Kazım Gündoğan
Politik bir mülteci olarak 2001 yılında Almanya’ya gelen ve burada üniversite okuyarak akademisyen olan Kenan Engin, Berlin Akkon İnsani Bilimleri Üniversitesi’nde “uluslararası göç” alanında dersler veriyor.
Siyaset bilimci Prof. Dr. Kenan Engin, Heidelberg, Kassel, Heilbronn, Mainz, Worms Uygulamalı Bilimler, FOM üniversitelerinde ve Rusya’da Tomsk Politeknik’te araştırmalar yaptı, dersler verdi. Makaleleri, röportajları ve edebi yazıları ulusal ve milletlerarası gazete ve mecmualarda Almanca, İngilizce ve Türkçe yayınlandı.
Prof. Kenan Engin, Kazım Gündoğan’ın sorularını yanıtladı. Prof. Engin ile Kürtlerin Almanya’ya göçü üzerine yaptığı araştırma hakkında konuştuk.
Almanya’ya Kürt göçünün 100 yıllık tarihi üzerine bir araştırma yaptın ve bunu kitaba dönüştürdün. Bu alanda bir çalışma hangi gereksinimlerden doğdu, ne vakit ve nasıl başladın? Prosedür konusunda kısa bir bilgi verebilir misin? Ayrıyeten ferdî ömür hikayenin bu türlü bir çalışma yapmanda bir tesiri var mıdır?
Prof. Engin’in çalışması. Kitap çalısması fikri aslında hayli eski. Yıllar evvel yüksek lisans eğitimim periyodunda Almanya’da Kürt göçmenleri eksenli bir çalışmayı tez konusu yapmayı düşünüyordum. Heidelberg Üniversitesi kütüphanesi üzere milyonlara yakin kitap arşivi olan bir kütüphane de Kürt göçmenler üzerine yazılmış 1-2 yüzeysel kitap disinda bir çalısmaya rastlayamadım. Biraz şaşırtan biraz da üzücüydü. Böylesi bir durum farklı bir alana yönelmeme neden oldu. Lakin bu alanda bir şeyler yazma fikri de bir ukte olarak içimde kaldı.
Uzun yıllar sonra aslında kaynak olmadan da husus hakkında yazılabilir diye düşünerek ve 10’a yakın arkdaşın iştirakiyle ortak bir kitap çalışması başlattık.
Kitap bir boşluğu doldurmadan öte milyonları bulan Kürt göçünün Almanya öyküsüne birçok açıdan, cılız da olsa bir ışık tutmaktı. Kimdi bunlar? Buraya neden geldiler? Ekonomik, toplumsal yaşama iştirak biçimleri nasıldır? Dini ve politik tercihleri nedir? vb. çoğaltılabilecek temel sorulara karşılık vermekti temel gaye.
Bir istikametiyle herkesin hayatın her alanında gördüğü fakat Almanya bilim dünyasının görmediği ya da görmek istemediği ikinci büyük göçmen kitlesinin kayıtlara geçmeyen kıssasına tanıklık etmekti maksat.
BİRİNCİ CİHANIN TOHUMUNU BEDİRHANLAR ATTI
Almanya’ya Kürt göçünün tarihi ne vakitten başlar ve öncelikli olarak hangi bölgelerden geldiler? “Kürt göçü” derken yalnızca Türkiye Kürtlerinin göçünden bahsetmiyorsun değil mi?
Biraz sembolik bir belirleme olacak lakin, Kürt göçünün birinci evresinin birinci tohumunu Bedirhan kardeşlerin bundan yaklaşık olarak 100 yıl evvel -1919 yılında- Almanya’nın Münih kentine ayak basmasıyla başlatabiliriz. Bu yıllardan 1960’lı yıllara kadar devam eden evrede yüklü olarak entellektüel, aydın ya da eğitim seviyesi yüksek bir göçmen kitlesinin Almanya’ya geldiğini görüyoruz. 1919-1960 yıllar ortasında gelen Kürt göçmenlerinin yüklü kısmını Suriye ve Türkiye’den gelenler oluşturuyor. 1950 yıllara yanlışsız Irak Kürdistanı’ndan da önemli bir genç öğrenci göçü olduğunu söylemek mümkün. Giderek kitlesellesen bu göç en bariz biçimde kendini 1956 yılında kurulan ve birinci etapta başkanlığını İsmet Şerif Vanlı’nın yaptığı Avrupa Kürdistan Ögrenci Derneği -Kurdish Students Society in Europe (KSSE)- ile somutlaştırıyor. Dernek kısa mühlet içerisinde binlerce üyeye ulaştığı üzere Polonya üzere Avrupa’nın birçok ülkesinde faal çalışma yürütecek duruma geliyor.
KÜRT GÖÇÜNÜN BEŞ EVRESİ
Çalışmanda Kürtlerin Almanya’ya göçünü muhakkak devirlere ayırıyorsun. Bu devirlerin esas ekonomik, toplumsal, tarihî ve siyasal özellikleri nelerdir? Göçü beş periyoda ayırıyorsun. Bu periyotları ve özelliklerini anlatabilir misin?
Kürt göçü üzerine yaptığım araştırmalar kapsamında çıkardığım sonuç, Kürt göçünün beş temel evreden oluştuğu istikametinde.
Birinci evre biraz evvel belirttiğim Bedirhan kardeşlerin tahsil maksatlı Almanya’ya gelişi ile başlıyor ve bunları sonrasında sayısı yüzlerle tabir edilebilecek Kürt öğrencilerinin Doğu ve Batı Almanya’ya gelişi izliyor. Kitlesel manada bir Kürt göçü ise, ki bunu ikinci evre olarak tanımlıyoruz, 1960 yılların sonuna gerçek Almanya-Türkiye göç antlaşması kapsamında gelişiyor. Göç antlaşması kapsamında birinci etapta Türkiye’nin batı vilayetlerinden personel alınırken 60’lı yılların sonuna gerçek Kürtlerin yaşadığı Erzurum, Sivas, Adıyaman, Malatya, Elazığ, Dersim, Muş üzere kentlerden de konuk personeller Almanya’ya geliyor.
Üçüncü evre 1980 darbesi sonrasında gelişiyor. Bu süreçte gelenlerin bir evvelkinden farkı epey politize bir kitle oluşu. Birçok radikal sol ya da sol tandanslı Kürt hareketleri içerisinde politize olmuş bir göçmen kitlesi. Bunların Almanya’ya gelişi alışılmış daha evvel konuk emekçi olarak gelmiş ve ‘Kürt’ ya da ‘Alevi’ kimliğini saklayan kitlenin de politize olmasına yol açıyor.
Burada özelikle şuna vurgu yapmak gerekiyor. Bu evrede gelen göçmenlerde kendi kimliğini tanımlarken ‘Alevi’, ‘Kürt’ vurgusu epeyce cılız ya da yok seviyede.
Dördüncü göç evresi 1990’lı yıllar ile başlıyor. Göçün temel sebebi ise PKK ile TSK ortasında şiddetlenen silahlı çatışma süreçleri ve bunun insanların ömür alanını hayli daraltması. İlk evvel yakın kasaba ve kentlerden, sonrasında ise büyük metropollerin kenar semtlerindeki gecekondu mahallelerinde ömür alanı bulmaya çalışan yüz binlerce Kürt göçmenin bir kısmı burda da tutunamayınca Avrupa’nın birçok ülkesine olduğu üzere Almanya’ya hakikat yola çıkıyor. Bu aşamda gelen kitlenin öbür periyotlarda gelen kitleye oranla daha heterojen bir yapıya sahip olduğunu gözlemliyoruz. Her katmandan gelen bir kitle var.
Beşinci göç evresi ise 2012-2013 yılında Suriye iç savaşıyla başlıyor ve hala sürüyor.
ALMANYA’DAKİ KÜRT NÜFUS 1,2 -1,5 MİLYON ORTASINDA
Almanya da toplam ne kadar Kürt nüfustan bahsedilebilir ve Almanya devletinin resmi kayıtlarında bu bahiste bir istatistik var mıdır?
Almanya Federal Göç dairesinin gelen insanların resmi kimlikleri üzerinden oluşturduğu bir kayıt sistemi var. Almanya’ya gelen Kürt göçmenler İran, Suriye, Türkiye ya da Irak kimliğiyle buraya geldiklerinden dolayı kayıtlara Türk, İranlı, Suriyeli yada Iraklı olarak geçiyor. Hasebiyle kesin olarak bir Kürt göçmen sayısı vermek ya da buna dair dataları devlet arşivlerinde bulmak mümkün değil. Yalnızca çeşitli kaynaklardan derlediğim sonuçlardan yola çıkarak şu an itibariyle 1,2 milyon ile 1,5 milyon ortasında bir Kürt göçmenin Almanya’da yaşadığını söyleyebilirim. Bu sayıyla Kürt göçmenler Almanya’da Türklerden sonra ikinci büyük göçmen kümesini oluşturuyor.
Kürtler Almanya’da kimlik inşa sürecini nasıl ve hangi araçlarla gerçekleştiriyorlar? Kelam gelimi birinci örgütlenmeleri ne vakit başlıyor ve hangi kademelerden geçiyor, ayrıyeten bu gelişim sürecinin homejen olmadığı biliniyor. Bilhassa bölgesel, dini ve politik parçalanmışlık güçlü bir “Kürt toplumu” oluşumunu nasıl etkilemektedir?
Aslında göç etttikleri her yerde özelde de Almanya’da, Kürtlerin yasaklanmış olan kimliklerini yine yaşatma alanına dönüştürme istikametinde bir uğraşlarını gözlemliyoruz. Birinci geldiklerinde sendikal vb. çalışmalar yürüten dernekler etrafında kümelenirken bir müddet sonra bundan uzaklaşıp Kürt kimliği, Alevi kimliği, ya da geldikleri ülkelerde ibadet ettikleri ve devletin tesiri altında olan mescitlere alternatif mescitler oluşturup yeni bir etnik ve dinî kimlik oluşturma uğraşına girdiklerini görüyoruz. Selahaddin Eyyubi, Ehmede Xani, Kawa vb. Kürtler açısından değerli olan sembol isimlerin kullanılması bu açıdan tesadüf degil.
Dünyada gelişen ulusal hareketlere oranla Kürtlerde geç gelişen ulusal şuurun, özelikle yurt dışında Kürt göçmenler ortasında geldikleri ülkelere oranla daha süratle yayıldığını görüyoruz. Bu durum Kürt göçmenlerin siyasal talepler noktasındaki duruşlarına yansıyor. Kürt göçmenlerin siyasal talepleri Almanya’da daha çok kendi kimlik ya da lisanlarını tanıma eksenli. Bunun yanı sıra Almanya’da geldikleri ülkelerdeki meselelerin tahliline yönelik lobi çalışmları ya da siyasal aktiviteler yürüttüklerini gözlemliyoruz. Bu aktiviteleri birinci etapta 1980’li yılların sonlarına yanlışsız neredeyse Almanya’nin her kentinde kurulan kültürel ve toplumsal dernekler üzerinden yürütürken sonraki süreçlerde çeşitli siyasal partiler içerisine yerleşip buradan kendilerine yeni bir mecra açma eforu var.
Bu yapılanmaların Almanya’da yaşayan Kürt göçmenlerin toplumsal ya da kültürel meselelerinin tahlili istikametinde önemli bir aktivitelerini görmek mümkün değil.
‘TÜRKİYE’DEN GELENLER SİYASAL KİMLİK EKSENİNDE KÜRTLÜĞÜNÜ TANIMLIYOR’
Almanya da dört modülden (Irak, İran, Suriye ve Türkiye) Kürtler var. Kürt kimlik oluşumunda ve korunmasında hangi modülün Kürtleri daha kitlesel ve tesirli iştirak gösteriyor?
Burada yasayan Kürt göçmenler iki-üç farklı kültürel ve toplumsal dünya ortasında gelip gidiyor. Bilinenin tersine özelikle genç nesillerde birçok aidiyeti tıpkı anda yaşamayı hayli muvaffakiyetle gerçekleştirdiklerini görüyoruz.
Geldikleri ülkelerdeki baskıcı ve inkarcı sistemlerden dolayı kendi kimliğini kamusal alanda açıkça söz etmekte çekinen Kürtlerin burada bu kimliğe okulda, işyerinde özelikle vurgu yaptığını görüyoruz. Özelikle yeni 3. ve 4. kuşakta bu vurgu mesela takılan çeşitli sembollerle ya da dövmelerle (Hz. Ali resmi, Zülfikar, çeşitli siyasi partilere ilişkin semboller, Kürt bayrağı, haritası vb.) kamusal alana taşınıyor.
Alışılmış burada jenerasyonlar ortasındaki farklılıklar, geldikleri ülkeler, siyasal geçmisleri v.b. etkenler de farklı farklı tabir biçimlerini beraberinde getiriyor.
Mesela Türkiye’den gelenler siyasal kimlik ekseninde kendi Kürtlüğünü tanımlarken, Iraklı, Iranlı, Suriyeli Kürtlerde daha çok lisan ve kültür üzerinden oluşturulmuş bir Kürt kimlik kurgusu gözlemliyoruz.
Almanya devleti, siyasal partileri, Alman halkı ve öbür göçmen toplumların Kürt uluslaşmasına karşı nasıl bir tavır içinde olduklarını düşünüyorsun? Kürtlerin Almanya’ya entegrasyon süreci nasıl yaşanmaktadır ve bu bahiste kuşaklararası farklılıklar nelerdir?
Almanya kamuoyunun Kürtlere bakış acisini birbirinden farklı 3 evreyle söz edebiliriz. 1980 yıllara kadar daha çok ezilen ve ‘yardim eli uzatılması’ gereken bir halk olarak ya da bir göçmen gurubu olarak görülürken, 1990’lı yıllar sonrası daha çok ‘terör’ kavramıyla özdeşleştrilen bir algının Almanya kamuoyunda tesirli olduğunu görüyoruz. Bu imajın 2013 sonrası Suriye Kürtlerinin İslamcı hareketlere karşı yürüttüğü basarili gayret ile ‘Doğunun kahramanları’ olarak değistigini söyleyebiliriz.
Bu durumda burada yaşayan göçmen Kürtlerin tesiri büyük. Burada yasayan Kürtlerin politik yaşama iştirak biçimi daha çok Türkiye, Irak ve Suriye eksenli. Bu taraflı yapılan tüm aktiviteler ismi geçen ülkelerdeki politik gelişmeleri protesto ya da olumlama boyutunda. Almanya’nin genel siyasal ömrüne iştirak çok cılız. Almanya’da eyalet ya da federal mecliste yer alan Kürt milletvekilleri ise daha çok ismi geçen ülkelerde yaşanan insan hakları ihlalleri vb. şeyleri lisana getirmeyi kendi politik ajandasınının temel eksenine oturtuyor. Meğer ki bunların temel uğraşlarından biri Almanya’da yaşayan 1 milyonun üzerindeki Kürt göçmenin sıkıntıları olmalı.
Entegrasyon süreçleri ise hayli sancılı geçmektedir. 1980’li yıllarda kurulan siyasal ve kültürel dernekler birinci jenerasyonların toplumsal ve kültürel gereksinimlerine yanıt verirken sonrasında burada doğup büyüyen 3. ve 4. neslin gereksinimlerine karşılık vermekte hayli uzak kaldığını söylemek mümkün.
Burada doğup büyüyen jenerasyonların çok daha farklı kültürel ve toplumsal kodlar üzerinde kendi kimliklerini inşaa ettiklerinden dolayı son 20 yılda bu kuruluşlar etrafında kümelenen genç nüfusun minimuma indiğini görüyoruz. Bu durum tıpkı vakitte iki farklı jenerasyon ortasında önemli kültürel çatismalara da yol açmaktadır.
Gerek Türkiyeli Sosyalistler, gerekse Almanyalı Sosyalistlerin göçmen Kürtlerle ilgileri hakkında neler gözlemledin?
1980’li yıllar civarı gelen insanların çok büyük bir çoğunluğu Türkiye ya da Iran üzere ülkelerde faal olarak radikal sol hareketler içerisinde olan ya da bunlarla bir formda teması olmuş beşerler. Mesela İran’da TUDEH içersinde faal olan yüzlerce Kürdün 1980 yıllar civarı artan ağır tutuklamalar yüzünden Dogu Almanya’ya (DDR) göç ettiğini biliyoruz. Tekrar Türkiye’de Dev-Sol, Dev-Yol, TDKP, TKP/ML üzere sol hareketlere sempati duyan ya da faal olarak bu hareketler içerisinde olanlar bu yıllarda Almanya’ya tarafını çeviriyor.
O periyotlarda dünyada yaygın olan sol atmosferin de tesiriyle bu periyot etkin Kürtlerin Marksist-Leninist, Maoist üzere akımların penceresinden dünyayı yorumladığını söylemek mümkün. Sonrasında Kürt eksenli oluşan PKK yada Kawa üzere hareketlerde de bu izleri görmek mümkün. Kuruluş programlarının ana gövdesini Marksist-Leninist fikir biçiminin öğeleri oluşturuyor.
Bu düsünsel dünyanın tesiriyle buraya gelenlerin birçoklarının birinci etapta, örneğin Türkiyeli göçmenler tarafından kurulmuş DIDIF, ATIF üzere sol oluşumlar içerisinde kümelendiğini görüyoruz. Sonrasında bu cins kurumların Alman Sol Parti üzere siyasal oluşumlarla çok önemli bağlantılar geliştirdiğini görüyoruz. Bu bağlantıda iki tarafın da epeyce pragmatik yaklaşımının hissesi küçümsenmemeli. Sol Parti bu formda göçmen kitlesi içerisinde yer ve dayanak bulurken, Türkiyeli göçmen kümeler ve Kürt göçmenler de Almanya kamuoyuna açılan bir pencere olarak Sol Parti’yi görüyorlar.
Son olarak; Kürtlerin Avrupa’ya göçü ve nüfusu hakkında yapılmış bir araştırma var mı? Varsa Kürtlerin Avrupa’daki nüfusu ne kadardır?
Maalesef önemli bir çalışma yok. Kürtler üzerine yazılanların ezici bir coğunluğu Kürtlerin geldikleri ülkelerde yaşadıklarına dair. Hasebiyle Almanya’da yaşayan Kürt göçmen kitlesinin siyasal, kültürel, eğitim vb yapısına dair yapılmış çok önemli bir çalışma bulunmamaktadır. Umarım gelecek kuşaklar bu açığı kapatırlar…
Gazete Duvar
