Günsu Durak
ANKARA – Türkiye’nin Çin’den satın aldığı 50 milyon doz aşıdan birinci gelen 3 milyon doz üzerinde inceleme sürüyor. Sıhhat Bakanlığı “acil kullanım onayı” verdikten sonra aşıların ocak ayı sonuna yanlışsız uygulanması bekleniyor. Süratle atılan bu adımlara rağmen aşı konusunda tereddütleri olan insan sayısı da artıyor. Arka arda gelen mutasyon haberlerini, bunun aşılar üzerindeki tesirini, aşı tereddüdüne neden olan doğallık/yapaylık problemini ve birtakım makus senaryoları virüslerin evrimi üzerine çalışan Dr. Semih Tareen ile konuştuk.
‘VİRÜSTE BİNLERCE MUTASYON VAR’
Geçen haftalarda İngiltere’den virüsün mutasyona uğradığı haberleri geldi. Bunun yanında İngiltere Sıhhat Bakanı Matt Hancock Güney Afrika’daki mutasyonun daha tehlikeli olduğuna dair bir açıklama yaptı. Biz virüsün birçok kere mutasyona uğradığını biliyoruz. Lakin bu mutasyonlar nasıl takip ediliyor ve bunun global bilgi paylaşımı nasıl yapılıyor?
Evet, biz bu virüsü pek çok kere mutasyona uğradığını biliyoruz. Birtakım ülkeler mutasyonların takibi için adım attı. Hükümetler tarama çalışmaları için yatırım yapıyor. Örneğin mart ayında, İngiltere 20 milyon pound bütçeyle COVID-19 Genom Bilimi isimli bir konsorsiyum kurdu. Bu konsorsiyumun vazifesi virüsün yani COVID’e neden olan SARS-COV-2 virüsünün bütün ortaya çıkan sekanslarını takip etmek. İngiltere ve Birleşik Krallık çerçevesinde bugüne kadar virüsün 150 bin sekansını tamamladılar. Sanırım yayınladıkları 120 binin 2 bine yakınında mutasyon görüldü. Bugüne kadar bu virüste binlerce mutasyon var, sanırım toplamda 30 bine yakın mutasyon kümesi var. Bu çok olağan.
Pekala hadise görüldükçe mi bu tespitler yapılabiliyor?
Alışılmış, her hadise numunesinde bu sekans yapılmıyor, lakin İngiltere’de sayılara baktığımda en son müspet olayların yüzde 10’unun sekansına bakıldığını okumuştum. Bu fevkalade bir yatırım ve dayanılmaz bir örnek. Bütün bunlar halkın ulaşabileceği datalar. Bilim insanları ve halk internet sitesine girip bunlara bakabilir. Bir de bunun dışında Nextstrain.org diye bir internet sitesi var. Orada Sars-Cov-2’nin bütün dünyadaki numunelerindeki sekanslara… Hani kim nerede tarama yapıyorsa hepsi oraya toplanıyor ve orada virüsün bütün dünyadaki dağılımını ve soyağaçlarını, sekanslarını, hepsini şeffaf bir biçimde paylaşıyoruz.
‘ŞU AN CORONA VİRÜSÜ ZAYIFLAYARAK YOK OLMAZ’
COVID birinci çıktığı vakitlerde virüsün mutasyona uğradıkça bitebileceği yahut bu formda çözülebileceği sav ediliyordu. Şu an gelinen kademede bunu nasıl yorumlarsınız?
Benim de sık duyduğum bu söylentiler çok yanlış aslında. Bu türlü bir virüsün zayıflayarak yok olma fikri evrimsel biyolojiye ve virolojiye alışılmamış. Bu biraz karışık bir husus fakat şöyle açabilirim: Artık binlerce mutasyon oluyor, bunların yer etmesinde seçilim baskısı ve adaptasyon önemli. Örneğin antibiyotiğe karşı direnç kazanan bakterilerde antibiyotiğin yanlışlı kullanımı yahut eksik kullanımı bir seçilim baskısı oluşturuyor. Bunun sonucunda mutant olan, yani tesadüfen o antibiyotiğe dirençli olan bir tanecik bakteri bile olsa milyarlarca bakteri ortasında başkaları ölürken o ürüyor. Neden? Zira seçilim baskısını antibiyotik uygulamış oluyor. Gibisi virüs için de geçerli. Bir virüsün güçlenmesi yahut zayıflaması için seçilim baskısı gerekli. Şu an korona virüsü çok süratli halde yayılıyor. Yani yayılımın azalması yahut bitmesi için seçilim baskısı yok. Tahminimce aşılar sayesinde olağan hayata döneceğiz, önemli COVID olayları azalacak, lakin bu virüs daimi bizimle kalacak. Bizimle bir arada yaşayan dört tane daha korona virüsü var. Bu da beşincisi olacak.
‘AŞIYLA ÇOK TARAFLI BAĞIŞIKLIK OLUŞUR’
Pekala aşı çalışmalarındaki FAZ-III ve sonrası için bu mutasyonlar bize ne tabir ediyor?
Aslında şimdilik hiç telaş edecek bir şey yok, zira tesirli aşılar sayesinde çok taraflı bağışıklık oluşur. Bu, kullanılan teknoloji ve yapılış süreciyle alakalı. Örneğin iki doz yapılmasının immünolojide çok kıymetli bir sebebi var ve bütün bu kombinasyonlar sayesinde aşılar çok istikametli formda doğal enfeksiyonla olmayacak bağışıklığı oluşturabiliyorlar. Bu değerli, zira aşıların tesirli olmasını ve virüsler mutasyona uğradığında bile –ki uğrayacaklar her zaman- bu çok taraflı bağışıklık sayesinde virüse karşı tesirli olacaklar. Münasebetiyle şimdilik bir ıstırap yok. Ancak mutasyondan farklı olarak virüslerde antijenik sürüklenme diye bir durum var. Bu da bir virüs daimi insan ortasında geziyorsa o vakit yıldan seneye belirli farklılıklar gösterir. Hasebiyle her sene olmasa bile bu COVID-19 için tahminen ileriki yıllarda aşının yenilenmesi gerekebilir. Kimse şaşırmasın, bu, biyolojik bir gerçek.
‘AŞI ÇEŞİTLERİNİN DÜNYADAKİ DAĞILIMI ÖNEMLİ’
Aktifliği farklı yüzdelerde ve sağlam olan farklı ülkelerin ve firmaların aşıları var. Bu noktada, aşı çeşitliliği olması beşerler için avantaj mı?
Katiyen. Bütün bu dünyadaki değişik teknolojiler, şu an COVID-19 aşıları için en az 4 tane teknoloji var. Bunların dünyadaki dağılımı ve kullanımı çok değerli. Münasebetiyle mutasyonlara karşı müspet tesirini kesinlikle göreceğiz.
Aşılar ve mutasyon üzerinden konuşurken tekrar İngiltere’ye dönelim. İngiltere’de aşının birinci dozunun daha çok bireye uygulanması önceliği getirildi. İkinci dozun uygulanması için verilen gün aralığı uzatıldı. Sizce ikinci doz uygulamasında vakit aralığının uzatılması hakikat mu?
Benim şahsi görüşüm, aşılar klinik bilgilerdeki sonuç ne ise ona nazaran yapılmalı. Şayet klinik deneylerde üç hafta orta ile yapılmışsa mutlaka ona nazaran yapılmalı. Zira bizim elimizdeki tek bilgi bundan ibaret. Öbür boyutu da aşılanan kümelerden sıhhat çalışanlarını müdafaamız çok değerli. Birebir vakitte ikinci dozun gecikmesi, lojistik düşünceler doğurabilir.
Bütün bu mutasyon, aşılama tartışmaları sürerken bizim en başa dönme senaryomuz nedir? Aklınızdaki en berbat senaryo nedir?
Şayet altı ay evvel konuşuyor olsaydık en berbat senaryo bir aşının tesirli olmaması olacaktı. Bir virüse karşı bir aşı başarılı olacak diye bir koşul yok. Şimdiyse bence en berbat senaryo, aşıların dağıtımının başarılı biçimde yapılamaması yahut hakikat formda uygulanamaması derim. Bir de bu son pandemi de olmayacak. Hayat var olduğu sürece virüsler ve enfeksiyonlar daima olacak.
‘DOĞAL ENFEKSİYON KISITLI BAĞIŞIKLIK SAĞLAR’
Bu noktada aşı tereddütüyle ilgili bir sorum var. Aşı tereddüdü tartışmasının bir boyutu da doğallık/ yapaylık tartışması. Hastalığı geçirip bağışıklık kazanmak ile aşı bağışıklığı ortasındaki fark nedir?
Şöyle bir fark var. Doğal enfeksiyon kapan birisi hasta olabilir, önemli hasta olabilir, ömür uzunluğu hastalıkla yaşayabilir yahut ölebilir. Öncelikle, aşıda bu senaryolar yok. İkincisi, doğal enfeksiyonun yarattığı bağışıklık ile aşının yarattığı bağışıklık birebir değil. Doğal enfeksiyonda kısıtlı bağışıklıklar oluyor. Bunun sebebi şu: bu virüslerde insanlardaki bağışıklık sisteminin önüne geçebilecek genler var. O biçimde evrimleşmişler. Kendi üremeleri bu genler sayesinde gerçekleşiyor ve bu türlü olduğu için siz o hastalığı kaptığınız vakit bağışıklık sisteminiz o hücredeki moleküller virüs tarafından değiştiriliyorlar. Genetik olarak değişiyor değil. Bunu söylemiyorum. Yalnızca ölçüleri ve bedendeki bağlantıları değişebiliyor. Bu halde virüs bağışıklığınızın önüne geçebiliyor. Aşılarla ise çok istikametli, yüksek dirençli bağışıklık sağlanabiliyor.
‘AŞI OLMAYI BEKLEYECEĞİM’ DİYENLERİ ANLIYORUM’
Türkiye’de IPSOS’un 37. periyot anket datalarına nazaran iştirakçilerin yüzde 19’u “hemen aşı olurum”, yüzde 41’i “ilk 3 ay içinde olurum”, yüzde 23’ü “fikir beyan edememem” diyor, yüzde 14’ü ise reddediyor. Bu anket aşıya toplumsal bakış açısından bize ne söylüyor?
Anketlerde sorunun soruluş biçimi de değerli. Diğer kıymetli olan nokta “aşı olur musunuz?” sorusuna olağan ki “evet” derdim, fakat “verileri gördükten sonra aşı olurum” diye de eklerdim. Data paylaşımın şeffaflığı çok kıymetli, hocalarımızın ve benim toplumsal medyada paylaşımlarının sebebi de bilgilendirmek. Verilen yetkiler acil kullanım yetkisi altında verildiği için aşılar ona nazaran yapılıyor. Türkiye’de Türkiye İlaç ve Tıbbi Aygıt Kurumu (TİTCK) onay verir. Kurumun şeffaflığı ve halka inanç vermesi değerli. “Bekleyip olacağım” diyenleri de “bilmiyorum” diyenleri de anlıyorum, zira bilgilere ulaşmak güç olabiliyor.
Dr. Semih Tareen kimdir?
Amerika’nın Seattle kentinde bir biyoteknoloji şirketinde üst seviye yönetici olarak grubuyla birlikte gen ve hücre terapisi geliştiriyor. Üniversite eğitimini ve doktorasını University of Washington ve Fred Hutchinson Kanser Araştırma Merkezi’nde HIV ve misal retrovirüslerin evrimi üzerine tamamladı. Virüsler üzerinde araştırmalar yapmaya devam ediyor.
Gazete Duvar
