Afganistan’da ABD’nin çekilmeyi başlatmasının akabinde Taliban güçlerinin çok kısa bir müddette, günler içinde idaresi ele geçirmesi dünyada büyük bir şok dalgası yarattı. Yirmi yıllık işgal fiyaskoyla sonuçlandı. Radikal İslamcı Taliban tekrar ülke idaresini geçirdi. Taliban, Afganistan’ı 1996 ve 2001 yılları ortasında yönetmişti. Himayesinde bulunan Usame Bin Ladin ve El Esas New York’ta ikiz kuleleri bombalayınca ABD Afganistan’ı işgal etti. Yaklaşık yirmi yıl sonra ABD geri çekilmeye karar verdi, tekrar başa, 1996’ya dönüldü.
Pekala, neden? Afganistan geri kalmış, fakir bir şark ülkesi olduğu için mi? Devlet iradesi zayıf olunca, hatta ortada devlet olmayınca, köktendinci anlayış geri gelmiş mi oldu? Fakat mesela vaktinin İran’ı üzere Afganistan da ne kadar umut veren bir ülkeydi değil mi? Çağdaş, laik, şık, hoş giysili Afgan bayanlarından, ismi olmayan, yalnızca çarşaf altından gözleri görünen Afgan bayan ikonuna, oradan da burka giyme zorunluluğuna gelindi. Bütün bu Oryantalist yorumların dışında aslında Afganistan’da tarih silinip silinip tekrar yazıldı. Günümüzü anlamak için kalan tebeşir izlerini takip edip geçmişe dönmek iyi bir fikir olabilir.
TAVANDAN TABANA ÇAĞDAŞLAŞMA
Afganistan ve Türkiye tarihi korkutucu bir biçimde birbirine benziyor. Bizde Atatürk, orada monarşi devrinde tavandan tabana bir çağdaşlaşma, laikleşme atılımları gerçekleştirilmeye çalışılıyor. Bu çağdaşlaşma atılımını gerçekleştirmeye çalışan kral Amanullah Han’ın Atatürk’le yakın dost olduğunu hatırlamakta yarar var. Bizde de sol 1960 Anayasası’nın tanıdığı imkanlarla güç kazanabilmişken Afganistan Demokratik Halk Partisi (ADHP) de 1964 yılında Süreksiz Anayasa’nın kabulünden sonra kurulabiliyor.
DAVUD HAN’IN İKİLİ OYUNU
Afganistan, Cumhuriyet rejimine 1973 yılında eski başbakan Muhammed Davud Han tarafından desteklenen kansız bir darbeyle gerçekleşebildi. Muhammed Davud Han’ın çağdaş ve laik bir nizamı önceleyen ilerici siyasetleri birinci vakitlerde ADHP tarafından da destekleniyordu. Öte yandan Muhammed Davud Han başlarda Sovyetler Birliği’yle (SSCB) dostça bir imaj çizerken bir yandan da aslında ikili oynuyordu. Afganistan’ın yeni devlet lideri SSCB’yle iyi bağlarını bozmayı istememekle birlikte, Afgan solunun hükümette aktif bir yer almasına mahzur oldu ve SSCB’nin ülke üzerindeki nüfuzunu azaltmaya çalışarak, İran Şahıyla, hasebiyle da ABD ile yakınlaşma uğraşı içine girdi.
Muhammed Davud Han’ın bu ikili hali ADHP içinde reaksiyonlara sebep oldu. ADHP, 1974’te kraliyet parlamentosuna 5 ana husustan oluşan bir siyasi program sundu. ADHP’nin gündeme getirdiği ıslahat tasarıları şunlardı: 1- Halkın çıkarlarını savunan bir devletin ön plana çıkarılması ve bu doğrultuda aktif olan öteki tertiplerin siyasi varlıklarının garanti altına alınması. 2- Amerikancı ve İngiltere yanlısı bir devlet siyasetinin ortadan kaldırılması. 3- 1973 yazında Davud Han tarafından vaat edilen ıslahatların hayata geçirilmesi. 4- Davud Han’ın öngördüğü toplumsal ihtilal aykırısı yasama ve yargı sisteminin ortadan kaldırılması ve özünde Ahdi’nin çizgisi doğrultusunda yeni bir yasama, yargı ve yürütme sisteminin yürürlüğe konması. 5- Sovyetler’in bölge içi aktifliğinin arttırılmasına takviye verilmesi.
Muhammed Davud Han kendisinden istenen ıslahatları uygulamak yerine din ve kabile başkanlarından oluşan klasik Loya Jirgna’yı (Meclis) toplantıya çağırarak yeni bir anayasa oluşturmaya, bu anayasa ile kendi başkanlığını onaylatma gayreti içine girdi.
KABİL HAVAALANINDA NİSAN İHTİLALİ
Muhammed Davud Han için dönüm noktası ADHP’nin de kurucuları ortasında yer alan Mir Ekber Hayber’in 17 Nisan 1978’de öldürülmesi oldu. 19 Nisan’daki cenaze merasimi sırasında ADHP tarafından yapılan şovlar, parti başkanları Parıltı Muhammed Taraki, Hafizullah Amin ve Babrak Karmal’ın ajitatif konuşmaları Davud Han’ı panikletti. Davud Han toplu gözaltı ve tutuklamalara başladı ancak bunu yaparken de hayli âtıl ve hantaldı. Babrak Karmal, SSCB’ye kaçmayı başarmıştı. Hafizullah Amin yalnızca mesken hapsine alınabildi. Taraki ise bir hafta geçtikten sonra tutuklanabilmişti. 27 ve 28 Nisan’da bilhassa Hafizullah Amin’e sempati besleyen ordu mensuplarının Kabil Havaalanı’nda başlattığı darbe daha sonra Sevr Devrimi’ne (Nisan Devrimi) dönüştü. Darbenin muvaffakiyetinin akabinde Muhammed Davud Han ve ailesi öldürüldü. Davud Han ve ailesinin ölüleri lakin 2008 yılında iki başka toplu mezarda bulunabildi ve cenazeleri bir devlet merasimiyle kaldırıldı. Muhammed Davud Han’ın cesedinin yanında Suudi Arabistan hükümdarı tarafından ikram edilmiş bir Kuran-ı Kerim vardı.
MİR EKBER HAYBER’İ KİM ÖLDÜRDÜ?
Mir Ekber Hayber’in öldürülmesiyle ilgili önemli bir baş karışıklığı yaşanıyordu. Sevr Devrimi’nin fitilini ateşleyen cenazesinde ABD istihbarat teşkilatı CIA ve İran istihbarat teşkilatı SAVAK aleyhine sloganlar atılıyordu lakin sonradan devlet lideri olan Babrak Karmal da dahil farklı isimler farklı komplo teorileri üretiyordu. Davud Han cürmü, bizde şimdiki Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’la fotoğrafları tartışma yaratmış olan, Gülbeddin Hikmetyar liderliğindeki Hizbi İslami’yi suçluyordu. Taraki üzere önderler, direkt hükümeti ve İran’a yönelik dostça tavrıyla dikkat çeken ve sıkı bir anti komünist olan İçişleri Bakanı Muhammed Issa Nuristani’yi sorumlu tutuyordu. Sonraki yıllarda Babrak Karmal ise değişik bir telden çalarak, Hafizullah Amin’i işaret ediyordu. Kelam konusu karşılıklı ithamlar, tıpkı vakitte ADHP içindeki fraksiyon kavgalarının da göstergesiydi. Bu arbedeler Sovyet işgalini, iç savaşı ve sonunda da cihatçıların zaferine giden süreci tetikledi.
ANADİLDE EĞİTİM, ISLAHAT, ÖZGÜRLÜK
1978’in başlarında işler çok makus gitmiyordu. Nisan Devrimi’nin akabinde bir dizi radikal ıslahat yapıldı. İlkokullara, 600 yeni okul açıldı. Afgan tarihinde birinci kere bir hükümet, Afgan topraklarında yaşayan azınlıkların kendi anadillerinde yayın organları çıkararak söz özgürlüklerini kullanmalarına müsaade verdi. Yasama yürütme yargı kurumlarında farklı etnik kökene sahip Afgan vatandaşları eşit haklar elde ettiler. Tıpkı yılın eylül ayında radyo ve televizyon programları, edebiyat, eğitsel ve siyasal yayın organları Farsça dışında Özbekçe, Türkmence, Beluçice ve Nuristani üzere lisanlarda de basılabildi. 1979’da Taraki okuma-yazma oranlarını arttırabilmek için kapsamlı bir eğitim seferberliği başlattı. 5 bin profesyonel ve 20 bin istekli iştirakçiyle 925 bin Afgan vatandaşı okuma-yazma öğrendi. İlköğretim öğrencilerine anadillerinde eğitim özgürlüğü verildi. Halk birinci kez politik ve kültürel kurumlarda ve sendikalarda örgütlenme özgürlüğü ve toplumsal garantiler elde etti. Mayıs 1978’de birinci sendikalar kuruldu ve 1979 sonuna kadar toplam 270 bin sanayi çalışanından 120 bini ve hizmet dalı çalışanından 60 bini sendika üyesi oldu. Kraliyet ailesi ve toprak ağalarının elinde bulunan topraklar köylüye ve çiftçiye dağıtıldı. Birinci olarak Kabil’in iki büyük işletmesinden 1200 çalışanı bulunan makine fabrikası Cangalak’ta ve yapı makinesi üreten 2000 çalışanın bulunduğu öteki bir fabrikada çalışma saatleri 7 saate indirildi ve çalışanların fiyatları 2500 Afgani’ye yükseltildi (emekçilerin fiyatları yüzde 6-7 oranında artmıştı). Bunun dışında fiyatsız öğlen yemeği verilmeye, emekçilerin politize olması için sistemli olarak eğitim seminerleri ve toplantılar yapılmaya başlandı. Sıhhat hizmeti fiyatsız oldu, mesken kirası ve besin fiyatları düşürüldü, içme suyu ve acil yardım hizmeti sağlandı; köylere yol ve elektrik getirildi.
FRAKSİYON HENGAMELERİ, KAOS VE ÇÖKÜŞ
ADHP başından beri iki farklı hizip olan Halk ve Perçem tarafından yönetiliyordu. Işık Muhammed Taraki ve Hafizullah Amin Halk kanadındaydı. Kurucu takımda yer alan Babrak Karmal ise Perçem (Bayrak) kümesinin önderlerindendi. Halkçı grup daha çok aşiretlerden, Perçem ise kentsoylu burjuvalardan dayanak alıyordu. Taraki, klasik Leninist doktrine yakındı. Karmal ise ülke çok geri kalmış olduğu ve bir personel sınıfı ihtilali imkansız olduğu için daha milliyetçi, (vatansever) anti emperyalist, bugünkü tabirle yerli ve ulusal, bir çizgiyi savunuyordu. İki kanat ortasındaki hengameler sertleşti, taraflar kutuplaştı. İşin tuhaf tarafı Halkçı cephede Taraki ve Amin ortasında da önemli fikir ayrılıkları bulunuyordu. Daha 1960’lı yıllarda haftalık Vatan gazetesinin yasaklanmasının akabinde Taraki yayını yasa dışı olarak devam ettirmeyi önerirken, Amin yeni bir gazetede biraz daha ölçülü bir kimlikle yayına devam etmek gerektiğini söylüyordu. Öte yandan, Babrak Karmal’ın aktardığına nazaran, Amin’in başına buyruk tutumları, bilhassa ihtilal sonrası askeri bahislerde Taraki ve Karmal’a müracaattan karar alması, Amin’i Teraki’yle ihtilaflı bir duruma soktu. Taraki’nin Eylül 1979’da suikaste uğramasının akabinde üretilen komplo teorilerinden biri de bu suikastın akabinde ismin Hafizullah Amin olduğuydu.
ADHP içindeki fraksiyon arbedesinde SSCB de taraf tutunca Afganistan’da kriz daha da derinleşti. SSCB temel olarak Halkçı fraksiyonun radikal adımlarının Afgan toplumunda aykırı tepeceğini, Babrak Karmal’ın savunduğu üzere yavaş ve emin adımlarla gitmenin daha isabetli olacağını düşünüyordu. Temel aykırı tepen 1979 yılının aralık ayında SSCB’nin Afganistan’ı işgal etmesi oldu.
Nisan ihtilalinden yalnızca üç ay sonra Hafizullah Amin ve Taraki, Perçem kümesini tasfiyeye girişti. 1978 yılının temmuz ayında Babrak Karmal, Sovyet dostlarından birinin meskenine sığındı. SSCB’nin Sovyet elçisi Alexander Puzanov Babrak Karmal’la görüşmeyi reddettiği üzere, saklandığı yeri de Amin’e ifşa etti. Öte yandan eylül ayında KGB’nin ortaya girmesiyle Çekoslovakya (bugünkü Çekya) Babrak Karmal’ın siyasi iltica başvurusunu kabul etti. KGB Karmal’ın hayatını kurtarmıştı, çünkü yıllar sonra Afganistan bilinmeyen servisi HAD’ın Karmal’ı öldürmek üzere Çekoslovakya’ya adamlar gönderdiği ortaya çıkacaktı. Eylül ve aralık ayları ortasında SSCB Hafizullah Amin’i vazifeden almaya çalıştı. Bu da Hafizullah Amin’nin SSCB’yle kanlı bıçaklı olmasına sebep oldu. O kadar ki tezlere nazaran Amin, ABD ve Pakistan’a göz kırpmaya başladı. Aralık ayında SSCB Afganistan’a girdiğinde Hafizullah Amin Rus askerleri tarafından öldürüldü. Emin’in öldürülmesi Özbekistan’dan yayın yapan Kabil Radyosu tarafından şöyle duyuruldu:
“Bugün Amin’in azap makineleri ve yardımcıları (on binlerce dost vatandaşın, annenin, babanın, oğulun, kızın, çocukların, yaşlıların canını alan ilkel infazcılar, katiller, gaspçılar) yok edildi.”
Amin’in indirilmesiyle Bagram Askeri Üssü’nde saklanan Babrak Karmal devlet lideri oldu.
CIA’İN 13 YILLIK OPERASYONU
SSCB, Afganistan ve ADHP’nin içişlerine müdahale etmeye devam ederken Pakistan ve ABD de boş durmuyordu. ABD, Muhammed Davud Han şimdi indirilmeden evvel durumu yakından takip etmeye başlamıştı. 2016’da Pakistan Observer’da yayınlanan Afgan Sorunu başlıklı yazıya nazaran ABD, Vietnam’ın intikamını almak için SSCB’yi çetin Afganistan yerine çekmek ve Rusları orada bozguna uğratmak istiyordu. Bu yüzden CIA tarafından başlatılmış olan Cyclone Operasyonu 13 yıla yayılmıştı ve CIA’nin en maliyetli planlarından biriydi.
Gerçekten, SSCB işgalinden çok evvel 5 Temmuz 1977’de Ziya Ül Hak darbe yapmış, 4 Nisan 1979’da da eski başbakan Zülfikar Ali Butto, şeriat ilan etmiş olan cunta rejimi tarafından öldürülmüştü. 1979 yılının mayıs ayında ise CIA casuslarıyla mücahitler Pakistan’daki birinci temaslarını gerçekleştirmeye başlamıştı. Pakistanlı bir subay yıllar sonra Gülbeddin Hikmetyar’la bir CIA casusunu buluşturduğunu anlatacaktı. CIA o devirde komünistlere bayrak açmış olan mücahitlere her türlü lojistik dayanağı sağlamıştı. Roketler, roketatarlardan, omuzdan atılabilen Stinger füzelerine her türlü silah ve mühimmat cihatçı milislere sağlanıyordu. “Allahsız komünistlere karşı direnen mazlum Müslümanlar” söylemi karşılığını Mısır, Pakistan, Cezayir, Suudi Arabistan, Türkiye üzere ülkelerde de bulmuştu. Bu “kutsal savaşa” katılanlar yalnızca fakir halk kitleleri değildi. Varlıklı bir aileden gelen, Suudi Krallığı’yla da iyi münasebetleri olan Usame Bin Ladin de cephede ön saflardaydı.
GERİ ÇEKİLME VE HEZİMET
Babrak Karmal, cihatçı milislere karşı verdiği çabada bir mühlet muvaffakiyet sağladı ancak yeniden de faal bir sonuç alamadı. 1985’ten itibaren SSCB devlet lideri Mihail Gorbaçov durumdan sıkılmaya başlamıştı. Gorbaçov yaptığı bir konuşmada “Afganistan’da ulusal birliğin sağlanamama sebebi Babrak Karmal’ın bizim desteğimizle koltuğunda oturmaya devam etmek istemesidir. Şayet yaklaşımımızı değiştirmezsek (Afganistan’dan çekilmezsek) 20-30 yıl daha savaşmaya devam ederiz” demişti. Gorbaçov daha 1982 yılında Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri Javier Perez De Cuellar’la Karmal’ın istifası üzerine konuşmuştu. 1986 yılında Babrak Karmal nihayet misyonu bırakmayı kabul etti. 1989’da SSCB Afganistan’dan çekildi. Babrak Karmal’ın yerine gelen Muhammed Necibullah ise 1992 yılına kadar dayanabildi. SSCB’nin ve komünist rejimin çöküşüyle yalnızlaşan Necibullah, Taliban tarafından öldürüldükten sonra bir elektrik direğine asıldı.
Kısacası, her geri kalmış ülke üzere Afganistan’ın da çağdaşlaşma serüveni sancılı geçti. Kitlelerin çağdaşlaşma konusunda her vakit dirençleri, rezervleri oldu. Sömürgeciler sahiden çağdaş bir ulus devlet yaratmak, kurgulamak yerine feodal yapıyı, münasebetleri, dini cemaatleri manipüle etmeyi tercih ettiler. Siyasi başkanlar ise “başka deva yok” telaffuzunun ardına sığınarak çağdaşlaşma adımlarını doruktan inmeci bir biçimde kurguladılar. Tahminen Gorbaçov biraz daha öngörülüydü, bir an evvel Afganistan’dan çekilmesi gerektiğini daha erken kavradı. Bataklığa saklanıp yirmi yıl savaşmak ise ABD’ye düştü. Öte yandan halkın kendisine kimse kulak asmadı. SSCB diğer ülkelerde de yaptığı üzere kendine biat etmeyen sosyalist partiyi yaşatmadı, hizip kavgalarında taraf tuttu. ABD ise kendiyle eş güdümlü hareket etmeyecek bir devlet lideri istemediğini, buna müsaade vermeyeceğini 2001 yılından beri ortaya koydu. Halbuki “Tarih – ‘biz’ kendi geleceğimizi yazabilelim, o aşağı halkların örnek alması için kendi hayat usulümüzü dayatabilelim diye- bir karatahta üzere silinip temizlenemez” der Edward Said Şarkiyatçılık kitabına 2003 yılında yazdığı önsözde. Said’e nazaran tarih aslî olarak erkekler ve bayanlar tarafından üretilir ve dayatılan biçim ve göz yumulan biçimsizliklerle bozulup, yine yazılması mümkündür. Sahip olduğumuz şark tam da bu tıp süreçlerle üretilmiştir. Artık Afganistan kendi iradesini ortaya koyabilecek mi, kendi tarihini yazabilecek mi onu göreceğiz. Bu sorunun kısa vadeli karşılığı ise kocaman bir “Hayır” olarak gözüküyor.
Kaynakça
Afganistan´da emperyalizm ve Sovyet düşmanlığı – Kaan Kangal (sendika.org)
The Afghan question – Pakistan Observer, 07/28/2016
The roots of Afghanistan conflict lie in Soviet war – Michael Binyon, Times, The (United Kingdom), Sep 14, 2001
Afganistan’da Kurtların Dansı – Eren D. (Tol) Göktürk – Birikim Sayı 150 – Ekim 2001
Şarkiyatçılık – Edward Said. İstanbul, Metis Yayıncılık, 2006.
Wikipedia
Gazete Duvar
