Atilla Atalay’ın Sıdıka’sı birinci olarak 90’ların başında çeşitli mizah mecmualarında yayımlanmış devamında (1997’de) televizyona uyarlanmıştı. Jingle’ı ve çekirdek aileyi ekranlara taşıyan uyumlu oyunculuklarıyla hatırlanan dizi, kısa müddette fenomen olmuş, temelinde bir kültürel karşılık haline gelmişti. Sıdıka, büyük kentin kenar mahallesinde ve klasik aile yapısında ezilen (hatta ezilmeyen zira ezilmek için evvela var olmak gerekir) bayanı öykülüyordu. Nazım Hikmet’in “sofradaki yeri öküzümüzden sonra gelen” dizesi ile bayanların toplumsal pozisyonuna dair çarpıcı tespiti Sıdıka’da da geçerliliğini korurken Sıdıka’nın kentte kurulan sofradaki yeri yeniden öküzden (abisi Samim’den) sonra gelmekteydi. Sıdıka, sosyoekonomik çıkarımları güçlü üretimdi. Büyük kentteki dönüşümün, Atalay’ın deyişiyle “kazmapolit” kenti fotoğraflıyordu adeta. Odakta klasik aile yapısı ve sınıfsal pozisyon vardı. Üstelik Sıdıka’da tutuculuğun en baskın hali boğuk aile atmosferinden fazla ekonomik şartların nesiller uzunluğu değişmeyeceği gerçeğinde yatıyordu. Yani bir bakıma Sıdıka görünmez bir kast sistemine işaret ederken, bu sistemde ezilenin de ezileni bayanın kısıtlanmışlığını vurguluyordu. Sıdıka’nın sınıfsal pozisyonu pencere gerisinden kurduğu hayaller ile açıklanıp oraya çivilenmişti sanki!
Latife ailesiyse “orta karar” diyebileceğimiz bir aileydi. Baba Zekeriya Latife, çabucak her akşam “bir büyük” içebiliyordu. Konutları sobalıydı lakin iyi makûs bir otomobile sahiptiler. Sıdıka nadiren de olsa konuttan çıktığında, hani biraz da iffetini toplu taşımaya teslim etmemek için taksiye binebiliyordu. Nedir ki bu durum periyodun (yazılıp yayınlandığı 90’lar birinci yarısının) mazbut aile tarifine ahenk sağlıyordu. Tüm taksilerin Doğan veyahut Şahin model olduğu, doğalgaz kullanımın yaygınlaşmadığı, meskenlere internet bağlanmadığı ve fakir mahallelerde konfeksiyon atölyelerinin bugünkü manasıyla “merdivenaltı cehennem” vasfına bürünmediği, sömürü ağır bir yer olmasına rağmen Ahmet Kaya modüllerindeki (örneğin 91’de piyasaya çıkan kelamları Yusuf Hayaloğlu’na ilişkin Tezgahtar Nebahat’ta) tınılar eşliğinde sıcaklığın da yitmediği, umutların suya düşmediği bir tarihî kesit… Bilhassa son örnekten devam edebileceğimizi umuyorum. İç siyasetin Ahmet Kaya müziklerinde özetlendiği, dış siyasetin ise Sıdıka’nın da her fırsatta burnunu soktuğu fakat bugünkü kadar uluorta konuşulmadığı, öbür bir deyişle “büyük resimler”in kabak üzere görülmediği, “dünyayı yöneten aile” listelerinin böylesine pervasız pervanesiz havada uçuşmadığı yıllar.
90’ları Ahmet Kaya ile anmak birçok popçu dururken tahminen farklı gelecektir lakin “arabesk-protest” (biraz ondan biraz ondan) bir tipi kitlelere taşıyan, isyankar telaffuzunu halkla buluşturan sanatçı bilhassa metropollerin bastırılmış hasretlerine yakıştırılabilir; dahası bugün artık orta sınıftan muhaliflerce betonuna, keşmekeşine ve elbette bunların gölgesinde yoksulluğuna burun kıvrılan Avrupa yakasının çarpık büyüyen ilçeleri “içerideki hayat” ile Kaya’nın haykırışına yazılabilir. Gerçi 12 Eylül sonrası toplumsal gelişmeleri çok boyutlu incelemiş müelliflerden Can Kozanoğlu, periyodun nabzını en iyi yakalayan müzisyenin “yaşanmayan aşklar” telaffuzuyla Sezen Aksu olduğunu ileri sürüyor. Dahası Aksu’nun Ada Vapuru, Haydi Bakalım Kolay Gelsin üzere hareketli kesimleriyle Yeşilçam melodramlarının sevinçli sahnelerini canlandırdığını belirtiyor (1992, s.79-88). Aksu diskografisini bir bütün değerlendirdiğimizde manalı gelen bir yaklaşım. Veya tıpkı denkleme Kaya modüllerini da yerleştirebiliriz. Kaya’nın idam ve işkenceyi gündemleştiren “iç karartıcı” kesimleri dışında Fosso Nejdat, Çek Mustafa Çek üzere bir karakteri öyküleyen eğlenceli ve muzip müzikleri da bulunuyor. Ancak elbet Aksu ile Kaya’nın popülerlikte ortaklaşsalar dahi farklı hislere seslendiğini söylemeliyiz. Bu bağlamda Aksu’nun yaşanmayan aşkları ile Kaya’nın yaşanan acılarını kıyaslamak ve hangisinin daha beğenilen olduğunu belirlemek gerekir. Açıkçası ben periyodun tanınan iklimini deşmektense yeni bir satha geçip Sıdıka’nın çevresel şartlarını betimlemekten yanayım.
Sıdıka, çıkılamayan bir mahallede, aşılamayan bir semtte yaşıyor. Soba borularının yoksulluğun koçbaşı üzere camlardan fırladığı, pencereden pencereye ipler atılıp çamaşır asıldığı daracık sokaklar, dış cephesi sıvanmamış konutlar… Bu betim, periyodun mizah mecmualarının metropole ilgisini de kıymetli ölçüde açıklıyor. Zira bu periyotta çarpık kentleşmenin, olağandışı büyümenin Avrupa hayalleri ile çatıştığını, hatta kimi bölümlerce utanç vesilesi sayıldığını görüyoruz. Ali Şimşek, 90’lardaki mizah mecmuası anlayışını toplumsal değişim ile ilişkilendirerek Leman mecmuası üzerinden inceliyor ve Yeni Orta Sınıf Sinik Stratejiler isimli çalışmasında sinik ironik bir lisanın bu mecmua karakterlerinden doğup palazlandığını öne sürüyor.(1) Bununla birlikte altyapı yetersizliği, trafik sorunu, hava ve gürültü kirliliği Atalay’ın kalemine de yansımış. Sıdıka’nın yağmurlu bir günde Merter’deki halasıgile ziyaretini vefat kalım çabası biçiminde geçirmesi tekrar on milyonluk kent nüfusunun 2000’de yirmi milyona fırlayacağını öngörmesi tüm handikapları katmerleyen bir karamsarlığı tabir ediyor (1994, s.15). Aslında bir bakıma dişe dokunur birinci tespiti de Ahmet Kaya müziklerinde karşımıza çıkan ve kent fakirlerinin gündelik yaşantılarının teşhiri manasında ele alabileceğimiz çıplak hayatın toplumsal bir tansiyona materyal verdiği istikametinde yapabiliriz. Kültürel bakımdan dışarıdan bakan lakin sınıfsal bakımdan içeriye ilişkin olan/olması beklenen aydın kesim merdiven altının yanı sıra pencere gerisinde bir sıkışmışlık, şuur taşınması icap eden bir atıllık irdeliyor, toplumsal hareketlilikle çelişen bir felç hali yakıştırıyor. Metropolün, ağır göç alması ve zorlaşan geçim şartları nedeniyle çalışan bayanı yarattığı/dayattığı bir süreçte “okuldan alınıp pencere gerisine hapsedilen kadın” bağlamı ilgi çekiyor ve beklendiği üzere cehaletin, klasik aile yapısının tam karşısına yazılıyor. Bu tavrı Atalay’ın Sıdıka’sı ile sınırlandıramayız, devrin yoksulluğa bakışı sıkça cehaletin altını çiziyor. Üniversitelerin tartısını kaybetmediği o yıllarda dış siyasetteki entegrasyon amacına uygun halde okumanın, kendini geliştirmenin deva görülmesi şaşırtmıyor. Münasebetiyle Sıdıka’nın okumamış haliyle bir cimcime, “bir zehir” oluşu, okuduğu takdirde kendini kurtarabileceği, hali hazırda kendini kurtardığı ancak “ailesi yenildiği için yenildiği” sonucunu ortaya koyuyor. Burada “toplumsal bir iyileşme” vaazından kelam edebiliriz. Sıdıka sivri çıkışlarıyla yalnız kendini değil tüm Latife ailesini özgürleştirmeye çalışıyor. Siyasetle ilgilenen, dünya gündemini yakından takip eden, uzay çalışmalarından eğitim sistemine kaç sıkıntıya baş yoran Sıdıka “bu bilgiler gerçek hayatta ne işimize yarayacak” itirazının karşısına dikilerek “geniş vizyon”u temsil ediyor ve bu vizyon direkt belirtilmese de fakir yığınların kurtuluşu üzere algılanıyor. Burasının çok kıymetli olduğunu düşünüyorum. Magandalık ile okumuşu ayıran satırları Tabanca icat oldu başlıklı hikayede bulabiliriz.
“Safiye: Oğlu mu matematikten on almış, anlamadım kız…
Sıdıka: Aman anne, o herifin oğlu nasıl fen lisesine filan girip matematik sorunu çözsün… Herif her şeye tabanca sıkan ayının teki… Sorunca “seviniyörüm, duykulaniyörüm” diyo… Bir Türk bilim adamı yapay beyin icat ederse anca kurtulur o herif… ” (s.135)
Lafı fazla uzatmadan Sıdıka’nın bariz özelliklerini sıralayıp günümüze gelecek, çağımızın “misyon ve vizyon” lakırdısı çağdaş Sıdıka’larda ne alemde kısaca bakmaya çalışacağım.
PENCERE KENARINA TÜNEYİP İÇERİ VE DIŞARI BAKAN SIDIKA AİLE-TÜRKİYE’Yİ ÇÖZÜMLERKEN…
Sıdıka dizisinin metnine yakın bir titizlikle uyarlandığını ve söz oyunlarının olduğu üzere korunduğunu not düşerek başlayalım. O denli ki bugün hikayeleri okuduğumuzda Hasibe Eren’in, Füsun Demirel’in sesini duyuyoruz. Kuşkusuz siyasi göndermeler törpülenirken televizyonda iş yapması garanti Sıdıka-Kenar alakasının kanırtıldığını ekleyebiliriz. Fakat temel sıkıntının öbür bir lisandan konuşan Sıdıka ve ona diğer bir lisandan karşılık veren annesi Safiye olduğunu, dizinin bu başkalığı muvaffakiyetle yansıttığını görüyoruz. Bu başarıda senaryonun Atalay’ın kaleminden çıkması rol oynuyor. Sıdıka hikayelerinin derlendiği kitaptan kolay bir örnek verelim. Safiye çiçekleri birbirine kışkırtan Sıdıka’ya şöyle sesleniyor:
“Araştırma yapıyomuş… Paris Elida labratuarı mı kız burası?” (s.76)
Karakter ve örgüdeki niteliklere geçtiğimizde tam da buradan yol almamız gerektiğini düşünüyorum. Sıdıka ve Safiye, bir kenar mahalleye ters kaçan karakterler. Yeniden bu terslik, ortalarındaki ana-kız bağının klasik aile yapısının izdüşümü olmasıyla dengelenmiş. Sıdıka aksi yanıtlar verip çemkirirken anne Safiye onun anladığı lisandan konuşabiliyor, tek enstrümanı zannedildiği üzere terlik yahut attırmakla tehdit ettiği baba dayağı değil. Bu durum dizide bayanları ve bayanlar ortasındaki gergin bağlantıyı belirleyici kılıyor. Safiye, Sıdıka’nın gelişimini engelleyen bir karakterken tıpkı vakitte kendi gelişimi engellenmiş bir bayan yani özünde “muradına erememiş bir Sıdıka” o ya da Sıdıka tahminen genç bir Safiye… Birebir entelektüel dağarcıktan beslenmeseler bile birebir lisanı konuşmaları, atışmalarının gerçekçi ve politik yanını destekliyor. Bayanların kurtuluşu ailenin ve insanlığın kurtuluşuna bağlanır, dahası müreffeh bir ülkeye varırız buradan! Sıdıka ile Safiye ortasındaki çekişme Yeşilçam klişelerine de göbekten bağlı… Öncelikle büyük kentte kirlenmeye müsait (kuvvetle beklenen beyaz giyinmiş) iffet konu bahis ve onu korumak isteyen bir “çilekeş ana” var. Burada annenin iffete yaklaşımının mizahi bir çizgide seyretmesi ile Yeşilçam melodramlarından ayrım kelam konusu lakin ana fikrin büyük kente tutunma ve arı kalma çabasına yüklendiğini görüyoruz. Sıdıka hikayeleri keyif veren söz oyunlarının yanı sıra 90’ların siyasal ve toplumsal özeti biçiminde okunabilir. Kelam gelimi Sıdıka toplumsal sıkışmayı şöyle genellemekte:
“Kızlar koca bulup yavrulamaya, erkekler sıfır Tempra alıp, koyu Fenerbahçeli olmaya mı geliyo bu dünyaya? Hayat dediğin sanattır… Sadece konutun içinde geçse bile…” (s.76-7)
“Milletçe yedik kafayı be… Karılar Magnum diye yalanıyo, herifler araba…” (s.100)
Bir öbür örnekte bu sefer siyasi açmazlardan bahsediyor:
“Kızlar güçlü koca bulmaya, erkekler kurnaz olup köşe dönmeye, ortada bi Alman hocalar, Bulgar antrenörler takviyesinde “Avrupağğ duy sesimizi” demeye geliyoruz şu dünyaya…” (s. 36-7)
Çok değil birkaç yıl içinde, üstelik “vur kır parçala” ekolünün temsilcisi Fatih Terim öncülüğünde Euro 96 Futbol Şampiyonası’na katılmaya hak kazanan ulusal grup, bu tezahüratları otomobil camlarından sarkılması suretiyle sokağa taşırmış ve bir kompleks haline gelen “Avrupa’nın kulak tıkadığı sesler” (bugün ise Avrupa bizi kıskanıyor telaffuzunda tıpkı üç kâğıda rastlıyoruz) süreksiz bir müddetliğine duyulmuştur. Alman hoca ve Bulgar antrenör göndermesi de diğer bir kompleksi ortaya koyuyor. Tabirler falan hoş lakin tek başımıza başaramıyoruz! Siyaseti kuru bir hamasetle, “vur kır parçala” ile bağdaştırmışız. Sıdıka, işte bu tespitleri konutundaki mikro Türkiye’yi, aile-Türkiye’yi gözlemleyerek rahatlıkla yapabiliyor. Sıdıka öte yandan hayli sivri bir karakter… Bastırılmış, susturulmuş; sağlıklı bir bağlantı lüks görülmüş ona. Ne yapsın gariban, saksıdaki çiçeklerle konuşup onları birbirlerine karşı dolduruyor! Sıdıka’yı mukadderatına razı gelmiş bir konut kızı olmaktan ayıran da bu ya! Çiçekleri sulamakla yetinmiyor, irtibat kuruyor Sıdıka. Kışkırtıcı bir lisanı var, dayak arsızı ile sempatik çatlak ortası bir yerde… Sabahları ve öğleleri baskılar onu yıldıramıyor, bir yerlere tutunuyor hep, söküp atılamıyor. Akşamları ise yatağına uzanıp karaladığı günlüğe ve pencere kenarına sığınıyor. Lakin içe kapandıkça dışarıya saldırgan bir üslup ile yöneldiğini söylemek mümkün. Örneğin ağabeyi Samim’i (Hakan Tanfer) daima aşağılıyor. Üstelik aşağılamak için ağabeyinin kötülük yapmasını beklemiyor. Kendisine asılan Kenar’ı (sırasıyla Şafak Sezer, Ümit Çırak ve Yaşar Kurt canlandırıyor) ise ciddiye almıyor, dengi görmüyor. Bu küçümseyici tutumun gerisinde zihinsel bir kopuş yatıyor diyebiliriz. Sıdıka, Latife Ailesi’ni reddetmiş lakin fiziken konutun bir modülü… Sofrada yeri öküzden sonra gelmesine karşın birebir vakitte demirbaş olduğundan ve şartlarını değiştiremediğinden, kelamını kimseye geçiremediğinden giderek saldırganlaşıyor. Zincire vuruldukça asileşiyor. Aldatıcı imajın bilakis kabullenmiş, bezgin bir Sıdıka yok, kimliğini kazanmak için savaşan delidolu bir bayan var hikayede.
‘ERKEKLER, BİZİM ERKEKLERİMİZ!’
Sıdıka’nın çekirdek erkekleri ise oldukça kaba çizilmiş. Yanı sıra aile dışından Sıdıka’ya “muhabbet” ile yönelen Kenar da karikatürize… Elbette hikayenin mizah mecmualarına (Hıbır, Hbr Maymun vs.) yazıldığını ve metinde karşımıza çıkan gözlemci anlayışın muharririn piştiği ekole, yani 70’ler dergiciliğine dayandığını kıymetlendirebiliriz. Erkeklerin konumu Yeşilçam klişelerinden ve bununla birlikte politizasyonun tepeye varıp öte yandan erotik sinema furyasının patladığı marjinal 70’lerden izler taşıyor. Zekeriya ve oğlu Samim Latife her periyot karşımıza çıkabilecek tipler. Meğer bir hinlik gözümüzden kaçmıyor! Bu iki karakterin dahası, Kenar’ın ismini aldığı kenar mahalle ile özdeşleşmeleri, göbeğini kaşıyan, sırtta atlet, elde piknik tüpüyle dolaşan çizimi karşılamaları bakımından da yeni ve güçlü bir mana kazanıyor. “İffet” (Kartal Tibet, 1982) sinemasında (ve 70’lere, 80’lere ilişkin birçok filmde) meşhur bir piknik sekansı vardır. Bir pazar sabahı kamyon kasasına doluşan mahalle halkı sevinçle mesire yerine masraf. Müzikler söylemekte, oyunlar oynamakta tabiri caizse kendilerine ilişkin olanı -eğlence haklarını- almaya yanlışsız akmaktadır. İffet (Müjde Ar) burada mahalleden tanıdığı güzel Cemil ile yakınlaşır ve olaylar gelişir. Cemil (Faruk Peker) evleneceği vaadiyle kandırıp İffet’e tecavüz eder. Dedikodular alıp yürüyünce kasap babası (Necdet-Ahmet Evintan) kızını reddeder, sokak ortasında zalimce dövüp kovar. Baba “namuslu mahalle”nin de divan üyesi olduğundan genç bayan yalnız aile konutundan değil, mahalleden de sürülmüştür. Lakin İffet krizi fırsata çevirip aklını kullanır ve kendini yok sayan erkeklere duyduğu kini kuşanarak şov dünyasında tırmanışa geçer. Nihayet onların anlayacağı lisandan konuşmaya başlamıştır. Diyebiliriz ki Kenarlar, Zekeriyalar o sinemada de mevcuttur ve mahalle aşağı üst birebir mahalledir: Dedikodu düşkünü, tacizci, istismarcı.
Sıdıka’da erkeklerin salt berbat ve aciz çizilmeleri İffet’teki mahallenin artık tam manasıyla maksada konduğunu, çizgi pijamalı, kirli sakallı lümpenlerin ıslah edilemeyecekleri anlaşılınca dışlandığını sergilemektedir. Kenar tahminen bir Cemil değildir yahut Zekeriya Latife İffet’in babası kadar acımasız sayılmaz, döver kırar ama konuttan atmaz. Yeniden de bu toplumsal ağ reddedilmiştir bir sefer. Bu ret bir bakıma pikniğin ve dolaylı olarak varoşların kabından taşma atılımının reddidir. Sıdıka anlatısı da kabuğunu kırmaya çalışan genç bayan direnişinin ötesinde onu hapseden kenar mahallenin dikenli tellerini göstermektedir. Artık eski sevinçle gidilmez pikniğe, gidildiği takdirdeyse “iddianame” hazırdır. Mine Kırıkkanat’ın İstanbul kıyılarında piknik yapanlara yönelik nahoş tabirlerini hatırlayalım. 2005 yazında şöyle yazıyor Kırıkkanat:
“Sahil Yolu’nda ise, kilometrelerce uzunluktaki çim alan kenarından geçen otomobillerdeki seyircilerin görüş zaviyesinde olduğundan, görünüm da mangal seviyesindedir: Don paça soyunmuş adamlar geviş getirerek yatarken, siyah çarşaflı ya da türbanlı, istisnasız hepsi tesettürlü bayanlar mangal yellemekte, çay demlemekte ve ayaklarında ve salıncakta bebe sallamaktadırlar. Her 10 metrekarede, bu görüntü tekrarlanmakta, kara halkımız kıçını döndüğü deniz kenarında kesinlikle et pişirip yemektedir. Ortalarında, mangalında balık pişiren tek bir aileye rastlayamazsınız. Tahminen balık sevseler, pişirmeyi bilseler, kirli beyaz atletleri ve paçalı donlarıyla yatmazlar, hart hart kaşınmazlar, geviş getirip geğirmezler, esasen bu kadar kalın, bu kadar kısa bacaklı, bu kadar uzun kollu ve kıllarla kaplı da olmazlardı!”
Müşahedelerini fizyolojik çıkarımlarla destekleyen(!), medeniyeti balık pişirmekten ibaret gören ve muhakkak ki dört başı mamur bir Akdeniz insanı olmayı arzulayan muharrir devamında Ümraniye’nin kıyıya inmesinden, vatandaşın rahatsız olmasından filan dem vurup kelamı şöyle sürdürüyor:
“İstanbullu olmayan kim varsa orada: Son beş yılda 4.5 milyon artıp, 3 milyonu İstanbul’a akan nüfusun güruhu çimde etleniyor pazar günleri. Doğal ki onların da eğlenmeye, dinlenmeye hakları var. Fakat burada mı, bu türlü mi?” (2)
Baştan sona nefret kabahati işlenen bu yazıda Latife Ailesi de yer bulabilir! Bu uzun ve bana kalırsa hayli rahatsız edici alıntıyı günümüzdeki değişimi daha açık tabir edebilmek için buraya aldım. Latife Ailesi’nin kıyıdaki şu meşhur mangalda külünü ayırtması ve “geleneksel aile” telaffuzunun Doblolu-Tuğralı bir düzlemde yine üretilmesi siyasi iktidarın Sıdıkalık ile bağlantısını belirliyor ve Sıdıka’nın yanı sıra ailesindeki erkeklerin değişimi de irdelenmeyi hak ediyor.
Ana akım anlatılarda Sıdıka’ya hayalet silikliğinde değil, kanlı canlı rastlanması sürpriz sayılmaz. Bugün kullandığımız manasıyla politik doğruculuğun cılız örneklerini veren Sıdıka, hassasiyetlerini güncellediğini, örneğin eşcinselleri (eskisi kadar) aşağılamadığını veya bayana şiddeti övmediğini tez eden medyaya uygun bir karakter… Birebir sivrilikte değil, bir duruma indirgenerek, bir bakıma köşelerinden kurtularak sunuluyor. Kaldı ki bırakalım günümüz anlatılarındaki temsiliyetini şahsen Sıdıka’nın televizyon macerasında ehlileştiğini söyleyebiliriz. Günlük diziden haftalığa, ana haber öncesinden prime time’a taşınan ve yıllar sonra, 2003’te ekrana döndüğünde “yarım kalan” bir imal…
‘JET SOSYETE’DE ‘MELÜKE: AKTİVİST, POPÜLİST VE AİLEDEN
Sıdıka olma hali televizyonda, güldürüye yaslanan romantik yaz dizilerinde veya geniş aile anlatılarında bir biçimiyle karşımıza çıkıyor. Çeşitli seviyelerde izliyoruz Sıdıkalığı ve birden fazla vakit ayırt edemiyoruz. Ayırt edemeyişimiz, şematik bir dejavu yaşamayışımız televizyonun başarısı… “Dönüşüyoruz, çağa ayak uyduruyoruz” yanılgısını iyi pazarladıklarından, kendisi de bir karikatür olan lakin gerçekliğini bu türlü kazanmış Sıdıka birinci bakışta akla gelmeyebiliyor. Buna rağmen mizahını yüzeysel işçiliğe ve tipleme istismarına dayandıran Gülse Birsel’in yazıp Hakan Algül’ün yönettiği, birinci kısmı 2018 Şubat’ında yayınlanan Jet Sosyete’yi ayırabiliriz. Çarpık bir sınıf atlama hikayesi Jet Sosyete… Bir dokumacılık firmasında, züppe oğlanın tasfiyesi sonucu genel müdürlüğe terfi eden, yeniden oğlun boşalttığı villaya taşınıp işverenle komşu olan Yaşar’ın (Çağlar Çorumlu) ailesini husus alıyor. Soyadları üzere Yüksel’en ailede anne rolünü Safiye (Derya Karadaş) üstlenmiş. Bu isim, görüldüğü üzere Sıdıka’nın annesinin de ismi tıpkı vakitte. Sıdıka’yı canlandıran Hasibe Eren bu dizide iki farklı karaktere (Şennur ve Pelin) hayat veriyor. Sıdıka’mız ise bu kere Aslı Bekiroğlu… Melike, “Toatlı” eniştesi Yaşar’ın şiveli seslenişiyle “Melüke”, ailenin en alengirli üyesi! Ziraat mühendisi kızımız ablasının meskeninde yaşarken bir yandan kopuk Gündüz (Bartu Küçükçağlayan) ve aklı bir karış havada Yıldız (Tuğba Çom) ile uğraşmaktadır. Yaş farkının az olmasından dolayı yeğenleriyle bir çeşit abla-kardeş ilgisi kuran karakter pek şuurlu, sınıflardan haberdar, etrafa hassas ve hepsinden değerlisi televizyonun uydurma atmosferine ahenk sağlayacak esneklikte… Bir kısımda bahçeye çiçek ekerken bir diğer kısımda arkadaşlarını örgütleyip çevreyi temizliyor, hayvan haklarından doğal hayatın korunmasına kadar aksiyondan harekete koşabiliyor ve tüm bunların toplamında çağdaş Sıdıkalığın üçü bir ortada formülünü uyguluyor: Aktivist, popülist ve aileden.
Melike’yi Sıdıka ile örtüştüren ögeler saymakla bitmez. Safiye-Sıdıka Latife inatlaşmasına tıpkı ölçüde şahit olmuyoruz lakin bu Safiye de kızı Yıldız’a eziyet ediyor ve kız kardeşinin muhalif pozisyonuyla pek barışık değil. Sıdıka’daki abi ve baba karakterleri de Yüksel ailesinde temsil ediliyor. Mahalle serserisi kontenjanından Gündüz işsiz güçsüzlüğü, bağlantı kurma özrü ve saldırganlığı ile yer yer Samim Saka’yı anımsatıyor. Her ikisi de bıçkın ve maçolar. Vurdu mu oturtur, yan bakanın gözünü oyarlar icabında! Hani Samim nispeten nizama kaymış, karate kursuna falan gidiyor; Gündüz tam manasıyla tekinsiz bir tip… Lakin Yaşar Yüksel’in Zekeriya Saka’dan muhakkak başlıklarda ayrıldığını söylemeliyiz. Yaşar kendini bir “Anadolu erkeği” biçiminde tanımlayıp namusuna düşkünlüğüyle öne çıksa dahi öncülüne nazaran güler yüzlü, anlayışlı; şefkatli bir “ar damarı” var. Damarına basılmadıkça pençelerini çıkarmıyor. Alışılmış bağımlı bir durumda bulunduğunu belirtmek lazım. Zekeriya Latife orta halli lakin geçimi için kimsenin ağız kokusunu çekmeyen, hırsa kapılmayan, durduk yere iş çıkarmayan bir adam. Yaşar için ise “tam tersi” diyebiliriz. Gecekondu mahallesinde kendi halinde yaşarken bir anda, işverenin hovarda oğlunu cezalandırmasıyla sakinlerinin birçok sonradan görme Jet Set konaklarına taşınıyor; böylelikle hem iş yerinde hem toplumsal ömründe Özpamuk Ailesi’nin boyunduruğuna giriyor.
Jet Sosyete’de güldürü dozu Sıdıka’dan yüksek, hasebiyle politik bakımdan yoğunluk taşımıyor. Ayrıyeten hikayenin birkaç noktadan açıldığını ve Sıdıka temasının öne çıkmadığını hatta vakit içinde yavan bir zengin-fakir aşkına daraldığını görüyoruz. Çatışma daha çok eşler ortasında geçiyor. Yüksel ile Özpamuk’un erkekleri iş yerinde, bayanları ise komşulukta tatlı bir rekabet ve birçok vakit iş birliği halindeler. Gündüz’ün “kutu bebeği” diye hitap ettiği bir varlıklı kıza (Alara-Ecem Uzun) abayı yakması, Melike’nin şımarık Ozan (Sarp Apak) ile aşk hayatı anlatıdaki politik söylemi geriletiyor ve aslında toplumsallaşan, yaşantısını değiştirip yeni bir muhite (Jet Sosyete’ye) giren Yüksel’ler, Latife Ailesi’nin yirmi yıl sonrasına projeksiyon tutsa bile bu çizgide kalınmıyor.
DAR GELİRLİNİN CİNSELLİĞİ
Sıdıka’da cinsellik sözel bir şiddete, söz oyunlarına yüklenirken karşı cinsle ilginin ikinci plana atılması eziyetin ve ona direnişin altını çiziyordu. Jet Sosyete o denli değil, Yaşar ile Safiye gül üzere geçinip gidiyorlar. Safiye evlilikte baskın taraf… Daha değerlisi meskende herkesin gönül bağlantısı var. Bu durum Sıdıka’nın cinsel özgürlük davetini boşa düşürürken “ev kızı/ev hanımı” hudutlarına yeni yorumlar katıyor. Yıldız babadan gizli bir bağlantı sürdürüyor, Melike işverenin oğlu, güçlü ve şımarık Ozan’la çıkmaya başlıyor. Aslen bu yasağın çok evvelce, örneğin Sıdıka’daki baba rolünde yıldızlaşan Ali Erkazan’ın öteki bir babayı (Tornacı Mehmet Usta) canlandırdığı En Son Babalar Duyar’da (2002) delindiğini öne sürebiliriz.
Anlatıda durumdan olaya, monologdan ya da özgün diyalogdan kalabalık ilgilere geçildikçe güldürünün güçlenip apolitik tercihlerin öne çıktığını görüyoruz. Öteki bir deyişle 2000’lerle birlikte dış siyasete burnunu sokacak kızı bastıran, dizi yerine tartışmasız kızını döven aile profilinin yerini tekrar klâsik Yeşilçam ailesine (gerektiği kadar şirin, gerektiği kadar huysuz) bıraktığı anlaşılıyor. Böylece Sıdıka’nın Yeşilçam’dan ayrılarak şimdiki muhalif mizaha yaslandığı noktalar ortadan kalkıyor. Meğer öbür yandan Melike’nin Ozan’a ilgi duyması, “mahallenin lümpeniyle bağlantı kurma” pratiğinin sürdüğünü gösteriyor. Ozan da Kenar üzere serseri, çapkın ve lümpen bir tip… Fakir mahalleden türemiş Kenar ve Gündüz ile farklı dünyaların lümpenleri! Melike sosyetenin ömür alanına taşındığında bu kere oranın lümpenince göze kestiriliyor.
Bu iştirak ve başkalıklardan sonra iki ehlileştirme eforundan kelam etmek istiyorum. Birincisi; Sıdıka’yı çağrıştıran Melike karakteri üniversite mezunudur yani Atalay’ın yapıtındaki ülkü gerçekleşmiş, bu kız çocuğu namus belası veya erken evlendirme sevdasından çekmeyip okumuştur. Fakat gelinen nokta pek parlak sayılmaz. Dışarıdan bakıldığında en bariz özelliği olan “evde kalmışlığını” aydınlanmanın gururuyla taşıyan ve Yeşilçamvari “istemem yan cebime koy” bakışı doğrultusunda bir ömür süren Melike (gire gire) tekrar bir zibidinin koluna girmiştir. Bu tavır Sıdıka’nın isyanını dindirmektedir. Süt limandır ortalık… İkinci ehlileşme aile seviyesinde çıkar karşımıza. Yüksel Ailesi kenar mahalleden çıkmış lakin kopmamış, alakasını sürdürüp oranın toplumsal ömrünü aşağılayabilecek fırsat yakalamıştır.
Talip (Şahin Irmak) ve annesi Şennur, Yüksel Ailesi’nin geride bıraktığı hayatın karşılığıdır. Hesapçı, cimri ve kıskançtırlar, kriz anlarında hislerini öne çıkardıklarından büyük kente adapte olamama (gettoya tıkılı kalma) halini sergilerler. Yüksel Ailesi’nin üyeleri dün ötekiyken bugün ötekileştirene dönüşmüştür. Aile yeni ortamına ahenk sağlamak için canını dişine takar. Yaşar her ne kadar doğasını/özünü koruyor pozları takınsa da hayaller ve imkânlar tatlıdır! Talip ve Şennur da vakitle Yıldız vasıtasıyla eş-gelin kontenjanından Jet Set konaklarına yerleşir, amiyane tabirle kapağı atar ama alaydan sosyetedirler, adap bilmez, kriz yönetemezler; şark kurnazlığıyla yaklaşmaktadırlar her olaya. Talip yalnız bugününü düşünürken Şennur daima yarına yatırım yapar; meğer sosyetede Talip’i gündelik çıkarlarının kölesi olmakla, Şennur’u hayattan tat almamakla suçlayacak, ironik bir biçimde kefenin cebi olmadığını hatırlatacak bir edepten bahsedemez miyiz? Bu anlatıda komik taraflarıyla işlenen sosyete biliriz ki kimseyi ortasına almak istemez, ona girmeye çalışanların yüzsüzlüğü ve uygunsuzluğu sırıtır. Çünkü bu sosyetenin niyeti üzüm yemek yerine bağcıyı dövmektir; ki Yüksel Ailesi’ni Latife Ailesi’nden ayıracak ölçüt ne kadar dayak yediği, sopanın önünde ne kadar eğildiğidir. Jet Sosyete’nin Sıdıka’sı Melike, Sıdıkalığın günümüzde matah bir yere varmadığını, dizinin gidişatı da Yaşar ve Safiye özelinde klâsik aile karikatürünün çözülüp fırsatçılığa ve kariyerizme battığını göstermektedir.
SIDIKANIN RUH İKİZİ AYLA KARACA: GÜNLÜKLERDEN AYNALARA, BARIŞIK VE ARBEDELİ…
Ana akım medyada Sıdıkalık hali en hafif deyişle bir sömürü konusu, seyirciyi yemleme sistemi… 90’larda periyodun siyasi atmosferini solutan, toplumsal bağlarını yansıtan anlatı, günümüzde sivriliğini ve onu var eden başka deyişle “tutmasını sağlayan” nitelikleri yitirmiş, “fazlalıklarını” atmıştır. Ana akımda özgünlüğe bir defa müsaade verilir diyebiliriz! Hasebiyle Sıdıka’nın “Sıdıka olarak”, taklit seviyesinde sürmesi dahi neredeyse olanaksızdır. Nasıl ki “Hababam Sınıfı” serileri yapıtın yazıldığı yıllardan (Rıfat Ilgaz, 1957) çok çekildikleri periyodun izini taşıyorlarsa, Sıdıka üzere sivri tiplemeleri de ana akım şovun evcilleştirme-ehlileştirme programına dahil olurlar ve bir manada rehabilite edilip seyirciyle doğduğu münasebetlerden soyutlanarak yavan bir bağ kurarlar. Sıdıka yahut Sıdıka gibisi özgün ve sivri tiplerin, veyahut o tipleri yaratan söylenecek kelamların ticari telaş güdülmeyen anlatılarda tekrar karşımıza çıkması mümkündür. Farklı olan bu anlatıların öncülüne hem benzeyip hem kendi özgünlüğünü yaratabilmesidir. İnternette, bir görüntü paylaşım sitesinde, Youtube’da tesadüfen karşılaştığım bir kanal da Sıdıka’nın aktüel yorumunu söz ederken yaklaşık çeyrek yüzyılda yaşanan değişimi özgün söyleyişine yontuyor. Hayali karakter Ayla Karaca’dan bahsediyorum.(3) 2015 ve 2017 yıllarında iki dönem yayınlanmış. Oyuncu Ezgi Ay’ın hayat verdiği, jeneriğinden bir senaryo takımı tarafından yazıldığı anlaşılan Karaca, kısa skeçlerin kahramanı… Ortalama üç-dört dakika süren görüntüler muhakkak temalar etrafında geziniyor. Bu temalara ve Karaca’nın bakışına geleceğim lakin öncelikle karakteri biraz açmak gerekiyor.
Kim bu Ayla Karaca? Muhtemelen önüne niyet tesadüfen izleyenler veya irtibatı paylaşılan eş dost dışında dikkat çekmeyen bir “söylenecek söz” projesi. Bu bakımdan gerçek bir efor… Bir karakter yaratma gayreti… Karaca, üniversite mezunu, mesken kızı, Türk Lisanı Edebiyatı bitirmiş. Atama bekliyor, muhakkak ki formasyon almış. Bu istikametiyle Jet Sosyete’deki Melike’ye emsal formda mefkureye ulaştığı anlaşılıyor ve orada olduğu üzere okumanın yarar etmediği şartları aktarıyor. Karaca, Sıdıka’nın karakteristik özelliklerine ise oldukça yakın. Onun üzere kendini beğenmiş, ukala, cinselliğe/kadınlığını yaşamaya aç, sivri lisanlı ve tahminen de gündelik ilgilerinde kabul edilmek için saldırgan… Doğrusu bu bakımdan birden fazla vakit savunma yapan, hatta baba üzere güçlü rakipleri karşısında kalesine kapanan Sıdıka’dan daha ofansif oynadığını söyleyebiliriz. Elbette öbür yandan onun kadar baskı görmüyor ve mağdur olmuyor. Fakat Karaca’nın Sıdıka’dan temel farkı ondan çok daha yalnız olması. Karaca’daki yalnızlık çatışmayı da zayıflatıyor. Anne, baba, abi, eski sevgili… Parkta bahçede oturanlar, buluşulmuş arkadaşlar… Hepsi varlar ama aslında yoklar. Skeçlerin bir kısmında bu karakterleri görmüyor, duymuyoruz; bazen sırttan çekimlerle yalnızca “gölgeleri” ile var oluyorlar. Yüzleri açıkça görüldüğünde dahi altyazı ile konuşmaya zorlandıklarından edilgin tarafta kalıyorlar. Bu durum Ayla Karaca’nın konuşkanlığı ve daima atak anlayışıyla Sıdıka’yı da geride bıraktığı didaktik bir üslup doğuruyor ve Karaca’dan diğer haklıya şahit olamıyoruz. Çoka kaçan haklılık hali gevezelikle birleşince bir mühlet sonra yormaya başlıyor. Tabi Karaca kalabalıklar içinde yalnız, haksızlar ortasında haklı ve dünyaya “öğretmeye, had bildirmeye” gelmiş bir üstün kahraman olduğundan bu handikabın üzerine pek gitmemiş.
Ayla Karaca’da Sıdıka’dan farklı olarak anne karakterinin derinleşmediği görülüyor. Bir Safiye Saka’dan yahut yeni yorumu biçiminde andığımız bir Safiye Yüksel’den kelam açamayız. Karaca yalnız bir karakter olduğundan aile içinde de yalnız. Ağabeyini maksat alıyor, anne babaya ucundan kıyısından değiniyor ancak her fırsatta soluğu dışarıda alıyor ve aileden uzak durma telaşı öne çıkıyor.
‘ABİSİ ERGEN, BABASI VERGİ MÜFETTİŞİ MUHARRİR MI OLUR?’ OLSA OLSA SIDIKA OLUR!
Artık benzerliklerin üzerine birlikte eğilelim. Öncelikle her iki karakter de aklıyla baskın bayan kompozisyonu… Karaca, bu baskınlığı bir kesim fiziki alana taşıyor. Oyunun baş kahramanı değil tek kahramanı. Hal bu türlü olunca gevezeliği dizginlenemiyor. Sahne onun keyfine bağlı, bir mevzuda içini gereğince döktüyse bitiyor hakeza skecin tamamı Karaca’nın kelamları tükenince sona eriyor. Sıdıka da olaylara yorumunu fonksiyonel kılmış bir karakter ve dizide hikaye tutarlılığı olmasından hareketle birçok farklı bağlantı dönse dahi oyun bir noktadan sonra Sıdıka’nın kısım iletisine hizmet ediyor. Klasik anlatıdaki “giriş-gelişme-sonuç” düzlemine nazaran değerlendirirsek, Sıdıka’nın başına gelen kısım ıstırabı birincinin tanıtılıyor, devamında çatışma sergileniyor ve finalde çözümleniyor. Günlük yazımı ise iletinin verilmesiyle bitiyor. Ayla Karaca da skeçteki sorunu çözüp esprisini bağladığında kısım sona eriyor.
İkinci benzerlik agresif konuşma, söz oyunları ve iğnelemeler. Kelamın şiddeti biçiminde yorumlayabiliriz. Sıdıka’da daha oyunbaz ve yükte hafif, kıymette ağır bir irtibat biçimi var. Bunda demin bahsettiğimiz anlatı olgunluğunun hissesi büyük. Karaca’da ise vurgulara, süratli ve yorucu konuşmaya dayalı yükte ağır, kulak tırmalayan hatta başa kafaya vuran bir biçim kelam konusu.
Üçüncü benzerlik, her iki karakterin de sataşarak var olması. Sıdıka savunma yüklü bir karakter lakin boş kaldı mı saracak bir keder, çatacak bir kimse buluyor. Çatışmayı başlatan taraf da çoğunlukla o oluyor. Ayla Karaca ise devamlı birilerine askıntı oluyor. Kıyıda oturan bir ikili dadanıyor mesela; spor salonunda, pastanede, yolda izde artık nerede görürse güzel erkekleri tavlamaya çalışıyor. Buna rağmen fotoğraf standı gezerken yanına gelen sanatçıyı sadece yanına geldiği için ırz düşmanlığıyla suçluyor, iş müracaatında kendine asılanları pişman ediyor veya sevgilisiyle buluşacak arkadaşına feminist propaganda yapıyor. Hatta daha ileri gidip kendisini arayan telefon sapığına girişken olmasını öğütlüyor. Tüm bunlardan hareketle Karaca’nın Sıdıka üzere öznelliğini bulduğu lakin yaşayamadığı anlaşılıyor. Kazanılan ama kullanılamayan bir hak.
Bir öbür benzerlik aile içindeki kurak hayat. Aileden başlayalım. Sevgili Günlük başlığı taşıyan kısımda “abisi ergen, babası vergi müfettişi muharrir mı olur?” diye yakınıyor kahramanımız. Abinin ergenliği, babanın ilgisizliği Sıdıka ile örtüşüyor. Sıdıka’da Abi Samim ergenin önde gideniydi, baba Zekeriya ise emlakçıydı. Emlakçılık, vergi müfettişliği üzere meslekleri meskenden kopukluk ve birey olamayışın alameti biçiminde yorumlayabiliriz. Kamuda devletin teftişi manasındaki müfettişliğin bilakis şahsen ferdi teşebbüs olan emlakçılık dahi devamlı bir şeyleri pazarlamanın yol açtığı yabancılaşmayı ortaya koyarak öznelliği yakalamayı engelliyor. Sıdıka ve Karaca, babadan yana şanssız büyümüşler. Bir örnekle açıklarsak, Baba ve Kızı başlıklı kısımda babanın dizine uzanan Ayla, çocuk kalmış tarafına yakışır bir ısrarla “lunaparka gidelim” diye tutturuyor. Baba ile zayıf bağlantının Sıdıka’da olduğu üzere Ayla Karaca’da da sürdüğünü görüyoruz. Nedir ki Karaca Sıdıka kadar evcil ve “cahil” değil, okumuş etmiş lakin günün sonunda o da fasulye ayıklıyor veya o da Sıdıka üzere televizyon izliyor. Şuur seviyesiyle çelişen bu tavır her iki karakterde gözleniyor.
Öte yandan Sıdıka ile Ayla Karaca sekter bir tavır alıyorlar karşı cinse, pragmatist ve kabalar. Kendi cinselliğini yaşamaya dönük açlık ve karşı cinsi küçümseyen bir uzlaşmazlık… Her ikisinin de cinselliği kelamdan öteye götürememesi oldukça farklı, tıpkı vakitte aile kızı olmalarının, hududu aşmamalarının ispatı. Özünde bu iki karakterin son derece kibirli, şuur seviyeleri yüksek, kendilerini aile ve yakın etraf alakalarından temizlemeye çalışan ancak içten içe kabuklarını benimsemiş başka bir deyişle o kabukları zorlayarak mana bulmuş, emel edinmiş tipler olduğunu saptıyoruz.
VARLIĞI KAMYON KASALARINDA BUHARLAŞAN, HAYALİ PENCERE KENARINA TAKILI KALAN SIDIKA
Sıdıka’nın hikayesini 70’lerde ve 12 Eylül sonrasında farklı karakterlerin ağızlarından dinleyebiliriz. Fakir mahalleden sille tokat kovulunca şöhret basamaklarını teker teker çıkan İffet, cinselliğini doyasıya yaşayan Sıdıka’dır! O tahlili erkeklere savaş açmakta bulmuştur. Ahmet Kaya’nın kenar mahalle dilberi Nebahat, “evi Sağmalcılar’da, altı kardeş bir ana bir de kötürüm baba” yaşayıp masraf. Onun bir benzerine de Zeki Demirkubuz’un “Kader” sinemasında rast geliriz. Kabahati kendinde bulmuş, erkeklere teslim olmuştur. Sıdıka ise “camda duran çiçeklerin ortasında dünyayı mecnun aklına takmış”, bu yüzden her geçen gün kısıtlandığını hissetmiş, günler ayları, aylar yılları kovalamıştır. Sıdıka ne İffet üzere “yükselmiş” ne Nebahat üzere “alçalmış”tır. Pencere kenarında yaşayıp kültürün tozuna karışmış, hayalleri hayaletinde cisimleşmiştir!
Lakin biz bugün çağdaşlarını hissediyoruz Sıdıka’nın ve günümüzde okumuş haliyle dahi özgür kalamayışına kah ana akım kah alternatif anlatıda örnekler üzerinden şahit olurken esaretinin sınıfsal şartlara bağlandığı bir kere daha kavrıyoruz. Bir kere daha kavrıyoruz; Sıdıka’yı, evcil örneği Melike’yi ve yabanî örneği Ayla Karaca’yı erkek ilahlardan bilgi çalan dişi Prometheus’lara çeviren, görünmez zincirlere vurup ciğerlerini hödüklere didiklettiren asli öge toplumsal bir kuraklıktan ve diplomasızlıktan öte dar gelirlinin kamyon kasalarına mahkumiyeti…
- Ali Şimşek, Yeni Orta Sınıf “Sinik Stratejiler”, Tekin Yayınevi, 2020
- http://m.radikal.com.tr/yazarlar/mine_g_kirikkanat/halkimiz_egleniyor-753082
- https://www.youtube.com/channel/UCO3z8k1cLAu4ZlF-l6uowhg
*Atilla Atalay, Sıdıka, Telos Yayıncılık, 1994
**Can Kozanoğlu, Cilalı İmaj Bölümü, İrtibat Yayınları, 1992
Gazete Duvar
