‘Hemşehriliğin’ altın kıymetinde olduğu bir memlekette yaşıyoruz. ‘Nereliymiş?’ sorusuna beklediğimiz karşılık, günlük hayatımızdan geçmişe, en merak ettiğimiz şeylerden. Yeterli mi yapıyoruz, berbat mü?Önemi yok. Ne emelle sorulduğu bir tarafa, hepimizin güzeline giden bir soru bu. Doğal bu merakımızı geçmişi incelemeye bir vesile olarak da düşünebiliriz. İtiraf edelim, mesela Homeros’u da biraz bu yüzden daha farklı bir ilgiyle okumuyor muyuz? Betimlemelerine dalıp giderken, onunla tıpkı kokuları, tıpkı manzaraları görüp, duyarak büyüdüğümüz için etkilenmiyor muyuz?
Birebir formda toplumsal savaş tarihini incelerken de bazen bu bağlarımızı eşelemek, hepimizin gururunu okşuyor: Mihri Belli’nin Yunan İç Savaşı’nda yaşadıkları, devrin devrimcilerine rehberlik etmemiş miydi? Bağlarımız kimi devir da bizi farklı hikayelerimize sürüklüyor: Adıyamanlı Misak Manuşyan’ın Nazilere karşı direnişini okuyunca kendimizi tarihimizin bambaşka zaviyelerinde bulmuyor muyuz hâlâ? Artık gözümüzden kaçmış bir gayrı hemşehrimizin hikayesine kulak verelim: Bir taraftan İspanya İç Savaşı’nda Sovyetler Birliği destekli Memleketler arası Tugaylar’da generallik yapmış, bir taraftan da yolu Picasso’ların, Sartre’ların, Lorca’ların, Hemingway’lerin arasından geçmiş İstanbullu bir ressam: Fernando Gerassi…
Olağan Gerassi’nin İspanya macerasını ele almadan evvel kendisinin Sefarad Yahudisi bir aileden geldiğini belirtmek gerekiyor. Bilindiği üzere İspanya’daki Yahudiler, 15. yüzyılın sonuna hakikat “Elhamra Kararnamesi” ile İberya yarımadasından kovulur. Sefaradların değerli bir kısmı da Osmanlı’ya sığınır. Elbette geçen yüzyıllar içinde imparatorluk sonları içerisindeki Sefarad Yahudileri, buradaki öteki halklarla yani Rumlarla, Türklerle, Ermenilerle, Levantenlerle ortak bir ömrü paylaşır. Lakin lisanlarıyla, kültürleriyle akla gelen, ‘aslen’ nereli oldukları sorusuna verilecek karşılık, her daim tarihlerindeki acı bir geçmişte yatar. Sefarad müziği, bu acı cevabı anlamanın kolay yoludur…
Gerassi’lerin aile hikayesi de bu tarihe koşuttur. Münasebetiyle Fernando Gerassi’nin İspanya’ya yüzlerce yıl sonra geri dönüşü, kendisi için de etkileyici bir an olsa gerek. Hikayesi 19. yüzyılın sonlarında doğduğu İstanbul sokaklarında başlıyor. Varlıklı bir aileden gelmesi nedeniyle Galata’daki Alman Lisesi’nde okuma bahtı bulur. Daha sonra, 1918 yılında felsefe eğitimi almak üzere Almanya’ya gittiğindeyse bambaşka bir deneyim yaşar. 1. Dünya Savaşı’nın derhal akabinde memleketin siyasi olarak kırılgan yapısı vardır. Kısa müddet içinde güçlenen Nazilerin ayak sesleri duyulurken Gerrasi de kendini Marksist bir velev konumlandırır. Burada aldığı felsefe eğitimi demişken, yıldızı solla pek barışmamış Alman filozofu Heidegger ile kurduğu ilişkiyi de söylemeden geçmeyelim.
Almanya’da fotoğraf sanatının derinliklerine dalan Gerassi, daha sonra Fransa’ya taşınır. Burada birkaç yıl Paris’in entelektüel ortamının büyüsüne kapılarak makbul. Ama 1927 yılında İstanbul’da yaşayan ailesine tekrar yollar görünür. Gerassiler, Varlık Vergisi çıkınca Türkiye’den Fransa’ya göç eder. Fernando da bir taraftan onların yerleşmesine yardımcı olur, bir taraftan da sanatıyla ilgilenmeye devam eder. Bu sırada Gerassi, Jean-Paul Sartre ve Simone de Beauvoir üzere Fransız entelijansiyasının önde gelen isimleriyle yakın arkadaşlık bağlantıları kurar.
İspanya ile bağı, çalıştığı şirketle birlikte kuvvetlenir. İspanya satışlarının sorumluluğunu üstlenirken Madrid’te bir ömür inşa etmeye başlar. Daha sonra Garcia Lorca ve Pablo Neruda üzere isimlerle bu kültürü daha da yakından tanıma fırsatı bulur. İspanya’da iç savaş başlayana kadar Fransa-İspanya arasında bir hayat geçirir. Avrupa’da patlayacak olan güçlü savaşın birinci habercisi olan İspanyol İç Savaşı, II. Cumhuriyet’e karşı General Franco’nun akınıyla başlayınca, Gerassi de İspanya’ya dönme kararı alır, istekli olarak savaşa katılır. Eğitiminin akabinde savaşın en değerli anlarından biri olan Madrid savunmasında vazife alır.
Cephede kendini gösteren Gerassi’nin varlığı, Sovyet kumandan Georgi Jukov’un da gözünden kaçmaz. 2. Dünya Savaşı sonundaki Berlin taarruzundaki zaferiyle tanınacak olan ünlü Sovyet mareşali, İspanya’da hizmet yaparken Gerassi’nin bildiği lisanları de göz önüne alarak onu Memleketler arası Tugaylar’da görevlendirir. Bir mühlet sonra kesimi olduğu tugayın Çek generali Lukacz öldürülünce Gerassi generallik vazifesini üstlenir. Cephede ünlü anarşist önder Buenaventura Durruti ve ABD’li müellif Ernest Hemingway üzere isimlerle de dostluklar kurar.
Savaşın Cumhuriyetçiler için yenilgiyle sonuçlanması, Avrupa için daha büyük bir felaketin adeta başlangıcı olur. Gerassiler birden fazla sürgün üzere Fransa’da bulunsa da savaş yakındadır. Üstelik bir Yahudi için o günlerde Avrupa, rahat nefes alınacak en son alanlardan biridir. Böylelikle türlü zorlukların akabinde bir formda Portekiz’e, oradan da ABD’ye kaçar. ‘Siyasi mülteci’ olarak yeni hayatına başlamak velev, lakin bir vade sonra tutuklanır. Bırakılınca da New York’ta sıkıntı bir hayat sürer. Yeniden de İspanya İç Savaşı’ndan beri eline almadığı boyalarına geri döner. 1945 yılında daha canlı renklerle yaptığı birinci çalışmasının ardına “dokuz yıllık savaşın akabinde birinci fotoğraf denemesi” notunu düşer.
Daha sonra Gerassi, eskisi kadar canlı bir siyasi hayat yaşamayacaktır. Biz de kendisinin İspanya macerasına odaklandığımız için onun hakkında yazılan bir metindeki şu sözleri aktararak bitirelim: “Onun çalışmaları ve hayatı ayrılmazdır: Biri, gayrısını açıklar.” Aslında bu tefsir her insan, her sanatçı için muteberdir. Lakin Gerassi’nin dolu dolu bir hayat sürmesi, acısıyla tatlısıyla farklı kokuları, tatları deneyimlemesi, elbette sanatını da bambaşka etkilemiştir. Tahminen biz de onunla birebir Boğaz’ı incelemiş, küçüklü-büyüklü, sanatlı-sanatsız hayatlarımızda imgelerimizi birebir denizin üzerinde yükseltmişiz. Gelgelelim illa bir ‘memleketçilik’ yapacaksak şayet, karşılığı biraz da İspanya cephelerinde bulabiliriz. Birebir tozu yutmuş, farklı lisanları konuşan ve Franco’ya karşı savaşan bu gönüllüler de bir biçimde hemşehri değil midir?
Kaynaklar ve daha detaylı haberlerin yan aldığı adresler
http://www.fernandogerassi.com/art-expo1.html
https://www.frugalfun.com/gerassi.html
Gazete Duvar