Bilhassa 1990’lardan bu yana tercih edilen ve bir direnme biçimi olarak görülen mevt orucu ve açlık grevlerinin tarihi 12 Eylül 1980 askeri darbesi öncesi yıllara kadar uzanıyor.
Nisan 1972’de Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan, Hüseyin İnan idamlarından evvel Mamak Askeri Cezaevi’nde 12 günlük bir açlık grevi başlatmışlardı.
12 Eylül Darbesi’nden evvel ve sonra çok sayıda açlık grevleri yapıldı. Bu açlık grevlerinde bilhassa Metris, Mamak ve Diyarbakır üzere cezaevleri ön plandaydı. Taleplerin başında tek tip elbise uygulamasının kaldırılması yer alıyordu.
1990’lı yıllara gelindiğinde ise bugünkü F Tipi cezaevlerine geçişle ilgili birinci adım kabul edilen 1940’lı yıllarda özel azap odaları olarak kullanılan ‘tabutluklar’ gündeme getirildiğinde mevt orucu aksiyonlarına başvuruldu.
Devrin Adalet Bakanı Mehmet Ağar’ın 6 Mayıs genelgesiyle Eskişehir’de bir defa daha gündeme getirdiği tabutluklara karşı başlatılan mevt orucu aksiyonu sonraki süreçte ‘tutsakların, yargılandıkları kentteki cezaevlerinde bulunması’ taleplerine kadar genişletildi.
2000’li yıllara gelindiğinde ise dünyanın en uzun periyodik ve en kitlesel açlık grevi ve mevt orucu aksiyonları yapıldı. F Tipi Cezaevlerine karşı başlatılan ve 19 Aralık 2000’de ‘Hayata Dönüş Operasyonu’na karşı cezaevlerindeki tüm tutsakları kapsayacak halde devam ettirilen hareketler 7 yıl sürdü.
‘Hayat Dönüş Operasyonu’ kapsamında 20 cezaevine yönelik yapılan hücumda 2’si asker 30’u mahpus 32 kişi öldürüldü. Yüzlerce mahpus ağır yaralandı. Sonraki süreçte başlatılan açlık grevi ve mevt orucunda 122 insan öldü. Sağ kalanlar ise “Wernicke-Korsakoff Sendromu” denilen kalıcı hastalığa yakalandıkları için vücutlarında kalan kimi hasarlarla yaşamaya devam ediyorlar.
Türkiye’de yakın vakitte mevt orucunda üç insan öldü. Mustafa Koçak, Helin Bölek, İbrahim Gökçek. Türkiye’deki açlık ve vefat orucu hareketleri devletin hiçbir periyotta ilgi alanına girmedi. Sokakta karşılığının olduğu, toplumsal ilgiye mazhar olduğu vakitler ise 90’lı yıllar olduğu söylenebilir.
Buna karşılık 1980 ve 1981 yıllarında İngiliz sömürgeciliğine karşı bağımsızlık uğraşı veren IRA (İrlanda Cumhuriyet Ordusu) militanlarının yapmış olduğu açlık grevinde ölen Sands’ın cenaze merasimine 100 bin kişinin katıldığı biliniyor. Grev Kuzey İrlanda’da ‘H Blokları’ isimli özel tip cezaevindeki baskıların son bulması, tek tip elbise dayatmasından vazgeçilmesi ve IRA mahkûmlarına siyasi statü tanınması talebiyle başlatılmıştı.
Gazete Duvar olarak çeşitli vakitlerde mevt orucu ve açlık grevi hareketine başvuran eski mahpuslarla konuştuk. Bir direniş biçimi olarak ‘ölüm orucu eylemi’ne bakışları değişti mi? O günden bu yana devletin yaklaşımında değişiklik var mı? Hareketleri manalı buluyorlar mı? Gereğince kamuoyu oluşuyor mu?
62 yaşında, 16 yıl cezaevinde kalan Mustafa Yaşar, vefat orucu hareketleri için “Saymakla bitmez” diyor öncelikle. “1993’te Malatya Cezaevi’nde 60 gün, 1995’te tekrar 41 gün açlık grevindeydim. 1996 yılında Bursa Cezaevi’nde 69 gün vefat orucundaydım. 2000’de 350 gün mevt orucunda kaldım. Aklıma gelenler bunlar…”
‘2000’LERDE KİTLELERİN SOKAĞA DÖKÜLDÜĞÜ BİR ORTAM KALMAMIŞTI’
Yaşar, şimdiden farklı olarak bu devirler için toplumsal dayanağın olduğundan bahsediyor. 1993 yılından başlayarak 2000’li yıllara kadar değişen toplumsal dayanağı şöyle anlatıyor:
“Seyfi Oktay’ın Adalet Bakanı olduğu 1993’teki hareketimizde toplumsal dayanağımız vardı. Malatyanın sokaklarında, etraf vilayetlerde taleplerimiz kabul edilsin diye aksiyon yapıyordu beşerler. 1995’te Buca Cezaevi’ne saldırılmıştı. 4 arkadaşımız hayatını yitirdi. Onlarcası başları patlatılarak dövüldü. Onu protesto etmek için bütün cezaevlerinde açlık grevine girildi. Tekrar bunun için de birçok vilayette sokakta hareketler yapıldı. Dayak yedi beşerler lakin yılmadılar. O vakit da toplumsal dayanak vardı. 47. günde Buca’daki arkadaşlarımızın sıkıntıları çözüldü. Biz de aksiyonu bıraktık. 1996 mevt orucunda Bursa Cezaevi’nde 12 dostumuzu kaybetttik. 4’ü son nefesini benim kucağımda verdi. Hayati Yazıcı, Ali Hayata, Hicabi Küçük, Mustafa Kaya… Hicabi Küçük 22 yaşında, üniversite öğrencisi gencecik bir delikanlıydı. Ali Hayata 25 yaşındaydı. 1996’da ‘Eskişehir tabutluklarını’ açtılar. Periyodun Adalet Bakanı Mehmet Ağar. Bugünün F tiplerinin daha ayrıntılı bir cezaevi modeliydi. Tutuklu ve mahkumları oraya götürmeye başladılar. Bunu protesto etmek için evvel açlık grevine başladık. 45 günden sonra da vefat orucuna çevirdik. Türkiye’nin her yerinde aksiyonlar yapılıyordu. 69. gün aksiyon sonlandı zira talepler kabul edildi ve bitirdik. 2000 vefat oruçlarına gelince toplumsal takviyenin olmadığını gördük. 1996 ve öncesi üzere değildi. Kitlelerin sokağa döküldüğü bir ortam kalmamıştı. Devlet bütün toplumu o güne kadar susturmuştu. Düşünün, 24 cezaevine tıpkı anda saldırıyorlar. 34 insanı katlediyorlar. Yüzlercesini yaralıyorlar. Kollarından tutup F tiplerine götürüyorlar. (19 Aralık 2000’de yapılan Hayata Dönüş Operasyonu’ndan bahsediliyor) Hülasa 1996 ve öncelerinde olduğu üzere başta kitle örgütleri, demokrat, aydın beşerler sokaklara dökülebilseydi devlet bu adımı atamazdı.”
‘15-20 BIREYLE, KAHRAMANLAR ÖLMEZ SLOGANLARIYLA TOPRAĞA VERİLECEKLER’
Adil yargılanma talebiyle mevt orucunda olan Çağdaş Hukukçular Derneği (ÇHD ) üyesi avukatlar Ebru Timtik ve Aytaç Ünsal için ne düşünüyor? Kamuoyunun ilgisi var mı? Dahası yakın devir ölen İbrahim (Gökçek), Helin (Bölek) Mustafa (Koçak) hatırlanıyor mu? Mustafa Yaşar yanıtlıyor:
“Ölüm orucunun ne demek olduğunu vücudunda taşıdığı izlerden de dahil en iyi bilenlerden biriyim. Yeniyi kaydetmekte zorlanıyorum. Eskiyi hatırlıyorum. Yüzde 68 engelli raporum var. Bugün yapılan mevt orucu aksiyonlarına hürmet duyuyorum lakin bana nazaran gerçek değil. Zira her şeyden evvel toplumsal dayanakları yok. Yarın ya da bu gece birinin mevtini duyacağız. 15-20 şahısla kahramanlar ölmez, halk yenilmez sloganıyla toprağa verilecekler. 1 ay sonra da unutulacak. Mustafa Koçak’ta olduğu gibi…”
‘BU AKSIYONLARI TOPLUMA MAL EDECEK BİR ÖRGÜT YOKSA HİÇBİR EHEMMIYETI YOK’
52 yaşındaki Rauf Fazilet, 1996’da ve 19 Aralık’tan sonraki süreçte vefat orucu eylemcisi olduğunu söylüyor. Son mevt orucu 110 gün sürmüş. Istikrar kaybı yaşadığını tabir ediyor. O da birden fazla mevt orucu eylemcisi üzere Wernicke-Korsakoff sendromu teşhisiyle yaşamaya devam ediyor.
“O devir için doğruydu” diyor Fazilet. “19 Aralık’tan sonra cezaevlerinde azap vardı. Onu durdurmanın esas yolu yoktu.”
Fazilet bugün yapılan aksiyonları ise şöyle kıymetlendiriyor:
“Sadece mevt orucu değil bu hareketleri topluma mal edecek bir örgüt yoksa hiçbir kıymeti yok.”
‘ÖLÜM ORUCU İNTİHAR DEĞİL, YAŞAMAK VE YAŞATMAK İÇİN ÇALIŞIYORSUN’
Esma Ekinci, öncelikle kıyaslama yapmak istemediğini, kendi periyodu için konuşmak istediğini lisana getiriyor.
“Her şey kendi periyodunda, kendi öznelliğiyle değerlendirilmeli. Genelleme yapmayı yanlışsız bulmuyorum. 1984 mevt orucu sürecinde Metris Cezaevi’ndeydim. O devir askeri cezaevleri vardı. Tektip elbise dayatmasına karşı mevt orucuna girilmişti. Mevt orucundaki arkadaşlara dayanak vermek hedefiyle açlık grevindeydik. 2000 yılında da Niğde Cezaevi’nde mevt oruçcusuydum. 8 ay kadar sürdü.”
“O an yalnızca kendi bedeninle baş başa kalıyorsun” diyor Ekinci ve ismi ‘ölüm orucu’ olsa da yaşamak ve yaşatmak için yapılan bir aksiyon biçimi olduğunun altını çiziyor:
“Ölüm orucuna ölmek için başlanmıyor. Bedenimize karşı da savaşıyorduk biz. Ben günde 6 litre su içiyordum. Benim için en büyük travma oydu. Yaşamak için katlanıyordum. Bedenimi ayakta tutmak için… Sonuçta koyverirsen ölürsün. Vefatı yüceltmiyorsun, kendini ve diğerlerini yaşatmaya çalışıyorsun. İntihar değil bu.”
‘DİRENİŞİMİZ BOŞA GİTMEDİ, HER AKSIYONUN BİR KARŞILIĞI VARDIR’
“Ben de sakat kalanlardanım. Yürüyemiyorum. Çok ağır beyin faaliyetleri yürüttüğüm vakit istikrar sorunum artıyor. Hayatım daha sıradan bir yaşama dönüşmek zorunda kaldı. Dışına çıktığım vakit zorlanıyorum” diyor Ekinci ve ekliyor:
“Yaşamımda olmazsa olmazların çiğnendiği noktada ben bu direnişe istekli olarak katıldım. İnsanca hayat şartları yalnızca fiziki şartlarda aranmaz. Fikir ve inançlarıyla birlikte hayat biçimlerini savunmak gerekiyor. Tereddüt etmedim. Şu an da F tiplerinin geldiği noktayı biliyoruz. Beşerler beton mezarlara gömülüyor. O günden görülebiliyordu.”
Ekinci, Niğde Cezaevi’nde vefat orucu aksiyonu sürerken Ankara Numune Hastanesi’ne kaldırılmış. Sonra da Isimli Tıp kararıyla tahliye olmuş. Yaşadığı devri şu sözlerle anlatıyor: “Bir insan kendisi tedavi istemediği sürece zorla müdahale o insan bedenine taarruzdur. Şuurumu kaybettiğim süreçleri bilmiyorum. Şuurum açık olduğu sürece müdahaleyi kabul etmedim.”
Ekinci, “Her hareketin karşılığı vardır. Her direniş kendi kazanımını kesinlikle elde eder” diyor. “1984’teki hareketin de karşılığı vardı. Cezaevlerinde çok fazla düzenleme olmasa bile mesela Metris Cezaevi, Mamak Cezaevi olmadı. 2000’deki aksiyon de o denli. Kendi hudutlarımızı çizdiğimiz bir aksiyondu. Onun da kazanımı oldu. F tipi başlatıldığı vakit Amerika cezaevlerinde olduğu üzere zorla çalıştırılma Türkiye’de de uygulanacaktı. Bugün hala birçok marka cezaevlerinde üretiliyor. Marketlerin köle zinciri gibi… Bizim direnişimizden sonra uygulanamadı. Şu anda F Tipleri kapatılmamış olsa dahi boşa gitmedi direnişimiz diye düşünüyorum.”
‘DAHA EVVELKI YILLARDA ADALET BAKANI OLSUN, ÖTEKI BAKANLIKLAR OLSUN IRTIBAT KURULABİLİRDİ’
Türkiye İnsan Hakları Vakfı Lideri Şebnem Korur Fincancı, geçmişten bugüne devletin yaklaşımı değişti mi sorusuna şu formda karşılık veriyor:
“Müzakere yapmamakta direnme davranışı daima var olan bir devlet tekniği. Sonuçta bir protesto biçimi. Bir talepte bulunma formülü olarak kullanılıyor. Diğer çıkar yıl olmadığını düşündükleri şartlarda vücutlarını, hayatlarını kullanıyorlar. Devlet bilhassa hareketin başlangıç devirlerinde bu hak taleplerine bir müzakere yolu açmamayı bir yol olarak benimsiyor. Geçmişteki açlık grevi, mevt orucu süreçlerine baktığınızda eninde sonunda bir müzakere kanalı açılır, yol açmaya çalışan insan hakları savunucularına, entelektüellere devlet bir biçimde kulak verirdi lakin bu devir bu biçim davranılmıyor. İbrahim Gökçek ve Helin Bölek için İçişleri Bakanlığı’na ulaşabilmiştik. Oradan da ‘önce onlar bıraksın, sonra düşünürüz’ üzere bir karşılık almıştık. Daha evvelki yıllarda Adalet Bakanı olsun başka bakanlar olsun ulaşılabilir ve irtibat kurulabilirdi. Bu periyotta irtibat kurma imkanı yok.”
Fincancı bir öbür farklılığın ise aksiyonların bağımsız doktorlarca izlenmemesi, sürecin takip edilmemesi olduğuna dikkat çekiyor:
“AKP iktidara geldiğinden bu yana olan açlık grevlerinde bağımsız tabiplerle izleme, kıymetlendirme süreçlerine iştirak taleplerimiz daima geri çevrildi. Halbuki daha öncesinde bu talepte bulunduğumuzda bağımsız tabipler olarak müdahaleyi kabul edip etmedikleri, açlık grevini sürdürüp sürdüremeyecekleri üzere her görüşmede sorular yöneltirdik. Bunu da bir tutanakla belgelerdik. Bu devir hiçbir açlık grevini takip etme süreçlerine müsaade verilmedi.”
‘CİLT ALTI YAĞ DOKUSU KALMADIĞI İÇİN KEMİKLER KIRILABİLİR’
Zorla müdahalenin aslında ‘tıbbi müdahale’ olması hasebiyle bireye nasıl ziyan vereceği sorusunun karşılığı çoğunlukla yanlış biliniyor. Şebnem Korur Fincancı açıklıyor:
“Bir insanın isteği dışında tıbbi müdahalenin gerçekleşmesi çok güç bir iştir. Şuuru açık birine bu türlü bir müdahalede bulunabilmeniz için bağlamanız gerekir yani kısıtlamanız gerekir. O denli olmadığı şartlarda serum taktınız, serumu çıkartıp atacak. Bilhassa açlık grevlerinin ileri periyotlarında bu tip teşebbüsler fizikî olarak o beşere çok önemli ziyanlar verebilir. Cilt altı yağ dokusu da kalmadığı için dokunduğunuzda basitçe kemiği dahi kırılabilir. Bu kadar hassas bir hale geliyor vücut. İkincisi ruhsal olarak tesirlerinden bahsedebiliriz. Bir kişinin istemediği bir tedavinin uygulanıyor olması o tedavinin faydalı olacağı manasına gelmez. Ruhsal olarak buna direnç gösteren bir şahısta tam karşıtı ziyanlı tesirleri olabilir.”
Gazete Duvar