Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünden sonra Türkiye’de hiçbir şey eskisi üzere olmadı. Demokrasi, insan hakları üzere kültür sanat alanı da yoksullaştı. Bu değişimden Diyarbakır’daki kültür sanat ortamı da nasibini aldı elbette. Diyarbakır, darbe teşebbüsünden evvel çok sayıda kültür sanat aktifliğinin düzenlendiği bir kentti. Hatta denilebilir ki, İstanbul üzere büyük ve kültür sanatın merkezi kabul edilen büyük kentlerle müsabaka cüretini gösterecek kadar çok sayıda aktifliğin düzenlendiği bir kentti.
Evvel kayyımlar, akabinde korona virüsü kültür sanat alanını neredeyse boşalttı. Devletten ve siyasi partilerden bağımsız faaliyet sürdüren birkaç kurumun gayreti dikkate paha olsa da bunlar da salgın nedeniyle etkinliklerini internet üzerinden gerçekleştirebiliyorlar. Hal bu türlü olunca sanatçı ile izleyicisi ortasına bir aralık girmiş oluyor. Fakat ya bunlar da olmasaydı? Bu sorunun yanıtı, biraz mecburiyet barındırsa da, iyi ki internet var formunda oluyor.
Bölgede kültür sanat ortamı hakkında Mahmut Wenda Koyuncu ile konuştuk. “Apê Musa 100 Yaşında!” aktifliğine küratörlük yapan Koyuncu, daha evvel 2015 yılı üretimi, Derikli Ermenilerin durumunu Derikli Kürtlerin hafızasındaki yeri üzerine “Milyonda 1” isimli uzun metrajlı belgesel yaptı. İnsan hakları ve demokrasi temalı çeşitli stantlara metin müellifliği, danışmanlık ve küratörlük dayanağı verdi. 2002 yılından itibaren Radikal, Taraf, Agos, Birgün üzere gazeteler ile Artist, RH+ üzere mecmualara sanat, siyaset ve kültür bağlamlı yazılar yazdı. Hala Sanatatak, Post Mecmua, Artunlimited üzere internet mecmualarına orta ara yazılar yazmakta ve bağımsız küratörlük yapmakta.
UNESCO’ya bağlı AICA (Uluslararası Sanat Eleştirmenleri Derneği) üyesi olan Koyuncu, bölgedeki kültür sanat gelişmeleriyle ilgili olarak, “Sanat var, ortam yok” yorumunu yaptı.
Mahmut Wenda Koyuncu ‘SANATÇILAR ÜRETİYOR, PAYLAŞACAKLARI ORTAM YOK’
Bölgedeki kültür sanat ortamı hakkında gözlemleriniz nedir? Kültür sanat etkinliklerinin yetersiz olduğunu düşünüyorsanız, bunun sizce nedeni nedir?
Sanat var, ortam yok diyeyim. Burada kritik olan sözcük: Ortam. Yani sanatın üretilmesi, dağıtılması yahut paylaşılması ya da tartışılması bakımından bir ortamdan bahsedilebilir mi, emin değilim. Ortam dediğimiz şey bir etkileşim halidir zira. Farklı aktörlerin yahut kesitlerin temas etme yeridir. Fakat temas yasak biliyorsun. Konserler, şenlikler çevrimiçi oluyor bütün dünyada. Yalnızca ferdi olarak yapılan sanatsal üretimlerden bahsedebiliriz o vakit. Atölyesinde çalışan ressamlar, heykeltıraşlar, vakit buldukça makinesini alıp dışarıda dolaşan fotoğrafçılar yahut konutunda, stüdyosunda müzik yapmaya çalışan müzisyenler ve müellifler. Pandemiden kaynaklı, sanatsal üretimin dağıtımı ve paylaşılması pek mümkün görünmüyor böylelikle. Tahminen de bundan direk etkilenmeyen tek kesim edebiyatçılar ve kısmen de müzisyenler. Konser yok, stant yok, sinema yok. Bütün bunlar çevrimiçi etkinlikler olarak var olabiliyor lakin o da ne kadar tesirli bilemiyorum. Fakat bu sıraladığım etkenler pandemiden kaynaklı. “Pandemi ötesinde bir ortam var mıydı?” diye sorarsan bu da diğer bir tartışma konusu. Yani özcesi sanatkarlar üretiyorlar lakin bu ürettiklerini paylaşacakları ortam yok şimdilik.
‘SANATÇILAR ŞARTLARA TESLİM OLMADI’
Darbe teşebbüsünden sonra ilan edilen OHAL ve sonraki siyasi süreç, belediyelere atanan kayyımlar, belediye bünyesinde faaliyet yürüten kurumların kapanması üzere daha çok siyasi meseleler, kültür sanat ortamını/sanatçıları nasıl etkiledi?
Birçok şey etkilendi olağan. Mesela sana İstanbul’la ilgili bir gözlemimi anlatayım bahsettiğin süreçle alakalı. İki sene boyunca neredeyse gerçek düzgün bir müzisyenin tek bir konseri olmadı İstanbul’da. Bu sürecin sonunda birinci gittiğim konser “Bajar” konseriydi mesela, büyük bir hasret ve coşkuyla. İstanbul’da durum buyken, Diyarbakır’ı, Mardin’i var sen hesap et. Kayyımlardan evvel belediyelerin bünyesinde farklı cinslerde sonsuz sayıda kültür sanat aktifliği gerçekleşiyordu. Doksanlı yılların sonundan kayyımlar çağına kadar bu bu türlü sürdü diyebilirim, sanat için çok iyi yerler yaratılabildi birçok yerde: Konser, stant, sinema, tiyatro salonları, atölyeler ve şenlikler üzere. Lakin bu aktifliklerin neredeyse tamamının belediyeler eliyle yapılmış olması, bağımsız ve kendi ayakları üzerinde durabilen bir sanat alanının oluşmasında dolaylı olarak mahzur olduğunu da artık daha iyi görebiliyoruz. Lakin bu belediyelerin günahı değil direkt. Onların yaptığı bir tıp toplumsal hizmet. Kayyımlardan sonra, belediye bünyesinde çalışan yahut onlara proje geliştiren birçok sanatçı işsiz kaldı ve öteki işler yapmaya başladı doğal olarak. Stantlar, konserler, şenlikler, sanat çalıştayları yapılamaz oldu. Lakin bu koşullara teslim olmayan sanatkarlar yahut oluşumlar da var hala üretimini sürdüren. Şunu unutmamak gerekiyor, kültür-sanat konusunda sınıfta kaldığını itiraf eden bir iradeden bahsediyoruz. Sanatı siyasete bu kadar angaje ederseniz, sanattan o kadar uzaklaşmış olursunuz. Ortada sanat ismine yalnızca kuru bir propaganda kalır ve kendi kendinizi kandırmış olursunuz. Münasebetiyle mahallî iradeye el koymuş bu türlü bir zihniyetin sanata katkı yapmasını beklemek aslında ham bir hayalden ibaret kalır. Sanatsal ortam mutlak özgürlük ister zira. Sokaklar özgür olacak, söz özgürlüğü tartışmasız olacak, dini yahut siyasi baskı olmayacak vs. Bölgede bunun sosyolojik imkanları mevcut, kâfi ki aktüel siyasi telaşlar ortadan çekilsin.
‘ZENGİNLER İHALE KOVALIYOR’
Belediyelere kayyım atanınca, örneğin belediyeden bağımsız bir stant salonunun olmadığını birden (!) fark ettik. Belediyeden bağımsız kültür sanat kurumlarının tahminen yatırım yapacak ekonomik gücü yoktu. Pekala, bölge sermayesi neden uzak duruyor sanata? Zenginleri burjuva olamamakla tanım etmek kâfi olur mu?
İşte, tam da bundan bahsediyoruz aslında. Ortadoğu’nun en büyük ve sosyo-kültürel olarak en dinamik ve en çağdaş kentlerinden biri olan Diyarbakır’da bir stant salonunun olmadığını düşünebiliyor musunuz? Muhtaçlık yoktu diye düşünmek imkansız. Gereksinim dediğimiz şey, elde olan bir şeyin kaybı kelam konusu olduğunda anlaşılabiliyor. Bugün yokluğundan şikayetçi olduğumuz durumların aslında ne kadar büyük gereksinimlerin karşılığı olduğu çok net ortada. Belediyeden yahut devletten medet umarak sanatsal gelişmeyi bir yere kadar ilerletebilirsiniz ki, Türkiye Cumhuriyet’inin kuruluşundan sonra izlediği sanat siyaseti bunun en tipik olumsuz örneğidir. Sonunda ‘’Bayburt Bayburt olalı bu türlü eziyet görmedi’’ olayına dönüşür durum. Artık ekonomik imkanlar yahut burjuva vardı da biz mi içtik sorununa gelelim. Resmi kuruluşlar dışında, buna belediyeleri dahil ederek söylüyorum, sermaye kuruluşlarının sanata yatırım yapması, haydi yatırım demeyelim de dayanak vermesi, yok denecek düzeyde. Ve bugüne kadar daima o denli oldu. Burada çok büyük bütçelerden, çılgın projelerden bahsetmiyorsak şayet, var olan ekonomik şartlarda minimal dayanaklarla birçok sanatsal faaliyet yürütmek mümkün. Lafı gelmişken söyleyelim, Tüyap alanında birçok fuar oluyorken ve orada birtakım hangarlar atıl durumdayken neden kitap fuarı sırasında sanatkarlara yer açılmıyor? Küçük bir stant salonu yahut tiyatro, performans alanı yaratılamaz mı? Bunlar büyük paralar isteyen durumlar değil. 17.yüzyılın Hollanda’sı yahut 18-19. yüzyılın Paris’inde değiliz. Dünyada burjuva mı kaldı? Burjuva kültürü sanatı yönlendirmiyor artık. Şimdilerde mesenlik yok, sponsorluk var. Körfez sermayesi yahut Asya sermayesi burjuvalardan oluşmuyor herhalde. Ancak sanata acayip yönelmeleri var. Tahminen fazla paraları var da ondan diyebilirsin, kısmen yanlışsız olabilir bu görüş fakat bir şey daha var. Sembolik sermaye sahibi olmak üzere bir dilekleri da var. Bunlar da klasik manada burjuvalardan oluşmuyor. Hele de Türkiye’deki burjuvazinin mazisi ne kadar ki? Burjuva olma manasında kültürel sermayeye sahip kısmın hacmi nedir? Yeniden de sembolik sermaye oluşturma manasında sanatın kıymetini fark etmiş bir kesim var artık Türkiye’de.
Bölgeye dönersek şayet, şöyle bir müşahededen bahsedebilirim, ismine burjuva diyelim, sermayedar diyelim, ne dersek diyelim orta sınıfın gerisinden ilerleyen bir kesim bu. Sanatı izlemiyor, görmüyor. İhale kovalıyor. Sanata dayanak vermek yahut yatırım yapmak için illa ki burjuva olmak gerekmiyor yani. Lakin bölgede seküler bakışı oturmuş değerli hacimde bir orta sınıf mevcut. Bunlar şimdilik sanatı izliyorlar, takip ediyorlar ancak daha bir ucundan tutma hareketleri yok. Yüksek metrekareli meskenlerde, villalarda yaşıyorlar ancak boş duvarlara bakıyorlar. Ya da İkea stili dekorasyonlarla o duvarları örtmeye çalışıyorlar. Halbuki bunlar bölgedeki sanatsal üretimi hareketlendirebilecek imkanlara sahipler sermayedarlara oranla. Hekimler, avukatlar, beyaz yakalılar vs. Bölgede yaşayan ve üreten birçok yetenekli sanatkardan işler alabilirler, konutlarına ve iş yerlerine asabilirler. Bu da ortamın değerli bir bileşeni olan piyasa kısmını güçlendirir ve üretimi cesaretlendirir.
Öte yandan, örneğin Diyarbakır’da, birtakım kurumlar kültür sanat aktiflikleri düzenleyebiliyor hala. Bunun kâfi olduğunu düşünüyor musunuz?
Muhakkak kâfi bulmuyorum lakin üstte da biraz bahsettiğimiz sebeplerden kaynaklı olarak. Sartre’in özgürlük kavramı geliyor aklıma. Olgulsallığa teslim olmamaya bağlıyor bunu Sartre. Deleuze de, “sanat bir direnme biçimidir” diyordu. Aşkın telakilerle değil lakin bu. Gerçek manada yaşamak ve hayatı dönüştürebilmek için. Datalı şartların imkansızlığına teslim olursak esasen ömür ve tarihi iptal edelim olsun bitsin. Olgusallığa teslim olursak bu ruhlarımızı sefilleştirir, sıradanlaştırır ve en fazla vasatlığı doğurur. Bağımsız kurumların ortaya çıkması ve bir üretimde ısrar etmesi bu manada çok değerli gelişme. Amed Kent Tiyatrosu, Wêjêgeh Edebiyat Konutu ve daha irili ufaklı kimi merkezlerin olması çok değerli. Lakin kâfi değil, hiç değil.
MARDİN-DİYARBAKIR ÇİZGİSİ
Mardin’de kurumlar/sanatçılar kendilerini söz edebilecek yer, izleyici ya da maddi manevi dayanak üzere araçlara sahip mi?
Sıkıntıya yanıt vermeden evvel, öteki bir gözlemimi aktarmak istiyorum, bilmem katılır mısın? Mardin-Diyarbakır sınırı, bölgedeki, hatta tez edebilirim ki Türkiye’deki zihinsel ve sanatsal pratikler açısından en dinamik sınırlardan biri. Bu iki kent ortasındaki kültürel alışverişin birbirini etkileme potansiyeli öteki hiçbir yerde göremeyeceğimiz bir verimlilik taşıyor. Bunun en kıymetli sebebi sanırım dünyada olup bitenlerin farkında olan, seküler, politik bilince sahip, cinsiyet sıkıntılarını öbür coğrafyalara oranla daha da yavuz tartışabilen bir orta sınıfın varlığı ile alakalıdır. Olağan bu sınıfın ortaya çıkmasının tarihi politik sebepleri var. Ayrıyeten bu iki kentin toplumsal dokusu birbirine çok iyi yaslanabiliyor. Alışılmış Diyarbakır Mardin’e oranla çok büyük bir kent. Fakat Mardin’in Kızıltepe ve Nusaybin üzere büyük ilçeleri var ve buraların da Diyarbakır’la çok ağır bir kültürel, sanatsal ve entelektüel diyalogu var. Diyarbakır’da meskûn çok sayıda Mardinli var sanat ve edebiyatla iştigal eden. Bütün bu parametreler aslında hem bölgedeki kentler için ve de Ortadoğu için muazzam bir sosyo-kültürel vaha oluşturuyor. Akla şu gelebilir, bu sıkıntı buradaki nüfusun eğitim seviyesiyle alakalı olabilir mi? Lakin bununla izah edilemeyecek bir durum var. Türkiye’nin batısında eğitim düzeyi çok daha yüksek olan yerler olmasına karşın bu türlü özgürlükçü bir potansiyel taşımıyorlar mesela. Bunun eğitimle direkt alakası olmadığının da altını çizelim. Bence bunun değerinin herkesçe bilinmesi gerekiyor. Bunun için çok insan uğraş sarf etti.
Mardin özeline gelirsek şayet, burada rastgele bir kurumdan yahut tesirinden bahsetmek mümkün değil. Kurumsal bir aktiflik olan Mardin Bienali var lakin bienal mühleti dışında kentteki sanatsal üretime bir katkı veremiyor. Eminim bienali düzenleyen arkadaşlar da bu durumun farkındalar ve umarım bienalin tesirini bir bienalden öbür bienale kadar bu kadar uzun aralara ayırmadan ortaya öteki etkinlikler de eklerler. Sabancı Müzesi var ayrıyeten Mardin’de, onun da tesiri var ile yok ortasında. Çok az aktiflik yapıyorlar. Akademiye gelirsek, o da kentin direk etkileyecek bir faaliyet içinde değil. Mardin Sinema Şenliği var ayrıyeten, onlar da imkanlar dahilinde bir şeyler yapıyorlar. Münasebetiyle biz kendi kendimize kaldık mı? Ancak teslim olmuyoruz doğal. Kentte çok sayıda sanatçı, müellif, sinemacı, fotoğrafçı yaşıyor ve üretiyor. Kafe stili birkaç kültür merkezinin varlığından bahsedebiliriz lakin onların da gücü belirli. Diyarbakır için lisana getirmeye çalıştığım tespitlerin birçoğu burası için de geçerli ve sermaye sınıfı sanatı görmüyor. Mardin’de rastgele bir galeri yahut performans alanı yok. İnisiyatifler ve kolektifler var sanatkarların dışında onlar da düzenledikleri etkinliklerle sanat ortamını canlı tutmaya çalışıyor.
‘SANATÇI BAYANLAR ERİL TAHAKKÜME DİRENÇ OLUŞTURUYOR’
Sanatçı bayanların isimleri günümüzde daha kuvvetli duyulur oldu. Lakin bölgedeki bayanların görünürlüğü hala kâfi değil. Sizce sanatçı bayanlar kendilerini gereğince tabir edebiliyorlar mı?
Bu müşahede kıymetli ve bir müddet daha bunun altını çizmek zorundayız. Evvelden sanatçı bayan yok diyorlardı. Artık var fakat görünür değil diyoruz. ‘Sanatçı bayanlar neden görünür değil?’ diye sorman gerçekçi bir soru. Sanatçı bayanlar daima vardı aslında. Ancak son periyotta görünür olmaya ve eril tahakkümü kırmaya başladıklarını görüyoruz. Diyarbakır’da onlarca sanatçı bayandan oluşan kocaman bir kolektif var mesela: Metal Kolektif. Onun dışında tekrar hem kolektiflerde yer alan hem de bağımsız çalışmalar üreten birçok bayan var. Onlarca isim sayabilirim bu hususta. Mardin’de, Batman’da hakeza. Kendilerini tabir etme konusunda bana laf düşmese de plastik lisanı erkek sanatkarlara oranla daha yavuz ve daha çeşitli materyalle kullandıklarını söyleyebilirim. Erkek sanatkarlar uzun mühlet görüntü ve foto kolaj işlerine yüklendiler ve bayanları bu alana sokmadılar, bir periyot sanatın tanınan lisanı bu medyalara yaslanıyordu zira. Şimdilerde materyal çeşitlendi ve klasik sanat medyaları olan pentür ve heykele dönüş başladı. Sanatçı bayanlarda dikkatimi çeken en kıymetli noktalardan biri ise hazır obje kullanımındaki yetkinlik yahut klâsik olarak bayana atfedilmiş el işi zanaatkarlığına radikal halde müdahale etme biçimleri. Bu işlerin birçoklarında da klasik bayan rollerinin kritik ve zıt yüz edilmesiyle eril tahakküme bir direnç oluşturmaları. Lakin soru kendilerini tabir edecek alan bulma konusunda erkekler kadar şanslılar mı ise, değil. Fakat İstanbul’da da durum bu türlü, Avrupa’da da.. Cinsiyet ayrımı üniversal bir problem hocam!
Atmosfer nasıl? Sanatkarlar ve kurumlar içinde bulunulan durumu nasıl yorumluyor ve bu şartlarda üretmek için bir direnç gösterebiliyorlar mı? Bu şartları daha iyi bir vakte evirmek için umutlu bir tavır sergileyebiliyorlar mı sizce?
Aslında bu soruların karşılıklarına üstte değinmeye çalıştım biraz. Bir kez herkes şikayetçi lakin kimse de üretmekten vazgeçmiyor. Bölgedeki politik sorunların tartısı esasen ruhları ve şuurları paramparça ediyor ve sanatsal üretimin daha özgürce bir ortamda gelişmesine mahzur teşkil ediyor lakin buna karşın sanat kaldırım taşlarının altındaki kumlar üzere sevinçle gülümseyebiliyor. Kurumlar dediğim üzere, fonksiyonsuz bırakılma ismine harikulade baskılar altında. Lakin umudun varlığı üretimdeki ısrar ile kendini ortaya koyuyor. Bölgedeki sanat aktörleri tahminen platformlar halinde örgütlenerek kendi sıkıntılarına ferdi devalar üretmek yerine alanı herkes için genişletme ismine bir hareket şekli deneyebilir ve bu teması ve ortamı derinleştirmek ismine yeni imkanlar yaratabilir.
APÊ MUSA 100 YAŞINDA AKTİFLİĞİ
2020 yılına yayılacak Musa Anter 100 Yaşında aktifliğinin küratörlüğünü üstlendiniz. Salgın birtakım aktifliklerin gerçekleşmesini engelledi. Programda olan hangi aktiflikleri gerçekleştirdiniz, hangileri ertelendi?
Evvel biraz bu etkinliklerden ne umduğumuzu söz edeyim. 2020 Apê Musa’nın 100. doğum yılıydı ve birtakım etkinliklerle hatırlanmak, kutlanmak istendi yıl boyunca. Lakin Covid-19, her şey üzere bu aktifliklerin yapılmasına da mahzur oldu. Aktifliklerin sanatsal kısmını ben yapacağım kısmet olursa. Türkiye’de ve dışarıda beş başka kente yapılacak ve içinde yüze yakın sanatkarın olduğu stantlar planlamıştık. Ayrıyeten bu stantların kolay birer anma stantları ya da dokümanter stantlar olmasını istemedik. İçinde doküman özelliği taşıyan, gazeteci Ruhi Karadağ’ın arşivinden çıkan Musa Anter’e ilişkin çok özel fotoğrafların da olduğu bir kısım var. Lakin stantlar bunun üzerine kurulmuyor. Evet, bir anma standı fakat sanatsal açıdan da iyi stant olmasını istiyoruz. Yani tam da gerçeğin ortadan kaybolduğu bir vakitte gerçeğin peşinde olmak nasıl bir niyettir diye sorarak işe başladık aslında. Musa Anter, Uğur Mumcu, Hrant Dink üzere birincil etik korkusu gerçekleri ortaya çıkarmak olan ve özgür kanıyı her şartta savunan tavrın sanatsal imgedeki yerini merak ediyoruz. Sanatsal tahayyüllün gerçekle kesiştiği noktalar üzerine bir stant olacağını umuyoruz. Diyeceksin ki nitekim kaçmak için sanat var esasen, artık bir daha mı gerçeğe döneceğiz? Ben de evet diyorum, gerçeklerden kaçamazsınız…
Artık soruya dönersek şayet, daha hiçbir aktiflik yapamadık. Biliyorsun, bu işler önemli tertip ve takviye isteyen işler. İşler berbata gitti bizim açımızdan ancak dünya farklı mı bizden? Bir pandeminin ötesinde etkinlikler için sanatkarlar dışında ve bir iki stant yeri dışında hiç kimse takviye vermedi bize. Dayanak konusunda çok makus tecrübeler yaşadık yani, bunları da bir tarafa yazdık, bu da bu türlü biline. Latife bir yana, birtakım stantları şimdilik iptal ettik fakat Mayıs ve Eylül’de yeni bir kazaya uğramazsak iki hoş standımız var. Hatta sana bir sürprizim var, stant ismini senin yıllar evvel çıkardığın bir kitaptan, ‘İnatçı Bir Bahar’dan aşırdık, “Bitmeyen Bahar” yaptık.
Gazete Duvar
