Nilüfer Bulut
Kadına yönelik şiddetle çaba etmek için oluşturulmuş İstanbul Mukavelesi, diğer ismiyle Bayanlara Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Gayrete Ait Avrupa Kurulu Kontratı son periyotta Türkiye’de sıkça tartışıldı. Türkiye tarafından imzaya açıldığı birinci gün olan 11 Mayıs 2011’de imzalanan ve 14 Mart 2012 tarihinde onaylanan, 45 Avrupa Kurulu üyesi ülke tarafından imzalanmış olan mukavele hükümet kanadından kimi isimler tarafından gelenekleri tehdit ettiği, aileyi yıktığı ve eşcinselliği yasallaştırdığı halindeki münasebetlerle tartışmaya açıldı ve kontrattan çekilebilineceği söylendi. Son olarak ise 18 Ağustos tarihinde gerçekleşen AKP Merkez Yürütme Şurası toplantısında bedellendirilen kontrat hakkında AKP sözcüsü Ömer Çelik aile vurgusunu devam ettirirken bayan örgütlerinin görüşlerine açık olduklarını söz etti.
Pek çok bayan örgütü ve feministler ise mukaveleyi tartışmaya açan telaffuzlara karşı gerek toplumsal medyada gerekse de pandemi şartlarına karşın sokaklarda hareketler yaptılar, broşürler dağıttılar, bilinçlendirme uğraşları ürettiler. Kontratın eksiksiz uygulanmasını talep ettiler. Mevzu hakkında İstanbul Üniversitesi Bayan Çalışmaları öğrencisi ve tıpkı vakitte Lambda İstanbul LGBTİ+ Dayanışma Derneği gönüllüsü Niyaz Uslu ve tekrar tıpkı kısmın öğrencisi tez konusu olarak İstanbul Sözleşmesi’ni çalışan M.K İle konuştuk.
İstanbul Kontratı üzerine çalışıyorsun. Tam da senin tez yazma sürecinde mukavele tartışmaya açıldı ve Türkiye’nin geri çekileceği söylendi. Öncelikle bu bahiste neler hissediyorsun?
M.K: Bayana yönelik şiddet konusunda yaptırım yetkisi olan birinci mukaveleden bahsediyoruz. İnsan Hakları Üniversal Bildirgesi’nde ‘herkes eşittir’ unsuru yer almasına karşın bayanların bu haklardan dışlanması ne ise şu an yapılan kontrattan çekilme telaffuzlarını bayanların insan haklarının ellerinden alınması olarak görüyorum. Aslında kontratta yer almayan münasebetlerle açıkça belirtilmesine karşın çeşitli yorumlar katılarak mukavelenin gayesini saptırma yoluna gidiliyor. Bu söylentileri araştırmayı bile düşünmeyen insan topluluğuna sahibiz. Kontrata karşı üretilen tabirler aslında bayanın bireyselliğinin ortadan kaldırılmak istenmesidir ve onu denetim altında tutmaya çalışan ve şiddeti yasallaştıran kısmın tabirleridir.
‘HÜKÜMET SIYASETLERINDEKI EKSEN KAYMASI İSTANBUL SÖZLEŞMESİ’Nİ ETKİLEDİ’
İstanbul Sözleşmesi’nin tartışmaya açılmasını neye bağlıyorsunuz?
M.K: Şiddet bir tahakküm aracıdır ve kontrat bayanı hakimiyet altına almak isteyenlerin elini kolunu bağlayan bir mukavele olduğu için tartışmaya açılıyor. Hasebiyle mukavele hakkında yapılan tartışmalar da şiddete teşvik ediyor. O yüzden mukaveleyi ortadan kaldırmak şiddetin yasal olmasını güçlendirecek.
N.U: Bunun sebebinin hükümet siyasetlerindeki eksen kayması olduğunu düşünüyorum, lakin milletlerarası siyasette yükselen popülist sağ rejimlerin de tesirini aklımda tutarak bunu söylüyorum. AB üyelik süreci sonucunda Türkiye’de insan hakları hareketi 2000’li yılların birinci periyodunda kıymetli gelişme göstermiş, birebir vakitte insan hakları alanında çalışan topluluklar çeşitlenmiş ve güçlenmişti. 2015’ten itibaren Türkiye’nin içerisine girdiği şiddet sarmalı; ömür hakkı, azap yasağının ihlali, barınma, eğitim, sıhhat, seyahat üzere birçok hak ihlallerinin yaşanması, 2016’daki darbe teşebbüsünün akabinde başlayan OHAL devri ve bu süreçte ve sonrasında yaşanan hak ihlallerinin bu bahsettiğim eksen kayması ile bağlı olabileceğini düşünüyorum.
Uzun yıllar CEDAW (BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi) Komitesi üyeliği ve başkanlığı yapan Prof. Dr. Feride Acar, İstanbul Kontratı olarak bilinen ‘Kadınlara Yönelik Şiddet ve Aile İçi Şiddetin Önlenmesi ve Bunlarla Uğraşa Ait Avrupa Kurulu Sözleşmesi’nin de mimarlarındandı. Mukavelenin imzalanması sürecinde hükümet temsilcisi olarak Acar’ın bu süreçte yer alması, hem hükümetin o dönemki siyasetine hem de bayana yönelik şiddet konusunda gösterdiği iradesine yönelik fikir verebilir. Zira Acar, 16 yıl BM CEDAW’ın kontrol komitesinin üyeliğinde bulunan, CEDAW Raportörlüğü ve Başkanlığı yapan, bayanlara yönelik şiddet konusundaki global standart olan CEDAW Genel Tavsiye 35’i (GR 35) belirleyen vazife kümesinin lideri olarak çalışan ve bayanlara yönelik şiddet konusunda Avrupa’da temel bir metin haline gelen İstanbul Sözleşmesi’ni yazan uzmanlardan birisi. Kontratın kontrol organı olan GREVIO’nun başkanlığına seçilmiş ve iki periyot başkanlık yapmış, milletlerarası kamuoyunda tanınan bir isim. Kurala nazaran taraf devletler GREVIO’ya üç aday adayını önerirler; ancak 2019’da Cumhurbaşkanı’nın GREVIO’ya tek aday olarak Prof. Dr. Aşkın Asan’ı önermesiyle Acar, Aile, Çalışma ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığı’na aday adaylığı için müracaat yaptığı halde yani ‘siyasi bir karar’la İstanbul Sözleşmesi’nde sanıyorum, yeni bir periyoda girilmiş oldu. Asan, adaylığının açıklanmasının akabinde yaptığı açıklamada, “Sadece bayan değil, kim olursa olsun birey hakları çok değerli. (…) Ne yazık ki kimi bölümler şiddeti önlemeye yönelik çabayı ‘aileyi parçalayacak’ formunda algılıyor lakin katiyen bu biçimdeki algı gerçek değildir.” demiş olsa da gelinen noktada bu uğraşın yer yer ‘ailenin korunması’ karşısında konumlandırıldığı ve bu telaffuzun de mesken içi şiddete maruz bırakılan LGBTİ+’ları dışlama potansiyeli taşıdığı açıktır.
Eksen kayması ile söz etmeye çalıştığım şu ki; Türkiye mukavelenin birinci imzacılarından olmuş, onaylayarak parlamentosundan geçiren birinci ülke olmuş ve hükümet tarafından ‘öncü rol’ oynandığı sıklıkla lisana getirilmiştir. Acar da o devirde hükümet tarafından tam dayanak verildiğini çeşitli platformlarda lisana getirmiştir. O periyot başbakan olan Erdoğan, meclise gönderdiği tasarının münasebetinde ülkenin memleketler arası saygınlığına olumlu katkıda bulunacağına dikkat çekiyor. Türkiye’nin çekince koymadan imzalaması, birinci onaylayan ülke olması, bu mukaveleye referansla 6284 sayılı kanunun çıkartılması hükümetin bu husustaki kararlılığını gösteriyor. 2020’ye gelindiğinde ise AB ile olan alakalar gerilmiş, çeşitli ülkelerde otoriter ve popülist rejimler bilhassa ulusal siyasetlerde tesirli olmaya başlamışken, Macaristan üniversitelerde ‘Toplumsal Cinsiyet ve Bayan Çalışmaları’ kısımlarını kapatmışken ve birkaç ay evvel İstanbul Sözleşmesi’ni onaylamayacağını açıklamışken, geçen ay Polonya kontrattan çekilmek için yasal süreci başlatmışken, Cumhurbaşkanı Erdoğan da, kontratın gözden geçirileceğini gündeme getiriyor ve biz aylardır İstanbul Mukavelesi üzerine konuşuyoruz.
‘AİLEYİ YIKAN MUKAVELE DEĞİL ERKEK ŞİDDETİ’
Mukaveleyi gaye alanların mukavelenin aileyi yıktığı biçimindeki telaffuzlarını nasıl değerlendirirsiniz?
M.K: Kontratın içinde aileye dair ne bir tarif ne bir yargı var. Mukavele Türkçeye çevrilirken mesken içi şiddet kavramı aile içi olarak çevriliyor. Ancak Viyana Muahedeler Hukuku Sözleşmesi’ne nazaran metinlerin yepyeni lisanları geçerlidir. Hem çeviriden kaynaklanan yanlış yorumlama nedeniyle hem de şiddet mağdurunun boşanmak istemesi nedeniyle aileyi yıkıyor münasebetleri ortaya atılıyor. Fakat şiddetin bulunduğu bir aile sağlıklı bir aile değildir. Ve boşanmaya neden olan aslında mukavele değil; erkek şiddetidir. Erkek şiddetinin neden olduğu aile yıkımını engellemek için şiddet ortadan kalkmalı, şiddeti tedbire ve ortadan kaldırmayı amaçlayan mukavele değil. Maalesef ki hâlâ şiddeti yasal gören kültürel yargılarımız var. Lakin insan hakları kelam konusu olunca kültürden bahsedemeyiz. Toplumsal cinsiyete dayalı şiddet bayanın insan hakkı olan hayat hakkının ihlali demektir. Hayat hakkının elinden alınabileceği bir kültür olamaz. Bu, hiçbir formda savunulamaz.
N.U: Bu telaffuz sanıyorum iki temel üzerine şurası; birincisi boşanma oranlarına ve meskenden uzaklaştırma kararlarına referans verilerek kontratın aile kurumunu tehdit ettiği sözü ve bayanın fıtratına uygun olmayan davranışlarının aile kurumunu tehdit etmesi. Diyanet İşleri Lideri Ali Erbaş bunu şöyle açıklıyor: “Anne olmayı devreden çıkaran bir bayan ve baba olmayı devreden çıkaran bir erkek tasavvuru, fıtrata, yaratılışa karşıt bir sapkınlıktır ve tarih boyunca bütün inançlar tarafından hem reddedilmiş, hem de lanetlenmiştir.” Mukavelenin aile kurumuna karşı tehdit olarak algılanmasını mukavelenin gayesi ile birlikte düşünürsek, aileyi bir ortada tutan şeyin şiddet olduğu sonucuna varırız ki, bu çıkarım gerçek olmaz. O halde, taraf devletleri şiddeti önlemekle, mağduru korumakla ve güçlendirmekle, şiddet gerçekleştiğinde tesirli soruşturma ve kovuşturma yürütmekle, bütüncül siyasetler üretmekle sorumlu tutan mukavele neden aile kurumuna tehdit olarak algılanıyor? Kontrat, aile kurumunu tehdit etmiyorsa bu algı neden oluşturuluyor?
Bu telaffuzun üzerine kurulduğu ikinci temel ise çoklukla ismi anılmadan maksat gösterilen LGBTİ+ hareketi; yasal olmayan birliktelikler, haram kılınan ve aile kurumunun heteroseksist yapısından dolayı lanetlenen münasebetlere sahip olmakla etiketlenenler. LGBTİ+’lar hem varoluşlarıyla aile kurumuna tehdit olarak algılanıyor hem de aile olmayı talep etme potansiyelleri ile. Ailenin heteroseksist ve ataerkil yapısının korunması motivasyonu bir yandan bayana ve erkeğe roller biçiyor bir yandan da, bu normun dışında kalan birliktelikleri ya da varoluşları marjinalleştirerek amaç haline getiriyor.
‘CİNSEL YÖNELİM VE CİNSİYET KİMLİĞİ TABIRLERI ÖNEMLİ’
Bir öteki sav ise kontratın eşcinselliği yasallaştırdığı. Sizce mukavelede LGBTİ+’lar lehine ya da aleyhine denilebilecek bir durum kelam konusu mu?
M.K: Mukavele ailede de dediğim üzere LGBTİ+’lar hakkında olumlu yahut olumsuz rastgele bir şey söylemiyor. Yalnızca mukavelenin 4’üncü unsuru uyarınca bireylerin ırk, cinsiyet, cinsel yönelim vb. nedenlerle ayrımcılığa uğramasını yasaklıyor. Bu, bizim anayasamızın 10’uncu hususunda de var. Şayet bir farklılığı ayrımcılık yasağının kapsamından çıkarırsak o vakit şiddet o farklılıklara sahip bireylere yöneldiğinde yasal olarak kabul görebilir. Şunu da belirtmek isterim; devletler bu mukaveleye taraf değiller diye bayana yönelik şiddetin önlenmesi ve yok olması için olan yükümlülüklerden artık sorumlu değildir diyemeyiz. Mukavele olsun olmasın devletler bireyin insan haklarını korumakla yükümlüdürler ve bu yükümlülükler kültür, adet vb. nedenlerle ortadan kaldırılamaz.
N.U: Bu tabir mukavelenin 4’üncü unsurunun 3’üncü fıkrasına atıfla yapılıyor. Bu husus, ayrımcılık yasağını tabir ederken din, lisan, ırk üzere birçok statüyü sıralıyor ve bunların öne sürülerek kimseye ayrımcılık yapılamayacağını taraf devletlerin taahhüt ettiğini söylüyor. Burada geçen ‘cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği’ sözleri değerli. Türkiye’nin bu mukaveleye taraf olması ve Anayasa’nın 90’ıncı hususu sebebiyle Türkiye bu sözleri iç hukukunda da tanımış oluyor. Kaldı ki yeni anayasa hazırlığı sürecinde ve sonrasında Anayasa’nın 10’uncu unsuruna bu sözlerin açıkça eklenmemiş olması kapsamadığı manasına gelmiyor ancak açıkça tanımıyor. Ayrıyeten kontratın mesken içi şiddet mağdurunu müdafaası, cinsel yönelimi ve cinsiyet kimliği sebebiyle aile içi şiddete maruz bırakılan bireyleri de kapsadığını gösteriyor.
Eşcinselliğin yasal olmadığı ön kabulünden yola çıkılarak, ayrımcılık yasağını içeren unsurun eşcinselliği yasallaştırdığını söylemek KADEM’in sözüyle şöyledir; “(…)Bu kontratın eşcinsel yönelimlerin yasallaşmasına sebep olduğunu sav etmek ise en hafif tabirle berbat niyetliliktir.” Makûs niyetlilik konusunda ve bu açıklamanın münasebet gösterilerek KADEM ile LGBTİ+’ların yan yana anılmasının mümkün olmadığı konusunda onlarla tıpkı fikirdeyim. Bununla birlikte mukavele konusundaki kararlılıklarını göstermesi açısından değerli bir açıklama yaptıklarını düşünüyorum. Yani elbette mukavele LGBTİ+’ların lehine işliyor. Bilhassa lezbiyen ve trans bayanların maruz bırakıldığı ayrımcılıklara GREVIO’nun 2018 raporunda da dikkat çekiliyor. LGBTİ+’ların aleyhine olan ise kontratın içeriği ile ilgili değil, mukavelenin manipülasyonu ile kontrat üzerinden maksat haline getirilmeleridir.
‘FEMİNİZM DÜŞMANLIĞI KONUSUNDA LGBTİ+’LAR ARAÇSALLAŞTIRILIYOR’
LGBTİ+’lar son periyotta hükümet tarafından pek çok telaffuzda olumsuz tabirlerle amaç alınmakla birlikte LGBTİ+’lara eşitlikçi yaklaşım amaç alınan kümelere karşı da akın münasebeti oluşturuyor. İstanbul Kontratı ve destekçileri de bu türlü bir mantıkla telaffuzların gayesi oldu. Bir aktivist olarak sen bu durumu nasıl değerlendiriyorsun? LGBTİ+’lara yönelik nefret söylemleri politik maksatların legalleştirilmesi için bir araç olarak mı kullanılıyor yoksa bu söylemler halihazırda varolan bir fobinin işareti mi? Bu durumu nasıl değerlendirirsin?
N.U: Sanıyorum feminizm düşmanlığı konusunda LGBTİ+’lar araçsallaştırılıyor. 2019’da 25 Kasım Bayana Yönelik Şiddete Karşı Memleketler arası Uğraş ve Dayanışma Günü sebebiyle Tünel Meydanı’nda toplanan bayanlara polis müdahale etmiş ve Emniyet Müdürlüğü, aslında bayanlara değil bayanların içerisindeki marjinal kümelere ve LGBTİ+’lara müdahale edildiğini açıklamıştı. Bu vaka hem bayanlara yapılan müdahaleyi, LGBTİ+’ların mazeret olarak öne sürülmesiyle legalleştiriyor hem de bayan hareketine bir manada LGBTİ+ hareketinden uzak durmasını öğütlüyordu. Bu telaffuzlar elbette varolan bir fobinin de işareti lakin bunun ötesine geçerek nefreti beslediğini, halkı kutuplaştırdığını ama bayan hareketi ve LGBTİ+ hareketin iç içe geçmişliğini etkileyemeyeceğini düşünüyorum.
İstanbul Sözleşmesi’nin değeri sizce nedir?
M.K: Bayanların insan hakkı ihlali olan bayana yönelik şiddet, görmezden gelinmiş bir insan hakkı ihlali. Bu mukaveleden evvel düzenlenen metinler ve bayan hareketlerinin çabası ile birlikte bayana yönelik şiddetle gayrette son ve en değerli metin olarak İstanbul Mukavelesi ortaya çıktı. Bir birikim sonucu ortaya çıkan bu mukavele bayana yönelik şiddeti bayanın insan hakkı ihlali olarak kabul eden ve bundan taviz vermeyen, birebir vakitte yaptırım uygulayan birinci mukavele. Ayrıyeten kontrat bayana yönelik şiddetin nedeni olan toplumsal cinsiyeti de tanımlıyor. Ve GREVIO ismindeki taraf devletlerin bayana yönelik şiddeti önlemedeki uygulamalarını izlemek gayesiyle bir düzenek oluşturması istikametinden de değerli bir mukavele.
N.U: Bayana yönelik şiddet konusunda hazırlanmış en temel, en kapsamlı ve en ayrıntılı metin. Benim en kıymetli bulduğum yanı ise, bütüncül siyasetlerin uygulanması konusunda devletleri yükümlü kılmasıdır. Bayanların tarihten gelen ezilmişliğini, ikincilleştirilmesini kabul ederek bunun ayrımcılığa sebep olduğunu, bu ayrımcılığın ise şiddetin kaynağını oluşturduğunu saptaması ve bu şiddet sarmalından çıkışı bütüncül siyasetlerde görmesi bence en kıymetli yanı. Bu doğrultuda Türkiye’de de kıymetli çalışmalar yapıldı. Birtakım çalışmalardan da geri dönüldü; YÖK’ün Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Tavır Dokümanı üzere. YÖK, 2015’te tüm üniversitelere gönderdiği tavır dokümanını 2019 yılında web sitesinden kaldırdı ve toplumsal cinsiyet eşitliği projesini durdurdu. Bunun yanında, kontrat ile iç hukukta yapılan düzenlemeler ŞÖNİM’lerin açılması, lokal idarelerin eşitlik üniteleri kurması üzere birçok alanın önünü açtı. Uygulamada olan eksiklikleri gidermeye odaklanmak yerine mukaveleden çekilmenin gündemde olması nitekim üzücü, bir yanıyla da vakit kaybı. Halihazırda çok kapsamlı bir metin/sözleşme varken, bu kontrata taraf olan devletlerin siyasetlerini izleyen GREVIO varken, GREVIO’nun taraf devletlere tekliflerinin tesiri üzerine ve yaptırım gücü üzerine daha çok konuşabilirdik.
Gazete Duvar
