İstanbul Kültür Üniversitesi’nde akademisyen olarak vazife yapan Nagihan Çakar Bikiç, başta Zilan’ın Renkleri ve Büyükaşıklar olmak üzere çok sayıda belgesel sinema yönetir. Bu sinemalarla çeşitli ulusal ve milletlerarası şenlikte mükafatlar kazanan Bikiç’in derlediği ve kaleme aldığı çok sayıda sinema kitabı da bulunuyor.
2020 yılında son belgeseli Pandemi’yi bitiren ve önümüzdeki günlerde şenlik sürecine başlayacak olan Nagihan Çakar Bikiç ile bir ortaya geldik ve belgesel sinemanın estetiğini, üretim biçimlerini ve yeni sinema projelerini konuştuk.
Nagihan Çakar Bikiç Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kollarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Aslında bu bahsettiğiniz şey üslup farklılığından öteki bir şey değildir. Sanatçı, yapıtını hangi tıpta ortaya koyarsa koysun ferdî ve/veya toplumsal bir gerçekliği yakalamayı hedeflemektedir. Kurmaca cinsinde yapıta ilişkin bir cihan ve bir gerçeklik yaratılmaya çalışılırken belgesel çeşidinde ya hazır halde bulunan gerçeklik ithal edilir ya da bu gerçekliğin bir izdüşümü yansıtılmaya çalışılır. Hasebiyle kurmaca ve belgesel tipinin gerçeklikle alakası farklı üzere görünse de temelde ortak bir unsurda buluşmaktadır.
Bu aktardığım görüşlerden dolayı belgesel çeşidinin bu biçim bir kısıtlamaya sahip olduğunu düşünmüyorum. Dediğim üzere bu bir üslup, en fazla bir bakış açısı farklılığıdır. Belgesel direktörü de kurmaca direktörü üzere gerçekliği, hayal gücünü ve daha da kıymetlisi gerçekliğinin içindeki hayal gücüyle, hayal gücünün içindeki gerçekliği tespit edebilir, ortaya çıkarabilir ve aktarabilir. Tek gereklilik, fikrin ve bu fikri aktaracak kişinin ehil olmasıdır. Bu gerek koşul tamamlandığında bir kurmaca sinema de bir belgesel sinema de izleyiciye misal hisleri hissettirebilir, emsal fikirleri aktarabilir.
Ayrıyeten belgesel cinsine ilişkin bir kısıtlamanın varlığını bir an kabul etsek bile bu kısıtlamanın muhakkak olumsuz bir durum yaratacağı önermesi de soru işaretleriyle doludur. Tıpkı hayatta olduğu üzere sinemada da olumsuz durumlar olumlu durum ve hislere hamiledir. Kısıtlamalar her vakit değil fakat bazen yaratıcılığı kamçılamakta, yapıtın ehil bir yapıda inşa olması için gerekli süreçleri hızlandırmaktadır. Buna ihtilal sonrası İran sinemasını örnek gösterebiliriz bence.
‘BELGESEL ÇEŞİDİNE KARŞI BİR ÖNEMSENMEME DURUMU VAR’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada dert yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Uzun müddettir belgesel sinema çeken direktörlerin yaşadığı çeşitli dertleri görüyoruz ve kendimizde de deneyimliyoruz: Sinema şenliklerindeki belgesel sinema kategorisinin ikinci sınıf tıp muamelesi görmesi, belgesel sinema gösterimlerine kısıtlı yer verilmesi ve belgesel sinema takımının şenliğe çağırılmaması üzere. Hatta kimi şenliklerde öbür kategorilerde eser üreten sinema direktörlerine gösterim fiyatları verilirken belgesel sinema direktörlerine verilmediği de biliniyor. Elhasıl dediğiniz üzere belgesel çeşidine karşı bir önemsenmeme durumu olduğu aşikâr.
Lakin üvey evlat noktasından baktığımızda, şayet yaptığınız çalışmalar yetkinse, üniversal bir lisana sahipse ve sinemasal estetik açısından -en azından- eli yüzü düzgünse bir halde karşılığını yahut hak ettiği yeri buluyor bence. Ben de uzun müddettir ulusal ve memleketler arası şenliklerde heyet üyeliği yapıyorum. Sinemaları değerlendirirken titiz olmaya çalışıyor, hak ettikleri dereceyi ve pahası vermeye çalışıyorum. Ve görüyorum ki benim üzere düşünen ve hareket eden şenlikler ve şenlik heyetleri çokça var. Yani ‘üvey evlat’ içinde bulunduğumuz durum için biraz koyu bir sıfat üzere görünüyor güya.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Belgesel sinema tarihine baktığımızda birinci örnekleri sinemanın başlangıcı sayıldı hakikaten de. Örneğin, Lumiere Kardeşler’in 1895 yılında çektikleri Trenin Ciotat Garı’na Girişi hem birinci filmlerdendir hem de birinci belgesel filmlerdendir. Bunlar bir evrak niteliği taşıyordu natürel ve içinde kurgu ve/veya yaratıcılık olmayan çalışmalardı. Yalnızca gündelik hayattan kimi kesitler tüm çıplaklığıyla kayda alınıyordu. Söylediklerim bu çalışmaları kabul etmemek yahut değerli saymamak üzere algılanmasın ancak birinci belgesellere baktığımızda yalnızca hususa seyirci kalmaktaydık. Yani hepsi evrakların kayıt edildiği belgesellerdi.
Lakin ne vakit mevzuya direktörün kurgu anlayışı ve sinema lisanının kuralları girmeye başladı işte o vakit belgesel çeşidi, sinema sanayisi içinde önemli bir yer edinmiş oldu. Teknolojinin bu husustaki gelişimine bağlı olarak sinemanın bir çeşidi olarak belgesel tipi de kendini yeniledi ve çeşitli direktörler bu alanda özgün eserler ortaya çıkardı. Örneğin; Chris Marker, D. A. Pennebaker, Charles Ferguson, Michael Moore ve Adam Curtis üzere isimler belgesel sinemanın geçmişten günümüze yaşadığı dönüşümde ve gelişimde kıymetli isimlerdir ve hatta belgesel sinema sembolleridir.
Günümüzde geldiğimiz nokta ise belirli bir estetik anlayışına ve yaratıcılığa sahip belgesel sinemaların her yerde ve her vakit karşımıza çıkabildiği bir nokta. Sinema çekme imkanlarının herkes için aşikâr bir gelişme kaydetmesi ve bu imkanların ulaşılabilirliği, bunun yanında postmodern sürecin en değerli getirilerinden biri olan çoğulcu mantık bizleri buralara getiren sürecin temel dinamikleri.
‘BELGESEL, BİLGİ FONKSİYONU BULUNAN ESTETİK BİR TÜRDÜR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Daha evvel de söylediğim üzere, belgesel, bilgi verme fonksiyonu bulunan estetik bir çeşittir. Bilgi verme daha doğrusu izleyiciyi aşikâr bir hususta bilgilendirme, belgesel çeşidinin temel emellerinden bir adedidir. Bu yüzden belgeseli salt bir bilgi verme aracı olarak görmek sorunlu bir bakış açısı ortaya çıkaracaktır. Aslında her sinema tipi bilgi verir yahut bunu bir hedef edinir lakin belgeselin bunu kanıtlama zaruriliği vardır. İşin estetik kısmı da tam olarak burada devreye girer yani delillerin sunulması kısmında. Aslında çok formel bir görünümde olan bu deliller, belgeselin sinema lisanı aracılığıyla estetik bir boyut kazanır.
İkinci sorunuza gelirsek, bahsettiğiniz şekilde çalışmaları estetik bağlamında umut verici ve olumlu buluyorum. Herkesin bir fikrinin olması ve herkesin fikrini sinemaya çekebilecek imkanlara sahip olması yani günümüzün teknoloji temelli postmodern cihanı, insanların potansiyellerini ortaya koyabilme ve kendilerini gerçekleştirebilme isteklerine yanıt verebiliyor. Tabi ki eleştirebileceğimiz yahut olumsuz bakabileceğimiz pek çok nokta var ancak çoğulculuk ve üretim devinimi umut verici.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt münasebetinden ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ben bu sorunun yanıtını İran sineması üzerinden örneklendirerek vereyim. Bildiğiniz üzere orada sistemin ve devletin baskısı had safhada. Buna karşın direktörler büyük bir umut içinde kendilerini tabir etmenin, farklı bir şey ortaya koyabilmenin ve farklı bir bakış açısına dikkat çekebilmenin yollarını arıyorlar. Abbas Kiorastiami bir seferinde işini bilen bir direktörün sistemle barışık üzere görünerek, sisteme karşın ama sistemin içerisinde kalarak üretimde bulunabileceğini söylemişti. Hülasa bence bu durumdan şikâyet etmek beyhude bir pasifleşmesi beraberinde getiriyor.
Bunun yanında belgesel sinemasının delici ve hatta devrimci bir özelliği olduğu da aşikâr. Özellikle, insanların görsel enformasyon bombardımanına son derece alıştığı ve artık bunu bir gereklilik olarak gördüğü günümüzde, görsel ve işitsel olarak bir noktaya işaret etmek, bir mana yaratmak ve kendini tabir edebilmek en kıymetli şey. Hasebiyle bana kalırsa hükümran baskısı, devlet otoritesi ve sansür ne kadar dominant olursa olsun görsel ve işitsel mana üretme sürecinin en yaratıcı kesimi olan belgesel tipi her vakit yolunu bulacaktır.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi dalı için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Dijital platformların artmış olması, alternatif platformların gelişmesi direktörlerin sinemalarını bu alanı kullanarak seyirci ile buluşturması noktasında çok kıymetli. Zira internet aracılığı ile filmlerinizi yalnızca Türkiye’deki üretimcilere değil dünyanın öteki ucundaki bir platformda da gösterebiliyorsunuz. Münasebetiyle sağduyulu bir yaklaşımla bu yeni durumun olumlu sonuçlar doğurabileceğini söyleyebiliriz.
Bunun yanında sermaye sahibi-sanatçı ilgisinin de tekrar ele alınması ve kıymetlendirilmesi gerekiyor. Çünkü geçmişte de örneklerini sıkça gördüğümüz üzere platform sayılarının artması ve bir işe harcanan paranın nicel olarak büyümesi bir özgürleşmeyi her vakit beraberinde getirmiyor. Burada mesleksel etik, sistemle kurduğunuz organik alaka ve gibisi şeyler kilit rol oynuyor. Velhasıl geçmişe oranla her şey hem çok kolay hem de çok daha güç. Her şey daha kolay zira herkes belgesel çekebilir. Her şey daha güç zira herkes belgesel çekiyor.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Pandemi devrinde pandemi ile çaba ve sıhhat çalışanlarının uğraşlarını bahis alan belgesel sinema hazırladım. Bunun dışında kitaplar, çeşitli akademik makaleler yazıyorum. Toplumsal sorumluluk projeleri ve sektör-üniversite iş birliği bağlamında çalışmalar yapıyorum. Pandemi sürecinde online eğitim sisteminde derslerimi veriyorum.
Durmayı hiç sevmiyorum daima üretmeye odaklanmış bir ruha sahibim. Üretim yapmadığım ve çalışmadığım bir gün hakikaten kendimi hasta ve motivasyon olarak çok güçsüz hissediyorum. Hem alanda çeşitli üretimler yapan direktör olmaktan hem de sinema alanında çalışan bir akademisyen olmaktan çok memnunum, kendimi bu hususta şanslı görüyorum. Elimden geldiğince bu bahisteki tecrübe ve deneyimlerimi öğrencilerime de aktarıyorum. Yalnızca akademik çalışmalar yaparak sinemayı ve sinema yapmayı anlatmanın eksik ve yetersiz bir efor olduğunu düşünüyorum. Sinema yapmayı anlatan bir akademisyen tıpkı vakitte alanda da çalışmış, sinema üretmiş ve set tecrübesini yaşamış kişi olmalıdır. Zira bence fakat o vakit gerçek sinemacılar yetiştirmenin yolları bulunabilir. Yani dal ve üniversite iş birliği her vakit değerli ve gereklidir.
Gazete Duvar
