısında hava üstünlüğünü kullansa da ABD’nin bu füzeleri mücahitlere dağıtmaya başlamasının ‘savaşın sonunu getiren etken’ olduğunu savunanlar da var.
Tıpkı -yansıyanın aksine- ABD Afganistan’dan çekilme kararını bir kaç gün evvel almadığı üzere Sovyetler için de 1989 ani bir ‘dönüş emri’ değildi. Karar 1980’lerin ortasında alınmış bulunuyordu ki bu tarihlerde şimdi Stinger füzeleri mücahitler tarafından yaygın formda kullanılmıyordu. Yeniden de bu füzelerin Kızıl Ordu’yu askeri taktiklerini değiştirmeye ittiği bir gerçek. Stingerlar Sovyet helikopterlerinin operasyonlarını gece görüşü olmayan mücahitlere karşı karanlıkta ve yüksek irtifadan yürütmeye itti. Bu mühlet içerisinde hem Sovyet hem Afgan hava güçlerine ilişkin önemli bir helikopter kaybı yaşansa da bunu savaştan çekilmeye neden olarak gösteremeyiz. Daha ayağı yere basan bir yorum yapmak gerekirse yalnızca Stingerları değil, genel olarak mücahitlere ABD ve müttefikleri tarafından yapılan yardımların sürekliliğini konuşmak gerekebilir.
Tüm bunlar Afgan ihtilalinin kendine has muvaffakiyetlerini ve problemlerini unutturmamalı. Afganistan için muvaffakiyetler kadar başarısızlıklar da yol gösterici olacaktır. Gerek Afganistan’ın aslında devrimci bir programa sahip ancak deneyimsiz yöneticileri gerekse onların yetişmesine imkan veren liberal devir ülkenin toplumsal hayatında kayda paha bir değişime neden oldu. Başta bayanların toplum içerisindeki yeri olmak üzere eğitim alanında yapılan ıslahatlar bunlardan biridir.
Sovyetler Birliği’ne gelince, Moskova Afganistan’da mükemmeller yaratmadı. Lakin gerisinde, ülkenin bugününden daha büyük bir karanlık geçmiş de bırakmadı. Tarifleri ve mitleri gözden geçirmek, Sovyetlere yönelik tenkidin dozunu düşürmek manasına gelmiyor. Lakin herhalde tüm özneleri bir çuvalın içerisine atıp tahlilleri de buradan yapmamak gerekiyor.
1) Sosyalizm ve Toplumsal Çabalar Ansiklopedisi, Cilt 5 (İletişim Yayınları)
2) https://www.afghanistan-analysts.org/en/reports/war-and-peace/a-turning-point-in-world-history-40-years-ago-the-soviet-union-invaded-afghanistan/
3) https://www.theguardian.com/world/2011/sep/27/10-myths-about-afghanistan
Gazete Duvar