Taş ocağı, HES ve turizm tesisleri kurmak için Türkiye’nin dört bir yanında ormanlar kesiliyor. Ormanını, suyunu gelip süreksiz bir ranta teslim etmek istemeyenler, tabiat talanına karşı uğraş ediyor. Ormanları gelir elde edilecek bir ekonomik kaynak olarak gören siyasetler sebebiyle, amenajman planları değiştirilerek ormanlar daha çok tomruk üretmeye zorlanıyor.
Etraf örgütlerine ve kırsalda yaşayanlara nazaran Türkiye ormansızlaşıyor. Orman varlığının 23,5 milyon hektara ulaştığını belirten Tarım ve Orman Bakanlığı’na nazaran ise Türkiye’nin orman varlığı artıyor. Kırsal Etraf Derneği’nden Ahmet Demirtaş, ormansızlaşmanın sadece alan üzerinden büyüklük küçüklük kavramlarıyla tartışılmasının yetersiz olduğu görüşünde: “Esas değerli olan ormanların yapısal özelliklerinde nasıl bir değişiklik olduğu. Velhasıl kağıt üzerinde alan olarak birebir ölçüde orman görünüyor lakin o ormanların 20 sene evvelki yapısal özellikleriyle bugünkü yapısal özellikleri ortasında büyük fark var.”
Başta ormansızlaşma olmak üzere kırsal etraf problemlerinin belirlenmesi üzerine çalışan Kırsal Etraf ve Orman Problemleri Araştırma Derneği, bu alanda dair problemler için tahlil teklifleri geliştiriyor. Tıpkı vakitte orman mühendisi olan derneğin İdare Konseyi Üyesi Ahmet Demirtaş’la Türkiye’nin orman varlığındaki son durumu ve orman siyasetlerinin sonuçlarını konuştuk.
Türkiye’de ormansızlaşmaya dair son yıllarda nasıl bir tablo var?
Türkiye’de orman alanları tarım, madencilik HES ve otel imali üzere nedenlerle emel dışı kullanılıyor. Ancak tüm bu olaylar resmi evrak üzerinde ormansızlaşma olarak görünmüyor. Örneğin Türkiye’de şimdiye kadar 500 bin hektar civarında orman, turizm yatırımlarına tahsis edilmiş durumda. Bu durum bilhassa 80’li yıllarda birtakım orman alanlarının turizm bölgesi ilan edilmesiyle sürat kazanmaya başladı. Otel, golf alanı ve aklınıza gelen her türlü turizm aktifliği yapılmak üzere orman yapısı yok edilip yapılaşmaya açılıyor. Bu alanlar mülkiyet olarak devredilmiyor, tahsis ediliyor ve kağıt üzerinde de hâlâ orman olarak görünüyor. Buralar gerçekte orman örtüsü kaldırılmış fakat evraklarda orman diye görünen yerler. Ormansızlaşmanın şu anda yaşanan en kıymetli süreci bu. Örneğin şu anda dünyanın en büyük havaalanı diye yapılarak tanıtılan yerin değerli bir kısmı orman ve orman havaalanı yapılmak için tahsis edilmiş durumda.
Orman içi açıklıkları ormandan çıkaracaklar lakin orman ölçüsünü da hiç azalmıyor üzere gösterecekler. Orman içi açıklıklar orman ekosisteminin ayrılmaz bir kesimidir bu nedenle ormandan başka bir varlıkmış üzere değerlendirilemezler.
Pekala tüm bunlar nasıl bir yasal çerçevede oluyor?
Bunlara bilhassa 6831 sayılı yasanın 16. 17. ve 18. unsurları kapsamında müsaade veriliyor. Bu maddelerde verilen müsaadeler yönetmeliklerle daha da genişletilmiş oluyor. Maddede “Bu tıp müsaadeler kamu faydası varsa verilebilir” denilmesine rağmen hiçbir kamu faydası olmayan alanlarda da ormanlara ziyan veriliyor. Düşünün ki 2014 yılında 17. unsura bağlı olarak çıkarılmış uygulama yönetmeliğinde bir ormandan otoyol geçirilecekse kamu faydası var diye otoyola müsaade veriliyor. Ancak öte yandan öteki yerlerde çıkarılan hafriyat materyalinin (pasa) orman alanlarına dökülmesine ve depolanmasına da müsaade veriliyor. Aslında burada bir kamu faydası yok. Yol yapılırken çıkarılan hafriyat materyalinin öteki bir yere götürülüp depolanması ve dökülmesi gerekirken ormana dökülüyor. Hem yol açılırken hem de yoldan çıkan hafriyat materyallerini dökerek ormana ziyan veriliyor. Bu da yetmezmiş üzere öteki bir yerden çıkarılan bir hafriyat gereci de ormana dökülebiliyor, ormanda depolanabiliyor. Bunların hepsi fiilen orman niteliğini kaybettirici aksiyonlar. Ancak tıpkı yerler, kağıt üzerinde yani yasal olarak orman diye görünmeye devam ediyor.
Elimizde bilhassa son yıllara ilişkin bir ormansızlaşma verisi var mı? Zira etraf örgütleri ve de kırsalda yaşayanlar Türkiye’nin ormansızlaştığını söylüyor, Bakanlık bilgilerine nazaran ise ormanlar artıyor.
Yok. Zira Orman Genel Müdürlüğü’nün datalarına nazaran durum tam aksisi ve evet ormanlar artmış gösteriliyor. Diyelim ki bundan 10 sene evvel 20 milyon hektar orman varken bu sayının günümüzde 21 milyon hektara çıktığı söz ediliyor. Pekala niçin bu türlü oluyor? Bunun 2 nedeni var. Birincisi Orman Genel Müdürlüğü, ağaçlandırdığı her yeri orman olarak kabul ediyor. İkincisi Orman Genel Müdürlüğü’nün hiçbir katkısı ve hiçbir haberi olmadan günümüzde orman köylerindeki tarım alanlarının kendi kendine tekrar ormanlaşması.
Orman köylerindeki tarım alanları nasıl yine ormanlaşıyor?
Orman köyleri geçmişte orman içlerine yerleşmiş olan yerleşimler. Bunlar birebir vakitte ormanın içinde, ormanı açarak tarım alanları kazanmışlar. Lakin şu anda kapitalizmin işsizleştirme sürecinde orman köylerinde yaşayanlar -İç Anadolu ve Karadeniz bölgesindekileri kastediyorum- artık orada yaşayamaz, geçimlerini sağlayamaz hâle geldiler. Bu yüzden buralardan süratli bir halde kentlere yanlışsız göç oldu. Bu göç nedeniyle evvelden tarım yaptıkları toprakları terk ettiler. Grup biçmediler. Oralar evvelce ormandan kazanılan yerler olduğu için tekrar bizatihi ormanlaşmaya başlıyor. Orman Genel Müdürlüğü, kendisi orman alanını artırmış üzere bu bizatihi ormana dönüşmüş yerleri de sayılarına ekliyor. Buraları hava fotoğraflarında görüntüleyip orman alanlarımız genişledi diyor. Lakin genişleyen yer, kamuya ilişkin bir arazi midir yoksa bir özel mülk müdür belirtilmiyor. Yalnızca orman alanlarımız arttı deniyor. Bu nedenle geçmişe nazaran orman alanları artmış üzere görünüyor. Fakat bana nazaran orman alanlarının artması, çok gerçeği yansıtan bir durum değil. Temel değerli olan ormanların yapısal özelliklerinde nasıl bir değişiklik olduğu. Bu çok kıymetli.
‘ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DAHA FAZLA AĞAÇ KESİP ODUN ÜRETMEK İÇİN PLANLARI ZORLUYOR’
Sonuçta orman yalnızca ağaçlardan oluşmuyor. Bunun içerisinde bir ömür alanı var, diğer canlılar, öteki bitkiler var. Ormanların yapısal özelliklerinde nasıl bir değişiklik olduğuna bakmak gerek derken bunları mı kastediyorsunuz?
Hepsini kastediyorum. Mesela Ankara’daki Beynam Ormanı’ndan kelam edelim. Beynam, 50 sene evvel İç Anadolu bölgesinde kalıntı bir ormandı. Ormanın tamamı 1601 hektardır. Ancak 1970’lerin sonunda 1601 hektar olan ormanın 580 hektarı orman içi dinlenme yeri diye ayrıldı. Oraya çok sayıda bina, tuvalet, piknik yerleri yapıldı. Akabinde 2003 yılında birebir ormanın 400 hektarlık bir kısmını de kent ormanı diye bir uygulamaya soktular. Artık İç Anadolu Bölgesi’nde ada halindeki bir kalıntı olan 1601 hektarlık karaçam ormanının toplam 900 hektarı insanların günlük kullanımına açılınca ormanın yapısı değişti. Ormanda yaşayan pek çok canlı mesela kurt, çakal ve yırtıcı kuşlar artık orada yaşayamaz hâle geldi. Piknik yapılan alandaki bir sürü ağaç kurudu, ziyan gördü, yakıldı. Münasebetiyle ormanın yapısal özellikleri değişti. Birçok yerde toprak, insan kullanımı nedeniyle sertleşti. Kimi tek yıllık otsu bitkiler yetişemez oldu. Derken ormanın 50 sene evvelki durumuyla bugünkü durumu yapısal olarak çok değişti. Orası aslında bir koruma ormanıdır. Geçtiğimiz yıllarda orada odun üretimi yaptılar. Çok sayıda ağaç kesildi. Meşelerden kömür, karaçamlardan odun yapıldı. Yani ormanın kapalılığı, ağaç bileşimi, hayvanları, bitkileri, böcekleri hepsinin yapısal özellikleri değişti. Yalnızca Beynam değil, öteki ormanlarımız da birebir biçimde yapısal olarak değiştirildi. Orman Genel Müdürlüğü, bilhassa geçen yıldan başlayarak daha fazla ağaç kesip odun üretmek için artık planları zorlamaya başladı. Bu da ormanların yapısal özelliklerini bozucu hareketlerden birisi. Hülasa kağıt üzerinde alan olarak tıpkı ölçüde orman görünüyor ancak o ormanların 20 sene evvelki yapısal özellikleriyle bugünkü yapısal özellikleri ortasında büyük fark var.
’11 MİLYON FİDANININ 1 MİLYONUNU GÖSTEREBİLİRLER Mİ?’
Ormanların arttığı yanılsamasında tesirli olan bir öbür öge ise fidan dikme şenlikleri. Çabucak her yıl yeni bir rekora imza atıldığını ve kitlesel olarak fidan dikildiğini duyuran haberler görüyoruz. Fidan dikmek ormanları artırıyor mu?
Çabucak “Fidan dikmek yanlıştır” demeyelim fakat fidan dikmek isteyenlere bizim sorularımız var. “Önce karşılıkla, sonra dik” diyoruz. Niçin dikiyorsun fidanı? Hangi ağaç tipinin fidanını dikiyorsun? Nereye dikiyorsun? Bu sorular değerli. 2019’un Kasım ayında “11. ayda 11 milyon fidan” kampanyası vardı, hatırlarsınız. 11 milyon fidan ne fidanıydı mesela? Siz bilmiyorsunuz, ben bilmiyorum, dikenler de bilmiyor. İçlerinde meyve fidanı da var, süs bitkisi de. Diktiğin 11 milyon fidanı bugün bana göster desem 1 milyonunu gösterebilirler mi? O fidanların yüzde 10’u bile tutmamıştır benim kanımca. Bu biçimde ağaçlandırma yaparak yüzlerce fidanın dikildiği ve bir tane fidanın tutmadığı yerleri biliyorum. Gösterebilirim. Burada dikmek değil tutturmak rekor olabilir.
O devir (2019 Kasım) Türkiye’nin topraklarının en kurak olduğu periyottu. Evet 11. ayda en kurak devirde fidan diktirdin. Şayet orman kurmak hedefiyle fidan dikeceksen o toprağın iklim şartlarını bilmen gerek. Diyelim ki Ankara’da doğal bozkıra dikiyorsun. Doğal bozkıra orman oluşturmak için fidan dikmemelisin. Fidan dikiyorum diyerek bozkır ekosistemine ziyan vermiş olursun. Münasebetiyle diktiğin yer değerli, diktiğin emel kıymetli. Lakin bu etkinliklerde gaye yok. Fidanlar çokça dağıtılıyor ve dikiliyor. Bunun övünülecek bir yanı yok.
Son yıllarda anıt ağaçların belirlenmesi kriterlerinin bilimsel olmadığına ve bu sebeple anıt ağaçların korunamadığına dair de bir tenkit var. Orada neler oluyor?
Anıt ağaçların belirlenmesiyle ilgili 2005 ve 2006 yıllarında Türk Standartları Enstitüsü iki standart yayımladı. Bunlar anıt ağaçların belirlenmesi ve korunmasına dair kurallar. Bu belirlemede her ağaç çeşidi için farklı ölçütler kullanıldı. Lakin 2 sene evvel o standartlar yürürlükten kaldırıldı. O standartlar bize nazaran kâfi değildi. Zira standartlar Türkiye şartlarında, Türkiye’nin ağaç varlığını ormanlarını göz önünde bulunduran anıt ağaç tarifine tam olarak uygun değildi. Hepsi yanlış demiyorum lakin epey yanlış ve eksik ögeleri vardı. Burada yanlış olan şeylerden birisi anıt ağaçların belirlenmesi, tescil edilmesi ve korunması misyonunun; evvel Kültür ve Turizm Bakanlığı’na 2011 yılından sonra ise Etraf ve Şehircilik Bakanlığı bünyesindeki Tabiat Parklarını Müdafaa Genel Müdürlüğü’ne verilmesi. Bu kurullar, ağaçları tescilleyebiliyor. Bu kurullarda ziraat mühendisi, orman mühendisi, peyzaj mimarı, botanikçi üzere meslek kümelerinden insanların çalıştırılması oralarda bulundurulması öngörülüyor. Lakin bir çok yerde bu mesleklerden beşerler yok. Hasebiyle ağaçtan anlamayan, ağaçla ilgili birikimi, kültürü olmayan bir bakanlığa anıt ağaçları tescil etmek ve korumak vazifesi verilmiş. Bu başlı başına bir çelişki. Bu yüzden Etraf ve Şehircilik Bakanlığı, Türkiye’de çevreyi doğayı korumaktan çok çevreyi doğayı yapılaşmaya açmanın yollarını, imkanlarını arayan bir kuruluş.
TSE’nin anıt ağaç belirleme standartlarının iki yıl evvel yürürlükten kaldırıldığını söylediniz. Pekala anıt ağaçlar şu anda nasıl belirleniyor?
Standartlar kaldırılınca, Unsur Kararları diye bir yönetmelik çıkardılar. Bu yönetmelik, Türkiye’deki ağaçları belirlemek ve tescil etmekten mahrum. Bir sürü yanlışlık var. Biz bu yönetmeliği de yargıya taşıdık. Burada, bilhassa belli ağaç cinslerinde makul ölçütlerin bulunması durumunda anıt ağaç ilan etme anlayışı ile karşılaşıyoruz. Halbuki Türkiye’de onların anıt ağaç olarak nitelendirmedikleri pek çok ağaç, anıt ağaç özelliğindedir. Ama dikkate alınmıyor ve “Bizim listemizde bu ağaçlar yok” denilerek tescil edilmiyor. Örneğin bizim 2013 yılında anıt ağaç olması için başvurduğumuz çabucak hemen Türkiye’nin en kalın çaplı porsuklarından birisi Rize Çamlıhemşin Fırtına Vadisi’nde. Başvuruyu 2013 yılında yaptık lakin hala gidip incelemediler ve bize sonuç bile bildirmediler. Bu yapıdaki bir kurum, anıt ağaçları belirlemek ve tescil etmekten uzak.
Ankara Kazan’da bulunan anıt karaçam (dedeçamı). 7 Ocak’ta Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Cumhurbaşkanı Kararı ile 6831 Sayılı Orman Kanunu’nun Ek 16. Hususu kapsamında ‘Orman Dışına Çıkarma Süreçlerine Ait Yönetmelik, orman katliamına yol açacağı telaşıyla reaksiyon topladı. Yönetmeliğe nazaran yerleşim yeri yapmaya uygun olan verimsiz, taşlık, kayalık orman alanları, orman dışına çıkarılıp yapılaşmaya açılabilecek. Bu kararı nasıl değerlendiriyorsunuz?
1982 Anayasası’nın 169. unsuru şöyle der: “Orman olarak korumasında bilim ve fen bakımından hiçbir fayda görülmeyen, bilakis tarım tarım alanlarına dönüştürülmesinde kesin fayda olduğu tespit edilen yerler ile kent, kasaba ve köy yapılarının toplu olarak bulunduğu yerler dışında orman sonlarında daraltma yapılamaz.” Yani bilim ve fen bakımından orman olarak korumasında fayda görülmeyecek lakin tarımda kullanılmasının daha faydalı olduğuna karar verilecek, sırf o vakit daraltabilirsin deniyor. Bu değerli bir ölçüt. Artık Anayasa’nın bu yaptırımına karşı 2018 yılında çıkarılan 7139 Sayılı Orman Kanunu’na eklenen ek 16.Madde ise şöyle diyor. “Bilim ve fen bakımından orman olarak korumasında fayda görülmeyen, tarımda da kullanılması mümkün olmayan yerler orman sonları dışına çıkarılır” diyor. Daha evvel tarımda kullanılması daha uygunsa çıkarılabilir diyor Anayasa, şimdiyse tarımda kullanılması mümkün olmayan yerler de çıkarılabilir deniyor. Münasebetiyle 2018 yılında çıkarılan 7139 sayılı yasa, Anayasanın ruhuna karşıt bir yasa oldu.
‘7 OCAK’TA ÇIKARTILAN YÖNETMELİK, ANAYASA’YA AYKIRI’
7 Ocak’ta çıkarılan yönetmelik, bu tersliği artıyor sanırım.
Bu yönetmelik, şu anki Anayasa’da bulunan “Orman alanları daraltılamaz, ormana ziyan verici faaliyetlere müsaade verilemez” yaptırımlarına ters. Yönetmelikte “Bilim ve fen bakımından orman olarak korumasında fayda görülmeyen, tarımda da kullanılması mümkün olmayan yerler, üzerinde yapı varsa ve yapılaşmaya da daha uygun olduğu Etraf ve Şehircilik Bakanlığı Vilayet Müdürlüğü tarafından bildirilirse orman hudutları dışına çıkarılır” diyor. Evvelden bir alanı orman hudutları dışına çıkarma yetkisi Tarım ve Orman Bakanlığı’nda idi. Şimdiyse Etraf ve Şehircilik Vilayet Müdürlüğü’nün başvurusu üzerine Tarım ve Orman Bakanlığı faaliyete geçecek ve bu alanı incelemeye başlayacak. Bu çok kıymetli bir detay. Yani artık Etraf ve Şehircilik Vilayet Müdürlükleri, bir ormanın kenarında bir tek yapı bile varsa orayı orman dışına çıkarmak için Tarım ve Orman Bakanlığı’na başvurabilecek. Hatta yapı olmasına da gerek yok. “Burası taşlık, kayalık, toprak derinliği de 20 santimetreden daha az, burayı yerleşime uygun bir yer olarak görüyorum” derse Orman Bakanlığı gidip inceleyecek ve buranın dışarıya çıkarılması için rapor hazırlayacak. Kelam konusu alanın sonları Cumhurbaşkanı tarafından belirlenecek ve bu alan orman dışına çıkarılacak.
Yeni yönetmeliğe nazaran yerleşim yeri yapmaya uygun olan verimsiz, taşlık, kayalık orman alanları yapılaşmaya açılabilecek. Orman içindeki bir alanın yerleşime uygun olup olmadığını belirlemek için yönetmelikte yer alan kriterler bilimsel açıdan nasıl kıymetlendirilebilir?
Şöyle diyor: Toprak derinliği 20 santimetreden daha az olacak. Taşlık-kayalık olacak ve eğimi de yüzde 12 den daha fazla olacak. Fakat bu kriterler bilime ters. Türkiye’de ormanların çabucak hemen büyük çoğunluğunda toprak derinliği 20 santimetreden azdır esasen. Bu yüzden toprak derinliği bir ölçü değildir. 20 santimetreden az demek? Yani diyor ki 19 santimetre derinliğinde bir toprak varsa burayı ormandan çıkaracaksın. Kaldı ki Türkiye’deki tarım topraklarının kıymetli bir kısmı 19 santimetreden azdır. Mesela Nohut, mercimek, buğday yetiştirecekseniz 19 santimetre derinliğindeki bir toprak kafidir. Tarıma uygun değildir diyerek bu toprak yapısında olan yerleri, orman hudutları dışına çıkarmak orman katliamı demektir. Cinayettir.
‘ORMAN EKOSİSTEMİ PARÇALANIR, HAYVANLAR BARINAMAZ’
Bu uygulama hayata geçilirse sonuçları ne olur?
Bu özellikteki alanlar orman dışına çıkarılıp yapılaşmaya açıldığı vakit, orman ekosistemi parçalanmış olur. Parçalanmış bir ekosistemde hayvanlar barınamaz, ağaç ve bitkiler ziyan görmeye başlar. Bu işin bir başka boyutu ise günümüzde yaşadığımız en değerli meselelerden biri olan kuraklıkla ilgilidir. Yeraltı sularının en fazla beslendiği yerler ormanlar ve ormanların içindeki orman açıklıklarıdır. Buraya düşen yağmur ve kar suları yavaş yavaş eriyip toprağın derinliklerine kadar inerler ve aşağı kotlarda da yeraltı sularını, çeşmelerimizin kaynaklarımızı beslerler. Şayet buraları yapılaşmaya açarsak yer altı sularının besleneceği havzaları da yok etmiş oluruz. Bu nedenle buraları yapılaşmaya açarsak sel ve heyelan artar. Zira yapılaşmayla birlikte bu alana düşen yağış suları toprağa karışmadan yüzeysel akışa geçecek ve sellerin oluşmasına neden olacak. Bunları yaparken orman alanlarımızı genişletiyoruz palavraları üretiliyor. Orman içi açıklıkları ormandan çıkaracaklar fakat orman ölçüsünü da hiç azalmıyor üzere gösterecekler. Orman içi açıklıklar orman ekosisteminin ayrılmaz bir modülüdür bu nedenle ormandan farklı bir varlıkmış üzere değerlendirilemezler. Orman içi açıklık diye tanımlanan yerler: insan tesiriyle yahut doğal nedenlerle oluşur. Buralar kuşların, yaban hayvanlarının, böceklerin, kelebeklerin beslenme, barınma ve üreme yerleridir. Tam olarak bu türlü bir durum yaşıyoruz.
Var olan ormanları korumak ve şayet mümkünse artırmak için hangi siyasetlerin izlenmesi gerekiyor?
Bugün olduğu üzere ormanların daha fazla odun, daha fazla tomruk elde etmek üzere zorlanmasına mani olmak ve Anayasa’nın 17. hususu gereği madencilik, HES üzere ormancılık dışı uygulamaları kısıtlayarak ormanların maksat dışı kullanımına müsaade vermemek gerekir. Öte yandan bu iktidar devrinde 6831 sayılı Orman Yasası Türkiye’de ihale maddesinden sonra en fazla değiştirilen yasadır, 29 sefer değiştirilmiştir. Bu kanunları gelişi hoş, yalnızca siyasalların ya da yalnızca sermaye kuruluşlarının istekleri, çıkarları doğrultusunda değiştiremezsin. Şayet bir değişiklik yapılacaksa bu işi yapan orman işçilerinin, bilim insanlarının ve ormanlarda yaşayan halkın görüşleri doğrultusunda yapılmalıdır. Ayrıyeten ülkenin ormancılık örgütünde nitekim halkın çıkarları doğrultusunda karar verecek liyakatlı insanların görevlendirilmesi gerekir.
Gazete Duvar
