Mardin’in bir köyünde doğan Mizgin Müjde Arslan, 5-6 kilometre ötedeki kente bile yalnızca hastalanınca ya da bayramlık almak için sarfiyat. Suriye sonundaki bu köy sonsuz bir ovaya kurulmuştur. O ovaya bakıp hayaller kurarak büyür. Büyüyünce muharrir olmak ister. Bugün Kürt ve Arapların yaşadığı eski bir Süryani köyü olan yerden birinci ayrılışı, ortaokulu yatılı okumak için olur. 13-14 yaşlarında İstanbul’a lise okumaya masraf: “Küçük bir köyden batılı bir kente gitmenin şaşkınlığını, Mardinli aksanımın farklılığını birinci o vakit fark ettim.”
17 yaşında Diyarbakır’a üniversite öğrencisi olarak masraf ve kendisinin tabiriyle, hayatının en hoş yıllarını orada yaşar. Okuldan sonra tekrar İstanbul’a dönen Arslan, 6 sene gazetecilik yapar: “Hem sinemaya hem İstanbul’a âşık oldum.”
2012 yılında direktörlüğünü yaptığı “Ben Uçtum Sen Kaldın” belgeselinin prömiyerine iki ay kala -belgeselin manzara direktörü Özay Şahin’le birlikte- gözaltına alınır. “O benim için dönüm noktası oldu. Kendimi inançta hissetmediğim bir ülkede yaşamaktansa artık rastgele bir yerde yaşayabilirdim. Daha evvel kısa bir tecrübemin olduğu Londra’ya taşındım. Haftalık bir televizyon programı için görüntü editörü olarak iş buldum, 7 buçuk yıldır Londra’da yaşıyorum ve İstanbul hala Dünya’nın en hoş şehri” kelamlarıyla ömrünün son yıllarını lisana getiren Arslan’la bir ortaya geldik ve belgesel sinemayla olan bağlantısını, üretimini şartlandıran varoluşu ve bugünü konuştuk.
Sohbete başlamadan evvel, direktörün sinemalarının Youtube’da şu an herkese açık olarak izlenebilir olduğunu da söylemeden geçmeyelim.
‘BELGESELİN HEYECAN VEREN TARAFI, GERÇEĞİN MÜKEMMELLİĞİNDE’
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öteki sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Bir belgesel projesinin fikri belirdiğinde natürel ki beklentiler belirmeye başlıyor lakin belgeselin benim için çok özel olmasının bir sebebi birden fazla vakit karşılaşılan gerçeğin beklentinin bile üzerinde olması. “Ölüm Elbisesi Kumalık” belgeseli için ön hazırlık yapmaya gittiğimde bu sorunu çocukluğumdan beri biliyordum; kuralları, nasıl yaşadıklarını, erkeklerin durumu nasıl yorumladığını, bayanların nasıl bir kılıf altında durumu içselleştirdiğini. Lakin orada karşılaştığım ve sinemaya de yansıyan gerçekler benim hayal ettiğimin bile üzerindeydi. Belgeselin heyecan veren tarafı, gerçeğin mükemmelliğinde. Kurmacada sahneyi kurarken olabildiğince gerçeklerden referanslar alırız lakin hiçbir vakit bu mükemmelliğe ulaşamayız, çok büyük bütçeli sinemalar bile, çok daha uzun müddet hazırlık yapma fırsatına ve tahminen de dünyada yine yaratamayacakları hiçbir şey olmamasına karşın gerçeğin tozunu, atmosferini, ışığını, kimyasal bütünlüğünü yakalayamaz. “Ben Uçtum Sen Kaldın” sinemasında annenin “şehit aileleri evi”ne girerken sağ ayağıyla girip “bismillah” demesi üzere çok ince kültürel kodlar var üzerinde çok düşünülmesi gereken. Belgeselde bunlar hazır olarak yer alıyor ve siz de sinemanın seyircisi olarak kurgu esnasında farkına varıyorsunuz. Belgesel üç sefer yazılıyor, birincisi şimdi alana gitmeden, ikincisi alandayken, üçüncüsü kurgu etabında. Bütün bu basamaklar kurmacaya nazaran sürprizlere daha açık gerçekleşiyor. Bütün sanat kollarında olduğu üzere güçlü olan metin aslında, metniniz ne kadar güçlüyse sinemanız o kadar güçlü oluyor. Birinci başta yola çıkarken sizi yola çıkaran sorularınız, merakı dinamik tutan konseptiniz, biraz daha derine gitmenizi sağlayan argümanlarınız; formun ne olduğundan çok bunların kıymetli olduğunu düşünüyorum.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada dert yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Şu anda bu algı değişiyor, son yıllarda şenlikler, üretimciler, sinema fonları belgesele ayrılan hissesi büyütüyorlar. Belgesel, önemli olarak evrim geçirdi/geçiriyor. Biraz daha düşük bütçelerle yapılabiliyor olması özgürleştirici ve belgeselin çok tesirli bir etaba gelmesinde de bunun tesiri büyük. Cep telefonunun özelliklerinin gelişmesi onu cepte 4K çekebilen bir aygıta dönüştürdü ve bu belgesel sinemaya büyük bir dinamik kazandırıyor. Cep telefonu için çok kullanışlı ve ekonomik gimbal, mercek, mikrofon üzere aygıtlar geliştirildi. Bu ekonomik lakin tesirli çekim teknikleri 10 yıl evvel olsaydı Mardin’de çok daha fazla belgesel çekerdim herhalde; artık en büyük hayalim Mardin’e belgesel çekmeye gitmek. Oradan kıssalar anlatmayı seviyorum.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Ben kurmaca sinema severek sinemaya aşık oldum ve kurmaca bir kısa sinema çekerek başladım. Bana sinema yapma yüreği veren “Son Oyun” kısa sinemasıydı. Bu kısa sinema de belgesel elementleri taşıyor, gerçek oyuncular yer ve kıssaya dayanıyordu. Sonraki yıllarda kurmaca ve belgesel ortasında gidip geldim, ikisinden de kopmadan ikisini iç içe harmanlayarak. Hatta ikisi de olabilecekken ikisinde de tartıştıracak orta formda sinemalar izlemeyi ve çekmeyi seviyorum. “Ben Uçtum Sen Kaldın” gösterimleri sonrası en sevdiğim sorulardan birisi: “Bu sinemanın ne kadarı gerçekti?” sorusuydu. Buna yanıtım, “Bu sinemadaki hiçbir çekim tekrarlanmadı” oluyordu genelde. Belgeselin de manipülatif olmamasını ve gerçeği kurmamasını talep ediyorum izlerken, bir belgeselde çok göze parmak kurmaca sahneleri rahatsızlık verici buluyorum şahsen.
‘TELEVİZYON PROGRAMLARI, TOPLUMSAL MEDYA İÇERİKLERİ TEK BAŞINA BİR SANAT YAPITI DEĞİLDİR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Youtube içerikleri belgesel değil bana nazaran, belgesel olma potansiyelleri var fakat çok değerli bir eksiği metnin olmayışı. Yani bir ailenin hayatını kameraya çekmesi belgesel değildir, onu bir forma sokması, bir metin etrafında kurgulaması, sorular sorması, tartışması onu sanat yapıtı kılar. Bunun tartışmasını yapmak gerekir. Televizyon programları toplumsal medya içerikleri belgesel için eşsiz kaynaklardır fakat tek başına bir sanat yapıtı değildir, onu bir sanat yapıtına dönüştürecek bir kavram, yaklaşım ve metne gereksinimi vardır. Bunu da lakin bir belgesel direktörü, kurgucu, üretimci üzere yaratıcı takım daima birlikte ortaya çıkarabilir.
Fotoğrafçı: Richard Lipman
‘BELGESEL SÖYLEDİĞİNİ AÇIKÇA SÖYLEMEK ZORUNDA’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt alakasından ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel daha özgür ve radikal. Kurmaca üzere kaçış alanı yok. Söylediğini açıkça söylemek zorunda… Bu da belgeselcileri aktivist kılıyor. Kaba bir genelleme yaparsak, kurmaca daha cümbüş vaat ederken, belgesel tezli bir biçimde var olanı değiştirmek, bazen tarihi yine yazmak, güç sorular sormak ya da bir sıkıntıyı aydınlatmak istiyor. Bu da belgeselin otorite tarafından kaçınılmaz bir biçimde tehdit olarak görülmesini, sansür kıskacında sıkışmasına neden oluyor ve her kezinde yürekli olmaya itiyor.
‘FESTİVALLERDE ÖNEMLİ BİR AYRIMCILIK YAPILIYOR’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi bölümü için değil, sinema bölümü için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Türkiye’deki gelişmelerden çok haberdar değilim fakat İngiltere’de belgesele önemli bir kaynak ayrılıyor. Netflix, Mubi üzere gitgide güçlenen online mecralar yapımcılığa girişti ve belgesel sinemalara önemli bütçeler ayırıyorlar. Bu doğal ki üretimi olumlu olarak etkiliyor. Türkiye’de Kültür Bakanlığı sinemanın güçlenmesinde, devamında çok elzem bir yerdeydi ve o vakit hatırladığım kadarıyla belgesele göre kurmaca 4-5 katı fazla bütçe alırdı. Şenliklerde önemli bir ayrımcılık yapılıyor, uzun metraj sinemaların gruplarına gösterilen ilgi alaka, belgesel sinemanın takımına verilmiyor. Birtakım şenlikler davet bile etmiyor. Son yıllarda Türkiye’de çekilen “İki Lisan Bir Bavul”,” Ekümenopolis” bu algıyı kıran birinci sinemalardan.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
İki çocuklu belgesel direktörü bir anne olarak günlerim koşturmacayla geçiyor, tam manasıyla okul, iş ve mesken ortasında koşarak. Burada Royal Holloway Üniversitesi’nde Dijital Belgesel kısmında yüksek lisans yapıyorum, yüzde yüz pratik yüklü bir kısım, her hafta kısa belgesel görüntüleri, görsel günlükler çekip kurguluyoruz. Bu görsel maharetimizi geliştirme imkanı tanıyor. Bayan direktör ve anne olarak ikiye bölünmüşlüğü anlatan bir kısa belgesel çıkıyor ortaya, onun dışında bir buçuk yıldır üzerinde çalıştığım bir belgesel projesi var animasyon olarak tasarladığım. Bu projede bir fotoğraf üzerinden, o fotoğraftaki 3 bayanın öyküsünü anlatmaya çalışacağım. Virüsün hayatımızı alt üst etmesiyle en çok yaşadığım his, “iyi ki” duygusuydu, iyi ki sinemalar çektik, iyi ki uzun kısa birçok seyahat yaptık (hem de maskesiz), iyi ki tanıdık, buluştuk, sarıldık. Artık hayat olağana dönsün her şeyden daha çok yapmalı, fakat en çok sinema çekmeli…
Gazete Duvar
