Owen Jarus
Mayalar, M.Ö. 1800’lerden bu yana Orta Amerika ve Yucatan Yarımadası’nda yaşadı ve binlerce yıldır bu bölgede gelişti. Yapılan sayısız araştırmaya nazaran, Maya uygarlığı M.S. 800 ile 1000 yılları ortasında çöktü. Buna rağmen, “Mayaların çöküşü” terimi, üzeri ormanlarla kaplanan harabeleriyle ve yıkılıp terk edilmiş kentleriyle eski bir medeniyetin imgelerini betimlemesine karşın, gerçeklik bundan çok daha karmaşık. Pekala, Maya medeniyeti neden çöktü ve buna bir ‘çöküş’ diyebilir miyiz?
Bilgisi olmayanlar için, Mayalar hala buradalar. Urbana-Champaign’de kentindeki Illinois Üniversitesi’nde antropoloji ve ortaçağ çalışmaları profesörü olan Lisa Lucero, “Yıkılan, Maya toplumu değil siyasi sistemiydi” diyor: “Bugün Orta Amerika’da ve daha ötesinde hayatını sürdüren 7 milyonu aşkın Maya bu gerçeği kanıtlıyor.”
Antik Maya devrinde, antik Roma’daki imparatora benzeyen tek bir merkezi önder yoktu ve tek bir idare altında birleşmemişlerdi. Antik Maya uygarlığı, bundan fazla, her biri bir kent etrafında toplanan çok sayıda küçük devletten oluşuyordu. Bu kent devletleri kültür ve din bağlamında benzerlikler taşırken, her biri kendi lokal önderlerine sahipti ve bazıları başkalarından daha güçlüydü. Bu idareler kelam konusu olduğunda tek bir çöküş yaşanmadı; aslında, bilim insanlarının aktardığına nazaran, bir küme Maya kenti, bazıları 800 ilâ 1000 yılları ortasında kalan vakit diliminde ve bazıları de daha sonraki farklı vakit dilimlerinde yükseldi ve çöktü. Bilim insanları, örneğin günümüzde Guatemala’da bulunan Tikal üzere Güney Mezoamerika’daki bölgeler çevresel problemler ve siyasal karışıklık sebebiyle sekizinci ve dokuzuncu yüzyıllarda gücünü yitirirken, günümüzde Meksika’nın Yucatan Yarımadası’nda bulunan Chichén Itzá üzere diğer bölgelerde nüfusun arttığını söz ediyorlar.
Albany’de bulunan New York Eyalet Üniversitesi’nde profesör ve Antropoloji Kısmı Lideri olan Marilyn Masson, “Çöküş, tek bir devir olarak görülmemesi gereken ve Mayaların tamamına uygun düşmeyen bir terim” diyor: “Mayaların hükmettiği alan çok genişti, pek çok idare biçimi ve bölgesi mevcuttu ve Maya halkında birden fazla lisan konuşuluyordu.”
Chichén Itzá, büyük oranda 11. yüzyılda yaşanan uzun bir kuraklık nedeniyle küçülürken, Yucatan Yarımadası’ndaki Mayapán ismi verilen öteki bir kent büyümeye başlamıştı. Masson, “Mayapán’ın yöneticileri, rahipleri, yüzlerce dini hiyeroglif kitabı, karmaşık bir astronomisi ve ilahlara adanmış bir panteonu vardı” diyor: “Daha eski Maya dinine dair bildiklerimizin büyük kısmı, Mayapán devrinde yazılmış kitaplardan ve Avrupalılarla karşılaşan ve hayatta kalan, birebir soydan gelen topluluklardan günümüze ulaştı.”
Masson, Mayapán’ın, Avrupalılarla yaşanan temas öncesinde kısmen savaşlar yüzünden gerilerken, Avrupalıların geldiği periyotta Yucatan Yarımadası’ndaki Ti’ho isimli öbür bir bölgenin geliştiğini tabir ediyor.
Maya devletleri, Orta Amerika’da yaşanan Avrupalı işgalinin getirdiği savaş ve hastalık yüzünden harap olduktan sonra da varlığını muhafazaya devam etti. İngiltere’de bulunan Newcastle Üniversitesi Tarih, Klasik Devirler ve Arkeoloji Okulu’nda konuk öğretim üyesi olan Guy Middleton, “Şunu unutmamalıyız ki, son Maya devleti olan Nojpetén, sadece 1697 yılında, yani hayli yeni bir tarihte düştü” diyor.
NEDEN ÇÖKTÜLER?
Maya kentlerinin gerilemesinden, çoğunlukla siyasal ve çevresel sıkıntıların bir karışımı sorumlu tutuluyor.
Lucero, sarkıtlar ve dikitler üzere mağaralarda bulunan doğal oluşumlar ya da kayaç yapılar üzerinde gerçekleştirilen tahlillerin, Güney Mezoamerika bölgesinde “M.S. 800 ilâ 930 ortasında şiddetli ve uzun yıllar süren kuraklıkların yaşandığını gösterdiğini” söylüyor: “Ve pak içme suyuna ulaşmak kelam konusu olduğunda, en azametli Maya hükümdarları yıllık kurak periyotta çiftçileri ve tebaalarını yanlarında tutmak için kentsel rezervuarlara güvendiklerinden, yağışların azalması mevcut su düzeylerinin düşmesi manasına geliyordu; sonuçta mahsuller azaldı ve hükümdarlar güçlerinin kaynağını yitirdiler.”
Bunun da ötesinde, “Azalan yağışlar hükümdarların yaşadığı problemleri daha da makûs hale getirdi” diyor.
Maya yöneticilerinin kendi güçlerini sıkça ilahlarla ilişkilendirmeleri daha fazla siyasal sıkıntıya yol açtı. Kaliforniya’da bulunan Redwoods Koleji’nde antropoloji profesörü olan Justine Shaw, Mayaların kuraklık nedeniyle yaşadığı sıkıntıların “insanların yöneticilerine duyduğu inancı yitirmesine yol açtığını, bu durumun da hükümdarlar ilahlarla yakından ilişkiliyken, idareye olan inancın yitirilmesinden daha fazlasına neden olduğunu” lisana getiriyor. Shaw, siyasal karışıklıkla birleşen kuraklıkların tarımı ve su depolama sistemlerinin bakımını da aksattığını ve Maya hükümdarlarının eldeki kaynakları savaşa harcamasına sebep olduğunu belirtiyor.
Lucero, kimi Maya bölgelerinde ormanların kaybolduğunu ve daha düşük su düzeylerinin eser ticaretini güçleştirdiğini kelamlarına ekliyor. Lucero, “Su düzeyleri her kurak mevsimde bariz biçimde düştüğünden, daha az yağış kanolarla yürütülen ticareti olumsuz etkiledi; hasebiyle daha az yağmur daha az kano seyahati manasına geliyordu” diyor.
Öteki yandan, bir bölgede yaşanan ‘çöküş’ bir diğerinde ‘patlama’ periyodu olabilirdi. Yucatan Yarımadası’nda bulunan Cochuah bölgesi, yaşanan kuraklık ve siyasi çatışmalar yüzünden güneydeki bölgelerin büyük kısmının nüfus azalması yaşamasının akabinde, Klasik Devir Sonu esnasında [M.S. 800 ilâ 930 yılları arasında] gelişti. Shaw, “Ne var ki o da en nihayetinde sakinlerinin büyük kısmını yitirdi” diyor. Cochuah’ın apansız gelişmesinin ve çökmesinin nedenleri şu anda hâlâ araştırılıyor.
Bir bölgede yaşanan düşüş ve başkasında görülen büyüme şablonu, Avrupa’nın Maya kentleriyle savaşı sırasında da sürdü. Siyasal ve çevresel sıkıntılar birden fazla vakit bir bölgenin gerilemesine neden olurken, farklı bir bölge de büyük ihtimalle bu meselelerden çok fazla etkilenmediği için büyüdü.
ÇAĞDAŞ MAYALAR
Son Maya devleti 1697’de İspanyollar tarafından işgal edildikten sonra Maya halkı uzun bir periyot ayrımcılığa maruz kalırken devir periyot İspanya’ya ve 1821’de İspanyol sömürge idaresinin sona ermesinin akabinde iktidara gelen idarelere karşı ayaklanmaya devam etti. Middleton, Live Science’a verdiği demeçte, “Mayalar vahim bir zulüm gördü; tekrar de kimi periyotlarda isyan ederek başarısızlığa uğradılar ve şu anda yaşadıkları ülkelerde hâlâ kâfi bir siyasi temsile sahip değiller” diyor.
“Klasik Maya kentlerinin ve devletlerinin çökmesine ve kültürün dönüşmesine rağmen, Mayaların hiçbir biçimde ortadan kaybolmadığı iletisini vermek sahiden çok önemli” diyen Middleton, şöyle devam ediyor: “Asıl öyküyü, şu anda Mezoamerika’da Mayaların soyundan gelen nüfusun durumunu ve statüsünü dikkate almalıyız.”
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
