VAN – Van Barosu Göç ve İltica Kurulu Üyesi Avukat Mahmut Kaçan, mültecilerin ölümcül rotalara yönelmesinin temel nedeninin Türkiye’deki iltica sistemi olduğunu belirterek, “İltica sistemini yalnızca hudut dışı etmek üzerine kurarsanız, maalesef göçmen ve sığınmacılar kış aylarında dağlarda donarak, yollarda trafik kazalarında ya da Van Gölü’nde sulara gömülerek hayatlarını kaybetmeye devam edecek” değerlendirmesinde bulundu.
Mahmut Kaçan ile Van ve etraf vilayetlerde mültecilere yönelik insanlık hatalarının nedenleri ve tahlil teklifleri üzerine konuştuk. Kaçan, göçmen kaçakçılığının son yıllarda bir ‘sektör’e dönüştüğünü, riski çok az ve büyük rant elde edilebilen bir kaçakçılık tipi olduğunu söyledi. Kaçan, “Ceza İnfaz Kanunu’ndaki değişikliklerden sonra göçmen kaçakçılarına verilen cezalar anlamsızlaştı ve fiilen cezasızlık siyasetinin zırhı altına girdi” dedi.
Avukat Mahmut Kaçan İran sonundan Van’a hangi ülkelerden mülteciler geçiş yapıyor?
Van yüklü olarak İran ve Afganistan’dan gelen sığınmacıların birinci giriş noktası. Bunun dışında ekonomik nedenlerle ülkesini terk eden Pakistan ve Bangladeşli göçmenlerin de Türkiye’ye giriş noktası durumunda. Suriye iç savaşından sonra Türkiye’nin ilan ettiği açık kapı siyasetinin sonlandırılıp Suriye sonuna duvar örülmesiyle, bu ülkeden sığınma hedefiyle gelmek isteyen birçok mülteci tekrar İran rotasını kullanıyor. Irak’a geçip, Irak’tan İran’a, İran’dan da Van sonu üzerinden Türkiye’ye ulaşmaya çalışıyorlar. Iraklı mülteciler de bu rotayı kullanıyor. Elimizde bir istatistik olmamakla birlikte Afrikalı göçmenlerin de bu rotayı kullandıklarını biliyoruz. Bunun temel nedeni de Libya’da devam eden iç savaş, Akdeniz’de Frontex’in aldığı önlemlerle o rotadan geçişlerin güçleşmesi, risk teşkil etmesi pek çok Afrikalının da İran’a ulaşıp Van üzerinden Türkiye’ye giriş yapmasına neden oldu.
Van’a girişler hangi noktalardan yapılıyor?
Gelen göçmen ve sığınmacılardan edindiğimiz bilgilere nazaran, Çaldıran ilçesinin İran’la olan hudut köyleri ile yeniden Başkale ilçesinin hudut köyleri üzerinden geçiş sağlandığını biliyoruz. Vakit zaman Özalp, Saray üzerinden geçişler olsa da bilinen yüklü noktalar Başkale ve Çaldıran ilçeleri. Aslında Türkiye’de Van’ın birinci giriş noktası olması yeni bir konu değil.
Birleşmiş Milletler’in Van’da göçmenlerle ilgilenmek için bir ofisi var mı?
Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği Van’da saha ofisini 1997 yılında açmıştı. 2011 yılında Van’da meydana gelen zelzelelerin akabinde süreksiz olarak kapatıldı. Fakat uzunca bir müddet kapalı kaldı. Daha sonra faaliyetlerine, bir memleketler arası müdafaa memuru, bir tercüman ve bir sürücüyle, yani hudutlu çalışanla tekrar başladı. Ve daha çok ‘irtibat bürosu’ üzere bir kuruma dönüştü. 2018 yılı Eylül ayında sığınmacıların kayıt ve statülerini belirleme süreçlerinin Göç Yönetimi Başkanlığı’na devredilmesiyle BM Ofisi fiziken kapatıldı. Şu anda Van’da bulunan beş yıldızlı bir otelde irtibattan sorumlu bir bireyle faaliyet yürütüyor.
Göçmen kaçakçılığı Van’da artık bir iktisat ve rant halini almış. Kaçakçılar nasıl bu kadar rahat hareket edebiliyor?
Göçmen kaçakçılığı aslında yeni bir eğilim değil, ancak giderek daha çok maddi getiri sağlamaya başladı. Bilhassa son yıllarda daha evvel küçük çay, şeker üzere malların ticaretini yapan beşerler bu alana yöneldiler. Zira bu sistematik olarak cezasızlık siyasetinin uygulandığı bir kabahat alanı. Riski çok az ve büyük rant elde edebileceğiniz bir kaçakçılık çeşidi. Ceza infaz Kanunu’ndaki değişikliklerden sonra, göçmen kaçakçılarına verilen cezalar anlamsızlaştı ve fiilen cezasızlık siyasetinin müdafaa zırhı altına girdi. Kaçakçılar yakalansa dahi bir ay, bilemediniz iki ay cezaevinde kalıyorlar. Göçmen kaçakçılığının bu kadar kolay yapılabilmesinin bir başka nedeni de bilhassa hudut sınırında çalışan bir kısım asker ve kamu vazifelilerinin yozlaşması, göçmen kaçakçıları ile iş birliği yapıyor olması. Bilhassa çatışmalı ortam nedeniyle hudut sınırında çok sıkı güvenlik tedbirleri olduğunu biliyoruz. Rastgele bir kırsal alana gittiğinizde dahi güvenlik güçleri oraya gelip sorar. Hudut, drone’lar, hudut karakolları, insansız hava araçları ile denetim halinde. Huduttan geçiş noktaları da bilindiği halde kaçakçılık yapılabiliyor. Göçmen kaçakçıları her seferinde yeni bir rota belirlemiyor. Geçiş noktaları tıpkı. Hasebiyle bu kadar çok sayıda insan kümesinin daima olarak bu noktaları kullanabiliyor olması değindiğimiz nedenlerle açıklanabilir. Van Barosu olarak Van Gölü faciasından sonra yayımladığımız raporda, hudut sınırında çalışan askeri çalışanın, yakınlarının mal varlıklarının araştırılması, bölgede misyona başladıktan sonra zenginleşip zenginleşmedikleri, gelirleri ile uyumlu olmayacak halde kendileri ve yakınlarının mal varlığında artış olup olmadığı üzere bilgilerin incelenmesi gerektiği istikametindeki teklifimizi, bilgilerimizi aktardık.
Sonda olmamasına rağmen Van Gölü neden mültecilerin geçiş notası olarak kullanılıyor?
Van kent merkezini başka kentlere bağlayan karayolları güvenlik ve yaygın kaçakçılık faaliyetleri nedeniyle 7/24 korunuyor. Bilhassa jandarma bölgesine giren yerlerde, Covid 19 tedbirleri de eklenince kentin giriş-çıkış noktalarında sabit polis denetim noktaları oluşturulmuş durumda. Denetim noktalarında çabucak her araç durdurulup arama süreci yapıldığından birçok sığınmacı ve göçmen yakalanıp hudut dışı edilmek üzere geri gönderme merkezlerine götürülüyor. Göçmen kaçakçıları da bu durumu bildiği için bu denetim noktalarını aşacak biçimde Van Gölü’nü kullanıyor. 27 Haziran’da Van Gölü’nde meydana gelen katliam niteliğindeki kazadan sonra yaptığımız araştırmalarda, bilhassa göl kıyısında balıkçılık yapan köylülerle görüşmelerimizde aslında bu trafiğin yeni olmadığını 10 yılı aşkın müddettir göçmen kaçakçılarının Van Gölü’nü, güvenlik denetim noktalarını aşmak için kullandıklarını öğrendik. Coğrafik olarak birtakım yerlerdeki denetim noktaları, etrafından, gerisinden, doruklardan yürüyerek geçmek mümkün olmuyor. Bu nedenle Van Gölü kolay ulaşım sağlanan bir kanal niteliğinde. Göçmen kaçakçılarının bilhassa göl üzerinde endemik balıkçılık yapan tekne sahipleri ile irtibat kurduğunu biliyoruz. Ki bu tekne sahiplerinin av mevsimi haricinde teknelerini kullanmaları yasak. İşte göçmen kaçakçılarının bu balıkçılarla kişi başı muhakkak fiyat ödeyerek gölün bir noktasından öteki noktasına geçmek üzere anlaştıklarını öğrendik. Görüştüğümüz vatandaşlar, jandarma ve ilgili kolluk güçlerinin de göldeki bu hareketlilikten haberdar olduklarını lakin bu trafiğe karşı faal engelleme tedbirleri almadıkları bilgisini aktardı.
Kaçakçıların mültecileri Van Gölü kıyısına bıraktıkları muhakkak bir yer var mı?
Belirli noktalar var. Devir dönem göçmen kaçakçıları tertip noktalarını değiştirebiliyor. Kimsenin göremeyeceği izole alanlarda gece saatlerinde göçmenleri kıyıya bırakıyorlar. Küçük balıkçı teknelerinin sığınmacıları alıp bilhassa Tatvan-Bitlis kıyılarına bıraktıklarını biliyoruz. Hakikaten çok benzeri bir kaza da Haziran’dan evvel Aralık ayında Bitlis’in Adilcevaz açıklarında oldu, yedi mülteci öldü. Bu kazalar Van Gölü trafiğini daha görünür kıldı. Van Barosu Göç ve İltica Merkezi olarak Van Gölü’ndeki ölümlere ait hazırladığımız raporda da belirtildiği üzere göçmen kaçakçılarının, tekne sahiplerinin mültecileri taşırken hiçbir güvenlik tedbiri almadıklarını tespit ettik. Van Gölü mülteciler için bir vefat rotası niteliğinde.
“2018 yılı Eylül ayında sığınmacıların kayıt ve statülerini belirleme süreçlerinin Göç Yönetimi Başkanlığı’na devredilmesiyle BM Ofisi fiziken kapatıldı. Şu anda Van’da bulunan beş yıldızlı bir otelde irtibattan sorumlu bir şahısla faaliyet yürütüyor.” Yeni bir ömür kurma, hayatta kalma emeliyle ülkesini, meskenini terk eden mülteciler neden vefat rotasına, Van Gölü’ne yöneliyor?
Bunun pek çok nedeni var. Van Gölü ölümcül rotalardan yalnızca biri. Aslında en az riskli olanı da diyebiliriz. Daha riskli mevt rotaları var. Bilhassa mevsim şartlarına bağlı olarak kış aylarının epeyce uzun sürmesi, sert geçmesi dikkate alındığında sonun izole bölgesinde pek çok mültecinin donma tehlikesi geçirdiği, donduğu düşünüldüğünde Van Gölü ölümcül rotalardan yalnızca bir tanesi. Mültecilerin ölümcül rotalara yönelmesini Türkiye’nin iltica sistemi ile açıklayabiliriz. Türkiye’de 2014 yılında uygulamaya konulan, milletlerarası standartlarla uyumlu olduğu belirtilen sığınmacılara yönelik bir yasa yürürlüğe girmiş olsa da iltica sistemindeki belirsizlikler ve sisteme erişimdeki zahmetler sığınmacı ve göçmenlerin sığınma arama gayretlerine karşılık vermiyor. Hasebiyle göçmenler, Türkiye’yi daha çok transit olarak kullanıp öbür Avrupa ülkelerine ulaşma uğraşları içine giriyor.
Bir mültecinin bir denetim noktasında güvenlik güçlerince yakalandığında, karşısına çıkan birinci resmi bireye “sığınma müracaatında bulunmak istiyorum” deme hakkı var mı? Mevcut yasa ya da düzenlemeler bu hakkı tanıyor mu?
Sığınmacının güvenlik güçlerince yakalanması durumunda 6438 sayılı yasa sığınmacıya “sığınma müracaat hakkını” tanıyor. Lakin, sorun da burada. Zira denetim noktasında yakalanan bir sığınmacı iltica, sığınma, memleketler arası muhafaza müracaatında bulunmak istediğini belirtse dahi hiçbir formda yasal talepleri dikkate alınmıyor. Ülkelerine gönderilmek üzere en yakın geri gönderme merkezine teslim ediliyorlar. Göçmenler de işte bu nedenle Van Gölü ya da dağlardaki ölümcül rotalara yöneliyor.
İltica prosedürleri neden uygulanmıyor?
Bunun birden fazla nedeni var. 2011 Suriye iç savaşı sonrası ağır göç aldıktan sonra Türkiye’nin yürüttüğü dış siyaset ile açıklamak mümkün. Uzun yıllar Suriye’den gelen mültecilere “açık kapı” siyaseti uygulandı. Gelen mültecilerin siyasi yahut fizikî bir engellemeyle karşılaşmayacağı söylendi. Bu siyaset üzerinden Türkiye devleti birçok memleketler arası kurumdan ve öteki devletlerden ekonomik dayanak aldı. Son yıllarda, siyasi atmosfer değişip Avrupa Birliği ile ilgiler kötüleşmeye başlayınca bunu diplomatik bir araç olarak kullanma eğilimi başladı. 28 Aralık 2019 gecesi Cumhurbaşkanı sonların açıldığını söyleyerek, Suriyeli ve öbür asıllı mültecilerin öbür ülkelere gitmesini teşvik etti. Vakit zaman müvekkillerimizle ya da hudut çizgisine giden sığınmacı ve mültecilerle yaptığımız görüşmelerde o gece idari nezaret altında bulunanların dahi devlet eliyle şahsen hududa araçlarla taşındıklarını söz ettiler.
İltica siyasetinin uygulanmamasının bir öbür kıymetli nedeni de Avrupa Birliği’nin ve milletlerarası kamuoyunun da aslında Türkiye’nin mülteci siyasetlerini teşvik edici bir pozisyonda bulunmaları. Avrupa’nın, Türkiye’ye bir jandarma vazife ve misyonu vermeye çalışması, “ekonomik olarak yardım edelim, ülkesinde tutsun” üzere vaatlerle birleşince mülteciler diplomatik bir araç olarak kullanılma eğilimine gidildi. Türkiye’de sığınma prosedürü, yeni gelen sığınmacılara, iltica sistemine erişim sağlamak yerine bu şahısları “Nasıl hudut dışı ederim?”, “Nasıl geri gönderebilirim?” üzerine kurulmaya başlandı. Geri gönderme merkezlerine girdiğinizde binalarda “Gönüllü olarak nasıl geri dönebilirim?” yazan bilgilendirme afiş ve broşürleri ile karşılaşırsınız. Türk iltica sistemi yüklü olarak hudut dışı etme üzerine konseyi. Şunu da belirtmek lazım, Avrupa takviyesi ile Türkiye’de altı pilot kentte sığınmacı kabul merkezleri oluşturulmuştu. Fakat bu kabul merkezleri de kapatılarak artık geri gönderme merkezlerine dönüştürüldü. Şu anda Türkiye’de bir kabul merkezi yok. Kabul merkezi fonksiyonu maksadıyla kurulan yapıların tamamı geri gönderme merkezine dönüştürüldü.
Vefatları de beraberinde getiren Türkiye’nin iltica siyasetinde değiştirilmesi gereken en değerli adım nedir?
Hudut geçişi yapan mültecilerin yakalandığı denetim noktaları, sığınma talebinde bulunabilecekleri, kendilerini tabir edecekleri noktalara dönüştürülebilir. Beşerler, bu denetim noktalarından kaçmak için göçmen kaçakçılarının elinde farklı vefat rotalarına yöneliyor. Evet, birçok ülke iltica sistemini kurarken bir yandan da kişi mülteci olma kaidelerini taşımıyorsa hudut dışı etme hakkını gizli tutuyor ve uyguluyor. Türkiye’de de elbette bu süreçler yapılabilir. Fakat bireylerin sığınma taleplerinin, şeffaf ve adil prosedürlerle değerlendirilip sürece alınması gerekir. Aslında 2014 yılında yürürlüğe giren 6458 sayılı maddede bu hususta da bir düzenleme mevcut. Yasaya nazaran, sığınma müracaatında bulunmadan yolda ya da farklı bir noktada kolluk kuvveti tarafından yakalanan kişi sığınma müracaatında bulunabilir. Bu müracaatın da ilgili kurumlarca süratle kıymetlendirilmesi gerekir. Yani kelam ettiğim yasa ve bununla bağlı Türkiye’nin taraf olduğu 1951 tarihli BM Sözleşmesi’nde belirtilen kriterleri karşılayıp karşılamadığı süratlice değerlendirilip olumlu ya da olumsuz kararın sığınmacıya bildiri edilmesi gerekir. Tekrar yasa gereği başvurusu kabul edilmeyen kişinin yargı yollarına başvurma hakkı da var. Yani yargı yolları tüketilmeden “sınır dışı edilmememe” üzere otoritelere yüklenmiş sorumluluklar var yasalar çerçevesinde. Fakat uygulamada maalesef hiçbir biçimde sistem işletilmiyor. Mültecilerin tüzel standartları ile ilgili coğrafik çekince kaldırılmalıdır, artık bir manası kalmadı. Bir de başta Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği başta olmak üzere bu alanda çalışan memleketler arası kuruluşların sesini çıkarması zorunluluktur. İltica sistemini yalnızca hudut dışı etmek üzerine kurarsanız, maalesef göçmen ve sığınmacılar kış aylarında dağlarda donarak, yollarda trafik kazalarında ya da Van Gölü’nde olduğu üzere sulara gömülerek hayatlarını kaybetmeye devam edecek.
Yakalanıp Van Geri Gönderme Merkezi’ne konulduktan sonra sığınma başvurusu kabul edilenlere ait bir bilgi var mı elinizde?
Evvelce Göç Yönetimi zaten baro başkanlığı ile temasa geçerek geri gönderme merkezindeki bireylerin avukat talebi olduğunu iletirdi. Van Barosu’na yıllardır bu türlü bir talep ulaşmıyor. Geri gönderme merkezinde idari nezaret altında tutulan şahıslar imkân bulabilirlerse çeşitli STK’lar ya da aileleri aracılığıyla baromuz isimli yardım merkezine başvurabilirlerse kendilerine avukat ataması gerçekleştirebiliyoruz. Bu uygulama da gösteriyor ki Türkiye’deki iltica sistemi şahısların iltica, sığınma müracaatlarını alma konusunda istekli değil. Hatta bunun önüne fiilen de birçok mahzur çıkarıyor. Yakalandıktan sonra geri gönderilmek üzere beklerken sığınma kaç kişinin sığınma müracaatının kabul edildiğine dair bir bilgi yok. Bu datalarla ilgili yapılan bilgi edinme müracaatlarına da karşılık verilmiyor. Lakin alanda müvekkiller aracılığı ile tespit edebiliyoruz.
Sığınmacı yakalanmadan Van Vilayet Göç İdaresi’ne ulaşırsa sistem nasıl işliyor?
Yasanın lisanı ile konuşursak, sondan geçiş yapan kişi Vilayet Göç İdaresi’ne “uluslararası koruma” müracaatında bulunursa, kendisine belgisiz bir tarihte randevu verilir. Uygulamadan bildiğimiz, kayıt süreçlerinin gerçekleştirilmediği, uzun yıllara yayıldığı tarafında. Elbette bu belirsizlik sığınma arayanlar aleyhine sorun yaratan bir durum. Kendisine milletlerarası muhafaza hakkı verilmeyen bireyler temel haklarını kullanamıyor. Yani, Türkiye’deki statüsü yasa dışı, yasadışı oluyor. Hasebiyle rastgele bir güvenlik noktasında kimliğini ibraz edemeyen ya da ülkesine ilişkin kimliği ibraz eden lakin Türkiye’de yasal bir statü ile ikamet ettiğini kanıtlayamayan bireyler yakalanarak hudut dışı edilmek üzere geri gönderme merkezlerine teslim ediliyor. Geri gönderme merkezlerinde tutulan sığınmacıların milletlerarası müdafaaya ulaşmaları da mümkün olmuyor. Münasebetiyle sığınma hakkı arayanlar, Türkiye’de bu hakka ulaşamayınca hayatlarını riske atarak milletlerarası müdafaa alabilecekleri farklı bir ülkeye ulaşmak için yeni bir göç yoluna yöneliyor.
Van Geri Gönderme Merkezi’nde konulan sığınmacıların yaşamsal koşulları nasıl?
Geri gönderme merkezlerinin işletme mantığı cezaevlerinin çok gerisinde. Cezaevlerinde bulunan tutuklu ve mahkumların asgarî hakları varken geri gönderme merkezlerinde tutulan şahısların cezaevlerinde tutulanların çok çok gerisinde haklara sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bunun en bariz örneği avukatla görüşme hakkı. Cezaevlerine 7/24 avukat girip tutuklu bir kişi görüşme gerçekleştirirken geri gönderme merkezlerinde avukatlar yalnızca hafta içi mesai saatleri içerisinde görüşme yapabilir. Van Vilayet Göç Yönetimi Mart ayında pandemi tedbirleri çerçevesinde Van Barosu ile temasa geçerek geri gönderme merkezlerindeki görüşmelere kısıtlama getirildiğini bildirdi. İlerleyen vakitlerde biraz rahatlama olmuştu. Artık tekrar sıkı tedbirler var. Geri Gönderme Merkezi’nde tutulan ve acil görüşme gereksinimi olanların dışında avukatlar müvekkilleri ile telefon görüşmeleri yapabiliyor. Meğer orada tutulan insanların ivedilikle türel takviyeye muhtaçlığı olabiliyor. Zira haklarında hudut dışı edilme kararı verildiğinde bir hafta içerisinde bu karara karşı mahkemede dava açma hakkı var sığınmacının. Bu mühlet içerisinde avukata erişemezse ya da avukat müvekkilinden bu süreç içerisinde ilgili evrakları elde edemezse mühlet aşımı istikametinden davanın ret edilme riski çok yüksek. Bu nedenle bu bahiste çok önemli sorunlar yaşanıyor. Avukatlar haydi diyelim ki müvekkil ile görüşme gerçekleştirdi, lisan bariyeri de çok önemli bir sorun. Avukat, geri gönderme merkezine kendi temin ettiği tercümanı ile giremiyor. Barolar Birliği’nin bir çeviri çizgisi var. Avukat, geri gönderme merkezine girdiğinde görüş odasında sabit bir telefon çizgisi var, o sınır aranıyor ve bir çeviri hizmeti var. Ancak bunun da vakit zaman aksadığını biliyoruz. Meslektaşlarımızdan aldığımız şikâyetler bu telefon çizgisine erişim sağlayamadıkları tarafında. İltica sistemini yalnızca hudut dışı etmek üzerine kurarsanız, maalesef göçmen ve sığınmacılar kış aylarında dağlarda donarak, yollarda trafik kazalarında ve en son Van Gölü’nde olduğu üzere sulara gömülerek hayatlarını kaybetmeye devam edecek.
-BİTTİ-
İran Sınırı-1: Kurşunlar ve kurtlar ortasındaGÜNDEM
İran Sınırı-2: Göçmen kaçakçısı ile sonda bir günGÜNDEM
İran Sınırı-3: Kaçtık lakin burada da her an yakalanabilirizGÜNDEM
İran Sınırı-4: Bayanları ve çocukları bekleyen en büyük tehlikeGÜNDEMGazete Duvar
