Gedikpaşa sokaklarında dolaşırken kendinizi bir romanın sayfaları ortasında hissedersiniz. Tıpkı romanlardaki üzere çok katmanlı hayatlara, farklı kültürel bedellere, birbiriyle çatışan ya da uzlaşan inançlara, ritüellere, geleneklere şahit olursunuz. Bu tanıklık sizi ta eski vakitlere, dayanışma, komşuluk, bir aradalık üzere pahalarla örülmüş bir hayata götürür. Hagop Baronyan, ‘İstanbul Mahallelerinde Bir Gezinti’ isimli şahane kitabında Gedikpaşa için şöyle müellif: “Bu mahallenin ahalisi birbirlerinin kelamını anlamaz, lisanları karışmıştır”. Evet, lisanları karışmıştı! Gedikpaşa üzere tarihi bir geçmişe sahip bir semtte farklı kültür ve kimlik katmanları üst üste birikmişti. Mescitler, Rum, Ermeni, Süryani kiliseleri bu çok kültürlülüğün ispatıydı. Gedikpaşa’da Türkler, Rumlar, Ermeniler, Süryaniler bir ortada yaşıyor olsa da semtin hayat dinamiğini yüklü olarak Ermeniler oluşturmaktaydı. Geçen haftaki yazımda ele aldığım “Zvartnots Korosu” örneğinde de görüldüğü üzere, Gedikpaşa yerleşimcilerini asla kendi hâline bırakmadı, mahallede yaşayanları aşikâr bir aidiyet etrafında topladı. Bu özelliği bölgenin kültürel pozisyonunu belirginleştirdi. Kumkapı ile yakınlığından ötürü iki semt ekseriyetle birebir kültürel hayat bütünlüğü içinde değerlendirilse de başka kimliğe sahipti. Kumkapı “halk semti”, Gedikpaşa “aristokrat semti”ydi. Kumkapı’da balıkçılar, reisler, merametçiler, Kapalıçarşı’nın mıhlayıcıları, sadekarları yaşarken; Gedikpaşa’da tabipler, öğretmenler, şairler, tiyatrocular, müellifler yaşardı. 19. yüzyılın sonlarından, 20. yüzyıl başlarına kadar hizmet veren Amerikan Koleji ve Fransız Koleji semtin aristokrat kimliğinin ipuçlarındandır (Amerikan Koleji binası, günümüzde aslına sadık kalarak restore edilip, otel olarak hizmet vermeye devam ediyor).
Gedikpaşa Gedikpaşa’yı Vedat Türkali romanlarından da hatırlarsınız. Türkali’nin roman kahramanlarının kesinlikle bu semtle bir ilgisi vardı. ‘Kayıp Romanlar’ın Gedikpaşalı Sirak Osepyan’ın kızı Ovsanna’sını anımsayın. Bütün birikimlerini Varlık Vergisi’nde yitiren, üstelik babasının Aşkale’ye gitmesini de önleyemeyen Ovsanna’yı… ‘Güven’de Necla’nın Laleli’deki konutundan mutfak alışverişi için iniverdiği, Turgut’un umarsızca yokuşlarını adımladığı Gedikpaşa’yı. Ve başkalarını… Türkali, kahramanlarını ekseriyetle Beyazıt, Çarşıkapı, Kumkapı, Çemberlitaş, Gedikpaşa çizgisinde dolaştırırdı. Yerleri öylesine canlı biçimde anlatırdı ki, bütün politik tartışmaların, iç hesaplaşmaların ötesinde her bir kitabı temelinde İstanbul’un da romanıydı. Buraları bu kadar iyi bilmesinde kuşkusuz çok gidip gelmesinin büyük hissesi var. Üstelik gençliğinde, çocukluk, mahalle, parti arkadaşı Dr. Hayg Açıkgöz(1) ile… Hani cezaevinde gördüğü azaba karşın can dostu Vedat Türkali’nin ismini vermeyen, Nâzım Hikmet’in kendisine verdiği gömleği Vedat Türkali’ye armağan eden Hayg Açıkgöz… Türkali’nin biricik arkadaşı Hayg, Samsun’dan İstanbul’a yerleşince, evvelce Gedikpaşa’da oturur. Dr. Hayg’ın konutunun karşısında Altunyan’lar vardır: Dr. Nurhan Altunyan ve Orta Altunyan. Türkali onlarla da iyi bir diyalog kurar. Büyük muharririmizin Gedikpaşa’yı, Kumkapı’yı, Kadırga’yı detaylarıyla anlatmasının birinci nüveleri sanıyorum ki bu türlü oluştu. Türkali, ömrünün sonuna kadar bu bölgeye ilgisini yitirmedi. Kendi gelemiyorsa bile kahramanlarını dolaştırmaya devam etti. Böylelikle iyi bir Vedat Türkali okuru olarak benim de semte bağlanmam kaçınılmazdı!
KÜLTÜR YILLARI: GEDİKPAŞA TİYATROSU
Mevzu az evvel edebiyattan açılmışken… Şair Madteos Zarifyan (1894-1924) da Gedikpaşa’da dünyaya gözlerini açmıştı. Hangi meskende? Bilinmiyor. O denli ya, Gedikpaşa şairlerden çok, tiyatrocuları ile ünlü bir semtti. 19. yüzyıl sonu, 20. yüzyıl başları Gedikpaşa’nın kültür yıllarıydı. Kurulduğu 1859 yılından, yıktırıldığı 1884 yılına kadar Osmanlı tiyatrosunun en iyi oyunlarını ve oyuncularını Gedikpaşa Tiyatrosu’nda izlemek mümkündü. 1868’den sonra Gedikpaşa Tiyatrosu’nun idaresinde Güllü Agop (Agop Vartovyan) vardı. O Güllü Agop ki, kurduğu tiyatro topluluğu Darülbedayi’nin ve İstanbul Kent Tiyatrosu’nun kurulmasına gidecek sürecin temel taşı kabul edilir. O devirde Gedikpaşalılar çabucak yanı başlarındaki tiyatroda Shakespeare yorumuyla büyük bir ün kazanan Bedros Atamyan, Mari Nvart, Merope Kantarcıyan üzere usta isimlerin hazırladığı oyunların tümünü izlerken; Ahmet Fehim, Ahmet Necip, Sayın Efendi, Mehmet Vamık üzere birinci Türk-Müslüman tiyatro oyuncularının yetişmesine tanıklık ettiler. Kel Hamit, Kavuklu Hamdi, İsmail Hakkı Dümbüllü üzere ünlü tuluatçılar da Gedikpaşa Tiyatrosu geleneği içinde yetiştiler. Tiyatronun oynadığı oyunlar ortasında klasiklerden çeviriler, melodramlar, yerli oyunlar yer alırken, Ermenice oyunlar da sergilenirdi. Güllü Agop yönetimindeki Gedikpaşa Tiyatrosu’nun 1874-1875 mevsimi hayli verimli geçti. Sahnelenen oyunlar ortasında Namık Kemal’in birinci temsili 1 Nisan 1873 tarihinde yapılan “Vatan Veyahut Silistre” oyunu epeyce ses getirdi. “Değirmenci Kız Opereti”, İstanbul çapında ilgi çekti. Birebir devir “La Belle Helen” opereti de Gedikpaşa Tiyatrosu’nda sahnelendi(2). 1880 yılında on yıllık imtiyazın sona ermesinden sonra Güllü Agop idaresi Mınakyan’a bıraktı. Altı yıl sonra Gedikpaşa Tiyatrosu yıktırıldı. Tiyatro yerini yazlık Azak Sineması ve Azak Tiyatrosu’na bıraktı, sokağın ismi “Tiyatro Caddesi” olarak değiştirildi. Sonraki yıllarda Gedikpaşa tiyatro geleneğini Gönül Dava ve Gazanfer Özcan ikilisi sürdürdü. Azak Tiyatrosu’nu alkışlarla çınlattılar. Şimdilerde İstanbul’un en kıymetli bedellerinden, meşhur Gedikpaşa Tiyatrosu’nun yerinde devasa bir otel, heyula üzere yükseliyor.
Gelin Bercuhi Sakalyan Zurikyan, ayakta kucağında çocuk olan Berç Sakalyan…İki kardeş “Manifatura Bonmarşe”nin sahipleriydiler. (Nazaret Davityan/Kumkapı’ya Hasret sayfası arşivinden)
1950’LER… GEDİKPAŞA’DA BİR YILBAŞI GECESİ
Edebiyattaki, tiyatrodaki yeriyle Gedikpaşa, görkemli bir tarihi mekan! Büyük anlatılardan uzaklaşıp, tıpkı bir direktör üzere kamerayı mahalleye, “sıradan insanlar”ın gündelik hayatına gerçek çevirelim. Her şeyin daha yumuşak, daha dingin olduğu bir vakte gidiyoruz. 1950’nin aralık ayının sonunda Gedikpaşa’dan geçiyorsanız nohut oda bakla sofa konutların nasıl olup da bu kadar ışıldadığına şaşırırsınız. Perdeler yıkanmış, tahta merdivenler sabunla fırçalanmış, dış kapının tokmağı bile mangal külüyle parlatılmıştır. Sofadaki büfede renk renk likörler, reçeller ikrama hazırdır. Meskenin küçük çocuğunun eline ivedilikle bir anuşabur (aşure) tabağı verilerek, komşuya yollanır. O denli ya yılbaşıdır! Gedikpaşa’nın Manuş’ları, Yevkine’leri, Janet’leri Kuaför Derbab’da saçlarını taratmak için birbiriyle yarışır. Nazları daima Derbab’a! O Derbab ki boşuna “Süsler” soyadını almamış… Samatya’yı bir kenara bırakalım, Beyoğlu’ndan, Yeşilköy’den bile süslenmeye ona gelirlerdi. O ki, bir vakitler İstanbul’un en meşhur kuaförlerinden olan Kaçarikyan’ın yanında yetişmiş, ustalığı da ondan öğrenmiş. Her ne kadar Gedikpaşa’nın tanınmış simâları ortasında yer alıyorsa da, temelinde Yozgat/Boğazlıyanlı’ydı. Hayatı boyunca iki şey ile çok övündü: Birincisi Hermine hanımla evliliğinden doğan hoşlar hoşu kızıyla, ikincisi elinin çabukluğuyla! O denli ya, bu kadar bayan akşamki cümbüşe nasıl yetişecekti? Bayanlar Derbab’ın dükkanından birer “Kraliçe Süreyya” olarak çıkmaya hazırlanırken, erkekler de çoktan Berber Kirkor Derya’nın yolunu tutmuştu. Asıl soyadı “Dervoghormiacıyan” olan Kirkor Derya’nın dükkânının yeri, Meyhaneci Garbis’in tam karşısındaydı! Lakin bu akşam meyhaneye gitmek yok! (Günümüzde Kirkor Derya’nın dükkanının yerinde tatlıcı, Kuaför Derbab’ın dükkanının yerinde bir hava yolu şirketinin ofisi var).
Hummalı bir uğraşla hazırlık yapılan yılbaşı cümbüşünün yeri Surp Mesropyan Okulu’ndan Yetişenler Derneği’nin salonuydu. İstanbul’un denizinin ve toprağının rahmetinden yararlanarak, el birliği hazırlanan kırk çeşit meze, adeta bayanların yeteneklerini sergileme yarışına dönüşürdü. Gedikpaşalılar’ın dışarıdan meze almak üzere bir huyu yoktu. Cümbüş, Vartkes Balıkçıoğlu ve Baron Beyleryan tarafından tertip edilmişti. Gecenin onur konuğu ise Baykar Gazetesi’nin sahibi Hagop Sivaslıyan’dı! Kolalı masa örtüleri serildi, meskenlerden getirilen “özel günler”in servis grupları masaya yerleştirildi. O gün tüm Gedikpaşalılar akordeon ve cümbüş ile eğlendiler. İçlerinden biri “Gağant Baba”(Noel Baba) bile oldu. Gağant Baba’nın ikramları Gedikpaşa Caddesi üzerinde yer alan “Manifatura Bonmarşe”den temin edilmişti. Gece yarısına gerçek bütün bu kalabalık kapı önüne çıktı. Gelenek olduğu üzere, bütün seneyi bereketli geçirmek için narlar kırıldı. 1950’nin son günü Gedikpaşalılar için ne hoştu. Taze tazeydi hayat… Taze tazeydi yesyeni yıl… Taze tazeydi kırılmış nar. Nardan kalan leke…Tazecikti!
Solda Altın İğne Biçki Dikiş, sağda Ar Biçki Dikiş (Nazaret Davityan/Kumkapı’ya Hasret sayfası arşivinden) ‘İĞNEDEN İPLİĞE’ GEDİKPAŞA
“Manifatura Bonmarşe”nin sahipleri Bercuhi ve Berç Sakalyan Kardeşler’di ki mahallenin iğneden ipliğe bütün gereksinimlerini onlar karşılardı. “Özel günler”de bayanların elbiselerinin bir ucunda sürekli “Manifatura Bonmarşe” izi vardı. Knar’ın yeni bebeğinin vaftizi mi var, Varsen ile Mardiros mu evlenecek…. Buradan alınan dantellerle, düğmelerle, tokalarla doğruca terziye koşulurdu. Gedikpaşa’nın maharetli bayanları dikiş dikmesini bilirdi bilmesine ya… Her “prova”da ayak uçlarında yükselip, şöyle bir dönerekten… Terzide diktirilirse daha muntazam duracaktı. Semtin iki büyük biçki-dikiş kursu vardı: Altın İğne ve Ar Biçki Dikiş. Hayganuş Hanım eğitmenliğindeki Altın İğne’nin özelliği, öğrencileri ortasında Ermenilerin yanı sıra Rumlar’ın ve Türkler’in de olmasıydı. O denli ki her öğrencinin ana lisanıyla tuttuğu ders notlarının, prova bilgilerinin yer aldığı defter günümüze kadar ihtimamla saklanmıştı. Ar Biçki Dikiş’in özelliği ise Heranuş Çoryan üzere lisanlara destan bir eğitmene sahip olmasıydı. Vâkur, kocaman bayan Heranuş Hanım… Mavi gözlü, pamuk derili; Gedikpaşa genç kızlarının rol modeli. Taktı mı şapkasını, yokuşları titrete titrete o denli bir yürürmüş ki, Gedikpaşalılar öylesi bir özgüveni kimsede ne görmüşler ne duymuşlar…
Heranuş Çoryan ve öğrencilerin ana lisanıyla tuttuğu dikiş notları defteri (Nazaret Davityan/Kumkapı’ya Hasret sayfası arşivinden) ‘MEYLE BÂDE’: GEDİKPAŞA MEYHANELERİ
Gedikpaşa’nın erkeklerinin mesken dışındaki anılarının baş köşesinde iki ünlü meyhane var: Hacı Yervant’ın Meyhanesi ve Garbis’in Meyhanesi. Osmanlı devri halk şairlerinden Âşık Razi, Gedikpaşa meyhaneleri için şiir bile yazmış. Daha ne olsun! “İki koca meyhane, birinde meyle bâde/Birinde mahbub uşak, bir işmara uşak/Gedikpaşa demişler, güzellerle doludur”. Semt içinde “Garbis’in Meyhanesi” olarak bilinen yer, meşhur Küçük Müsellim Meyhanesi’ydi. Meyhane demişken, şimdiki tıkış tıkış masalar, fasıl heyetleri, gürültü vs. aklınıza gelmesin. Burası bahçeli, az masalı, az mezeli kalender bir yerdi ki aman diyeyim, argümansız sanmayın. Derler ki Neyzen Tevfik de müdavimleri ortasındaymış. O gece “Fasulya pilakisi”ni, uskumru dolmasını fazla kaçıran soluğu Gedikpaşa’nın dahiliye mütehassısları Dr. Hamparsum Gürsoy’un(3), Dr. Kevork Bodrikyan’ın(4) muayenehanelerinde ya da Vahram Asaduryan’ın eczanesinde alırdı. Garbis’in Meyhanesi, “Sümerbank” ile karşı karşıyaydı. Ziyafetin uzadığını ve meskene geç kaldığını fark eden erkekler, bir koşu Sümerbank’tan, en çiçeklisinden kumaş kestirip, akşam konuta huzurla gitmeyi garanti altına alırdı! Bu meyhane sansasyonları ile de meşhurdu. Hristo ismindeki garsonunun kötüleşerek, ansızın kalp krizi geçirmesi, 1937 yılının İstanbul gazetelerinde haber bile olmuştu. Garbis’in Meyhanesi 1930’lardan 1980’lere kadar hizmet vermeye devam etti. 1980’den sonra yerini oğlu Asadur’a bıraktı. Şimdilerde bir lokanta! Hacı Yervant’ın Meyhanesi olarak bilinen “Büyük Müsellim Meyhanesi” ise 1920’lerin sonundan 1960’lı yıllara kadar Bali Paşa Yokuşu’ndaydı. Meyhanenin sahibi Yervant Ekneyan, Gedikpaşa’nın esaslı ailelerinden birinin oğluydu.
Bakkal Şnork (Nazaret Davityan/Kumkapı’ya Hasret sayfası arşivinden) GEDİKPAŞA’DAKİ AKŞAMLAR İÇİN
Bu çarşılı, pazarlı, meyhaneli, müzikli Gedikpaşa’nın çocukları da hayli şanslıydı. Harçlıklarını Bakkal Şnork’un dükkânında harcarlardı. Çoklukla Mesropyan, İncirdibi Ermeni Protestan okullarında okuyan öğrenciler Azak Yokuşu’ndaki Kırtasiyeci Agop’un dükkanına az mı uğramıştı? Ayakkabısını yokuşlarda eskiten çocuklara çabucak yeni bir ayakkabı alınmazdı. İşten çıkan babanın yorgunluğu geçtikten sonra, Köşker Çolak Garabed Ağa’nın dükkanına gidilirdi. Ayakkabısını eskittiği için yol boyunca tatlı sert azarlanan çocuğun gönlünü almak da ihmal edilmezdi. Sütçü Timotei’den alınan kaymak, annenin yaptığı ekmek kadayıfının üstüne konur, ziyafet çekilirdi. Timotei’nin de az evvel azarlanmış çocuktan farkı yoktu hani! Babası Alexandrof’a ne yapsa beğendiremezdi. Sanki diyorum, Mösyö Alexandrof’un bu kadar gergin olmasında çabucak kıyıdaki “Boris’in Yeri” kadar meşhur olamamasının hissesi var mıydı? Kim bilir…
(Günümüzde sütçü, kaymakçı dükkânı tatlıcı olarak hizmet veriyor. İncirdibi Okulu’nun yeri ise bir otopark).
Vakitler değişti… Kırlangıçlar geçti gökyüzünden, ılık rüzgârlar esti, günler uzadı, güneş tatlı sarı bir ışıkla batmaya başladı. İstanbul Radyosu’ndan türkülerle akşam sefası başladı. Dantel perdeli cumbanın berisinden Manuş Hanım seslendi. “Buyrun bir acı kahvemizi için”. Bekletmeyelim! Şu satırlardan ötesini siz anlatın, ben dinleyeyim.
*Gedikpaşa sokaklarında bana eşlik eden, büyük bir titizlikle oluşturduğu arşivini benimle cömertçe paylaşan, Kumkapılı Nazaret Davityan’a sevgi, hürmet, minnetle…
Dipnotlar
- Vedat Türkali, son romanı “Bitti Bitti Bitmedi” yi Hayg Acıkgöz’e adadı.
- İkinci Abdulhamit’in şehzadeliği sırasında Beyoğlu’na gelen Fransız operet heyetleri tarafından Fransızca olarak oynanmış, Nalyan Efendi (Gedikpaşa Tiyatrosu aktörlerinden) tarafından Türkçe’ye çeviri edilmiştir.
- Gedikpaşa cad. Yeni Pataj No.7-8
- Tiyatro Caddesi No: 34
Kent belleği: Gedikpaşa, ‘Kutsal Melekler’KÜLTÜR-SANATGazete Duvar
