İZMİR – Batı Karadeniz Arkeolojisi içerisinde büyük yer tutan Kastamonu, hem Karadeniz hem de İç Anadolu’yla olan kontağından ötürü birçok kültürün izlerini barındırıyor.
Kastamonu’nun Araç ilçesine bağlı Kahintepe’de üç yıldan beri sürdürülen hafriyatlar, bölgenin erken yerleşimcilerinin dinî ve toplumsal hayatları üzerine bilgiler sağlarken birebir vakitte bölgenin tarih öncesi periyotları için çok kıymetli datalar sunuyor. Dr. Nurperi Ayengin danışmanlığında yürütülen hafriyatlarda ele geçen bu bulguların Kastamonu’da olduğu kadar, Karadeniz Bölgesi’nde tespit edilmesi Anadolu arkeolojisi için çok kıymetli bir keşif.
Kastamonu’nun tarihini değiştiren Kahintepe nasıl ortaya çıktı? Kahintepe yerleşiminin Karadeniz Bölgesi için değeri nedir? Kastamonu’daki birinci yerleşimciler hangi hayvanlara tapındılar? Düzce Üniversitesi Arkeoloji Kısmı Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Ana Bilim Kolu Öğretim Üyesi Dr. Nurperi Ayengin sorularımızı cevapladı.
Dr. Nurperi Ayengin ‘BULDUĞUMUZ NESNE GÖBEKLİTEPE’DEKİ BOĞA BOYNUZUNA BENZİYOR’
Kahintepe’nin keşfediliş kıssası nedir?
Filyos Barajı’nın üretimi sırasında doruğun 3. derece sit olması nedeniyle alanın Bilim Şurası tarafından incelenmesine karar verilmişti ve ben de bu konseyde yer alıyordum. Böylelikle 2013 yılında alanı inceleme fırsatı bulduk. Arazi incelemeleri sırasında pek çok sürtme taş ve küçük bir dikme dikkatimi çekti. Boncuklu Tarla, Göbekli Zirve ve Gusir Höyük’teki dikmeler ile benzeriydi. Bu beni o kadar heyecanlandırdı ki hocalarımla Kahintepe’nin kıymetini paylaştım. Sonrasında Kültür Bakanlığı ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne burada bir hafriyat yapılması istikametinde rapor yazdık.
Öğrenciliğimden itibaren hafriyatlarda yer almamdan ötürü o devrin Kastamonu Müze Müdürü, hafriyat çalışmalarını benim yürütmemi istedi. Ben de severek kabul ettim. Zira buranın çok değerli bir yer olduğuna dair inancım sonsuzdu. Ve sonuç prestiji ile 2018 yılında ayrıntılı yüzey araştırmaları yaparak birinci dönem çalışmalarına başladık. Gerisinden da toprakta belirlediğimiz alanlarda açmalar açtık. Yüzeyde balta, yassı balta, taştan kırık bir sunak masası ve taştan işlenmiş stilize bir boğa boynuzu gözümüze çarptı. İkonografik olarak bu nesneyi incelediğimizde Göbekli Tepe’deki “T” sütunlar üzerindeki boğa ve koçların boynuzlarına inanılmaz benzerlik gösteriyordu. Ayrıntılı olarak incelediğimizde nesnenin özel olarak bu biçimde yontulduğunu gördük, bu natürel ki heyecanımızı arttırdı.
‘KARADENİZ BÖLGESİ’NDE BU KÜLTÜRÜ HİÇ BİLMİYORDUK’
Kahintepe yerleşiminin Karadeniz Bölgesi için kıymeti nedir?
Bölgede, Kahintepe yerleşimi dışında ne yazık ki bir neolitik yerleşim tespit edilemedi. Bu açıdan bu keşif çok kıymetli. Güneydoğu Anadolu’da Göbekli Zirve, NevaliÇori ve Çayönü üzere yerleşimler var ancak Karadeniz Bölgesi’nde bu kültürü hiç bilmiyorduk. Bu nedenle Karadeniz Bölgesi’nin Akeramik Neolitik Devir kültürünü tanımamız açısından Kahintepe, dünya çapında kıymetli bir hafriyat. Bilimsel yayınlarda Anadolu arkeolojisinde, Karadeniz’de bölgenin Akeramik Neolitik Devri hakkında bir bilgi olmadığı için daima bir soru işareti ile gösteriliyordu. Biz bu bilgi yoksunluğunu ortadan kaldırmayı amaçlıyoruz.
‘TAPINIM ALANI ŞUURLU OLARAK SEÇİLDİ’
M.Ö. 10 binlerde Kahintepe ve etrafı nasıldı? Yerleşik avcıların burayı tercih etmesi şuurlu bir seçim mi?
Minyatür Ayı Başı Karadeniz Bölgesi, büyük ihtimalle çok daha ağır bir bitki örtüsü ile kaplıydı. Bilhassa doruğun önünden akan Araç ve Başköy Çayı o periyotta daha derin bir debiye sahip olmalı. Zira bugün Araç Çayı’nın yatağına baktığımız vakit geçmişte çok daha yüksek bir debiye sahip olduğunu görüyoruz. 3 yıldır yaptığımız çalışmaların sonucunda periyot insanlarının buraya şuurlu bir formda gelip bir tapınım alanı olarak seçtiğini, buluntulardan ve zirvenin pozisyonundan anlıyoruz.
Bilhassa Araç Vadisi’ni incelediğimizde 10,5 km bir koridor oluşturduğunu ve bu koridorda yaz döneminde bile çok önemli bir hava akımının olduğunu biliyoruz. Kış aylarında ise bu bölgenin ağır kar yağışlı olmasından ötürü dorukta ömrün çok daha güç olduğu kanaatindeyiz. Bu nedenle Akeramik Neolitik Dönem’de burasının mevsimsel olarak kullanılan bir tapınım alanı olduğunu ve doruğa yakın bir yerde kaya sığınağı, mağara ya da yerleşimin olabileceğini düşünmekteyiz. Bu gayeyle önümüzdeki dönemde Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nden Araç Vadisi’nde bir yüzey araştırması talebinde bulanacağız.
‘KAHİNTEPE’DEKİ BULUNTULARDAN AYIYA TAPINILDIĞINI ANLIYORUZ’
Kahintepe’de dinî yaşama ait ne çeşit sonuçlara ulaştınız?
Akeramik Neolitik Periyot için en değerli şey biliyorsunuz ki din anlayışı. Göbekli Zirve ve NevaliÇori tasvirleri, Gusir Höyük, Boncuklu Tarla’daki yerleşimlerde dinin insan hayatında ne kadar değerli olduğu görülür. Tekrar tıpkı halde bizim çalışmalarımızda da bu periyotta Kahintepe’de yaşayan insanların etraflarında gördüğü güçlü hayvanlara tapındığını görüyoruz. Hangi hayvanlar diyecek olursak, Kastamonu kelamı ile “ayı çıkabilir, taş düşebilir” buna örnektir. Kastamonu halkı ayıya yansılı ve ben bunu yanlış buluyorum. Kastamonu’da bu şuur için ayrıyeten bir çalışma yapacağım.
Dünya’daki örneklere bakacak olursak, Rusya ve Fransa’da ayı tasviri, Madrid’de ayı bayrağının olması bize ayının insan üzerindeki tesirini gösterir. Temelinde ayı hem güçlü, hem pak hem de yavrularına düşkün bir hayvandır. Bugün bile dere kenarında yavrusunu yıkayan anne ayının saydığımız özelliklerini insanoğlu hala gözlemlemektedir. Bunun için ayı asla ve asla kültürümüzdeki yerini kaybetmemelidir. Zira binlerce yıldır ayının tapınım gördüğünü biz Nevali Çori ve Kahintepe’deki buluntulardan da anlıyoruz.
Adak çukurları (Erken Tunç Çağı’na tarihlenen) ‘TEK İLAH FİKRİ TAHMİNEN DE BİRİNCİ KEZ KAHİNTEPE’DE OLUŞTU’
Sorumun devamı olarak Kahintepe’de devrin inanç sistemi hakkında neler söyleyebilirsiniz?
Kahintepe’de Akeramik Neolitik Dönem’de totamik ve şamanik izleri bütün açıklığı ile gördük. Klauss Schmidt’in tapınak iktisadı dediği olayı Kahintepe’de de görüyoruz. Birtakım taşlar üzerinde aşı boyası ile tasvir edilmiş şaman tasvirleri bu devirde toplumda çok değer verilen bir ruhban sınıfının olduğunu göstermektedir. Benim tespitim, Kahintepe’nin en kıymetli rableri diyebileceğim şahin ile kartal, gerisinden ayıya ve daha pek çok hayvana ve kuşa tapınım yapmışlar. Yalnızca bununla kalmayıp bu tasvirlerin stilize bir formda birleştirilerek, “sarılır biçimde” tasvir edildiği eserler de gördük.
Münasebetiyle bu periyot insanı, gökyüzünün hakimi olarak şahini yada kartalı, yeryüzünün hakimi olarak güçlü gördüğü ayıyı tasvir etmiştir. Ve bu sayede yerin ve göğün yargıçlarını birleştirmişlerdir. Kimi tasvirlerde ise tapınım yapılan bütün hayvanların en bariz özelliklerinin bir ortada olduğu hibrit tasvirler bulundu. Tek ilah fikri tahminen de birinci sefer burada, Kahintepe’de oluştu. Bu da inancın o devirde ne kadar kuvvetli olduğunu bize gösteriyor. Tek allaha tapınımın o devir insanı içinde ne kadar değerli olduğunu göstermesi açısından Kahintepe hafriyatları Anadolu ve Dünya arkeolojisi açısından çok kıymet taşıyor.
Taş üzerine aşı boyasıyla çizilmiş Şaman ‘KAHİNTEPELİLER HAYVANLARI EN DOĞAL HALLERİYLE BETİMLEMİŞLER’
Mevcut bilgiler ışığında Kahintepe’de yaşayan erken toplulukların toplumsal hayatı nasıldı?
Kahintepe’de yaşayan periyodun insanları avcılık toplayıcılık yapıyorlar, tabiatta çok fazla vakit geçiriyorlardı. Bunu aslında biliyorduk ancak Kahintepe’de tasvir edilen hayvanların en doğal halleriyle betimlendiklerini görüyoruz. Bu müşahedeleri yapmak için olasılıkla günlerce pusuda yatıp hayvanları izliyorlardı. Biz onların burada geride bıraktıkları yapıtlarda canlıları ne kadar iyi gözlemlediklerini de anlayabiliyoruz.
Pekala, Kahintepe’de bulunan oval planlı yapının işlevi hakkında yorumunuz nedir?
Oval yapı ne bir konut ne de bir tapınak. Bu yapı birinci kamusal yapılardan olmalı. Zira bu yapının içinde yalnızca sürtme taş eser üretiminde kullandıklarını anladık. Ayrıyeten içinde binlerce taş kırıklarının yanı sıra üretim yaparken kullandıkları taş aletlerin kırıklarına da rastladık.
‘TAPINIM ALANI OLDUĞU İSTİKAMETİNDE KUVVETLİ BULGULARA SAHİBİZ’
Önümüzdeki yıllarda yapılacak hafriyatlar sonucunda Kahintepe’den beklentileriniz neler?
Yaptığımız çalışmalar sonucunda alanın bir tapınım alanı olduğu istikametinde çok kuvvetli bulgulara sahibiz. Bilhassa boyutları 5 cm ve 80 cm ortasında değişen dikmeler, zirvenin bir tarafında tapınakların da var olduğunu düşündürüyor. Bu dikmelerin üst kısımları, tapınım yaptıkları hayvanların baş kısımlarının stilize betimlemeleri, kimileri ise stilize “T” halinde. Hasebiyle tarihin tahminen de birinci sütun altlıklarını da burada keşfettik. Dikmelerdeki yüksek sanat anlayışı tıpkı halde ileride yapılacak hafriyatlarda açığa çıkartılacak tapınakların da çok yüksek bir şuur ile inşa edildiğini bize gösterecektir diye düşünüyoruz.
Serpantin Göz Burada ortaya çıkması mümkün tapınakların mimari planının nasıl olacağını, elimizdeki mimari kesimlerin nasıl kullanıldığını inanın ben sizden daha çok merak ediyorum. İleriki yıllarda yapacağımız hafriyatlarda bu sorunun karşılığını daima birlikte öğreneceğiz diye düşünüyorum. Gazete Duvar’a, Kahintepe’nin değerini anladığı ve yer verdiği için ben ve takımım ismine teşekkür ediyorum. Umarım çok daha heyecanlı keşiflerde yine bir ortaya geliriz. Ayrıyeten bu hafriyatın finansını sağlayan Kastamonu Devlet Su İşleri Müdürlüğü, Kastamonu Müze Müdürlüğü ve çalışanına de içten teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Gazete Duvar
