Can Öktemer
John Berger, ünlü çalışması ‘Görme Biçimleri’ kitabının birinci sayfasında “Görme konuşmadan evvel gelmiştir. Çocuk, konuşmaya başlamadan evvel bakıp tanımayı öğrenir” cümlesini kurar. Berger’e nazaran, görme sözcüklerden evvel gelmiştir ve biz faniler dünyayı görerek tanım etmekteyiz. Lumiere Kardeşler’in icat ettiği sinematograf ise yalnızca tüm dünyayı görünür kılmamış birebir vakitte kaydedilebilir bir hale getirmiştir. Münasebetiyle sinemanın varlığı görme biçimlerimizi büsbütün değiştirmiştir. Bu girizgahın sebebi geçtiğimiz günlerde MUBI’de yayımlanmaya başlanan Hakkı Kurtuluş ve Melik Saraçoğlu’nun 2013’te çekmiş oldukları Gözümün Işığı sineması. Sinema hem görme biçimleriyle hem sinemayla hem de hastalıklarla ilgili. Şöyle ayrıntılandıracak olursak, küçük yaşlardan itibaren görme bozuklarıyla boğuşan sinema sevdalısı kahramanımızın sinema aşkı için gittiği Lyon’da göz rahatsızlığının tekrar etmesiyle ameliyat olmak için memleketine dönüp, 40 gün boyunca hareketsiz bir formda yatıp tedavi olma sürecini anlatıyor. Bir insan hem sinema aşığı olup hem de 40 gün boyunca başı önde birebir yerlere bakınca, görme biçimleri de aksi yüz oluyor hiç elbet. Sinemanın öyküsünün temeli otobiyografik öğelere dayanıyor. Öykünün anlatıcısı ve başrol oyuncusu Melik Saraçoğlu, vaktinde nitekim de buna emsal bir operasyon geçirmiş ve emsal tedaviyle sıhhatine kavuşmuş. Kendisi haricinde sinemadaki öteki oyuncular da Saraçoğlu’nun gerçekteki ailesi, yani sinemada herkes kendini oynuyor.
‘BANA BAHTIMIN BİR OYUNU MU BU?’
Yeşilçam’ın beğenilen temalarından biri hiç kuşku yok ki, hastalık ve kör olma halleridir. Yazgının sillesini yiyen bahtsız kahramanlar ya “ince” (evet hastalığın ismi hiç anılmaz) bir rahatsızlığa kapılırlar ya da gözlerine birdenbire perde iner. Sinemanın baht çizgisine nazaran de kahramanımız ya hayatta kalır ya da gözleri açılır. En makus ihtimalle her şey berbat bir sonla biter, ekran kararır, siyah ekranın üzerine “SON” müellif. Seyirciler ellerinde mendilleriyle salonu terk eder. Bu tip ağır melodramların Türkiye’de bu kadar ilgi görmesinin sebebini iki dünya ortasına sıkışmış olmasına, yoksulluğun, yoksunluğun olduğu ve her daim kaybetmeye hazır bir topluma bağlayabiliriz tahminen de. Toplum, perdede kendi hayatlarına benzeyen trajediler görmek ya da “bak bak neler yaşıyor insancıklar” hissine kapılmak için yıllarca bu anlatılara ilgi göstermişti.
Gözümün Nur’u da tek gözü görmeyen, öbür gözünü de kaybetme noktasına gelmiş, üstelik sinema aşığı bir kahramanın trajedisine odaklanıyor. İki gözü bantlı bedbaht kahramanımız yüzü daima bize dönük bir biçimde bize yaşadıklarını aktarıyor. Kahramanız bir daha görebilecek mi? Yoksa Cüneyt Arkın üzere “Açın ışıkları göremiyorum” diye isyan ederken tabipler mahcup bir biçimde başlarını öne mi eğecek? Artık bu türlü tanım edince sözlerin ortasından ince bir keman sesi, ortalardan ağlamaktan mendilleri deforme olmuş kalabalıkların hıçkırıkları geliyor, farkındayım lakin mendilleri çıkarmanıza hiç gerek yok zira sinemada konular hiç de o denli gitmiyor. Gözümün Parıltısı, tüm bu ağır halleri mizahla anlatmayı tercih eden bir üretim zira. Gözleri bantlı şanssız kahramanımız az biraz mukadderatçı, az biraz da “geçer bu günler de” hissiyatıyla eğlenceli bir üslupla Woody Allenvari bir formda bize hakikat anlatıyor kıssasını. Hasebiyle kahramanımızın tedavisi esnasında ortaya sıkıştırılan Hülya Koçyiğit’li, Cüneyt Arkın’lı “Nayır, nolamaz göremiyorum” isyanlı Yeşilçam imajları, işin parodisi haline geliyor. Sinemanın mizahının bir öbür tartısı da hiç kuşku yok ki orta sınıf aile halleri oluyor. Hayaller Lyon, gerçekler İstanbul ve orta sınıf aile hayatı.
AİLE VE ORTA SINIF ÖMRÜNÜN ZIMNÎ İMGELERİ
Gözümün Nuru’nda klasik bir orta sınıf aile hayatı ve yerleşik imgeleriyle karşı karşıyayız. Direktörler, bilhassa bu dünyayı daha iyi ve gerçekçi kılabilmek için yakın planlara, nesnelere başvurmuşlar. Kahramanımız kederler içerisindeyken mutfaktan gelen düdüklü tencere ve blender sesi, desenli halılar, masaya serilen geniş sakız beyazı örtüler, nereden çıktığı kestirilemeyen elektrik süpürgesi, babanın gürültülü bir formda sayfaları çevirirken çıkardığı gazete sesi, televizyondan gelen maç özeti sinemanın odaklandığı ayrıntılar oluyor. Bedbaht sinema aşığımız içinse bu sesler bir noktadan sonra katlanılması güç gürültüler haline geliyor. Sıkışmışlık bununla da sonlu kalmıyor; geçmiş olsuna gelen annenin arkadaşları, içilen poşet poşet çaylar, yenilen kısırlar, tamamı değil de kilo yapmasın diye yarısına dokunulan pastalar ve kimsenin kimseyi dinlemediği, birebir anda konuştuğu ortamlar, kız arkadaşı aile yemeğinde ailenin öteki fertleriyle tanıştırma merasimi, yemek konuşmasını beceremeyen baba, sıkıntı bağlantı kurulan dede ve her daim gözleri nemli bir formda, oğluna iyi gelsin diye kasa kasa havuç yedirip tasalara düşen anne… Bir çoğumuzun aşina olduğu imgeler ve hayatlar bunlar. Üstelik sinemada kendisinin de dediği üzere; insan ailesinden çok şey alıyor, hastalık dahil. En nihayetinde dede, anne, baba, kardeş; sinemadaki ailenin tamamı gözlüklü. Sinema, tüm bu ayrıntıları hayli sade lakin ince bir mizahla veriyor. Kahramanımız Fransa’da özgürce sinema çekme hayalleri kurarken, bir anda kaotik aile hayatına salondan sırt üstü ve gözleri bantlarıyla devam etme çaresizliğini yaşıyor.
90 SONRASI NESIL VE SİNEMA
Orta sınıf aile hayatı ve hayaller ortasına sıkışma durma 90 nesli sonrası sinemacıların, edebiyatçıların üzerine eğildikleri bir durumdu. Globalleşme, sonları aşma, yabancı ülkelerde eğitim imkanlarının artması, yerleşik kimliklerin aşınması 80 ve sonrası doğan jenerasyon için yeni bir dünya tahayyülü sunuyordu. Sinemadaki kahramanın orta sınıf imgeleri ve aile hayatıyla çatışma yaşaması da bir manada bu yüzden. Seküler, eğitimli bir orta sınıf aile hayatına sahip ailenin, kahramanın tedavisi için bir müddet sonra pozitivist formüllerden vazgeçip, okunmuş su ya da kurşun dökme üzere teşebbüslere başvurması, meskenin her yerine nazar boncuğu asılması da iki dünya ortasına sıkışmışlığın bir öbür göstergesi olsa gerek. Kahramanımız, Lumiere Kardeşler’in peşinden Lyon’a giden Godard olabilme ihtimali kurarken tüm bu hayallerinin uzak ihtimale dönüşmesinin krizini atlatamıyor aslında. En çok da “Cinema Paradiso” ve gerçekler ortasında sıkışmışlığı yaşıyor tahminen de. Gözler düzelmezse insan bir daha nasıl sinema çeker, hatta bir daha nasıl sinema izler? Tüm o Fellini’yi aratmayan kâbus dolu düşlerin meskenin gürültüsüne karışması da kahramanın ruh halini çok iyi özetliyor bir manada. Kamera da en fazla bir hafıza fonksiyonu görerek Proustvari hatırlama edimine dönüşüyor, eski el kamerasıyla kaydedilmiş makus org sesleri eşliğinde oynayan sünnet düğünleri, bir hevesle kaydedilmiş salondaki çocukluk halleri sinemada karşımıza çıkıyor.
Melik Saraçoğlu ve Hakkı Kurtuluş, 1990 sonrası nesli sinemacıları. Fotoğraf makinesinin lüks sayılmadığı, küçük el kameralarının giderek yaygınlık kazandığı yıllarda çocukluklarını, birinci gençlik yıllarını yaşayan bir jenerasyonun temsilcileri. Sinema imalinin kolaylaştığı, yesyeni bir dünyanın ortaya çıktığı, büyük paraların kazanıldığı bir devrin sinemacıları… Onların sinemayla kurduğu alaka hiç kuşku yok ki çok öbür, bir tarafta TRT öbür tarafta süratle açılan özel kanallar, AVM sinemaları… Zihinlerindeki imgeler iki farklı çizgi üzerinden inşa edilmişti. Sinema boyunca direktörlerin sinemaya bakışlarına buradan da bakabiliriz gibime geliyor. Bununla birlikte, klasik orta sınıf hayatıyla, sınırsız dünya sıklıkla birbirine değiyordu. Münasebetiyle “ev” kavramı sorgulanır, tartışılır hale gelmişti. Beşerler bahtlarını yurt dışında arıyorlardı; aradıklarını bulanlar kaldı, beceremeyenler döndü, kimileri da ellerinde olmayan sebeplerle yurda dönüş yaptılar. Lakin ne dönenler ne de kalanlar için “ev” bulanabilmiş değil güya. Hala herkes “evini” aramaya devam ediyor. Bilhassa artık cebinde parası kalmayan, üç kuruşa çalışmak durumunda kalan diplomalı orta sınıf için işler daha da kâbus. Desenli halı, düdüklü tencereler, çay-bisküvi, gürültülü konuklar onların artık daha da üstüne geliyor galiba. Hepimiz salonda ailecek oturup “nayır nolamaz” halinde bu buhrandan uyanıp konuta dönmenin yollarını arıyoruz sanki…
Gazete Duvar
