Jasmina Panovska-Griffiths
İngiltere hükümetinin salgınla ilgili karantina önlemlerini kaldırmaya başlamasından itibaren çok süratli hareket etmenin korona virüsünün tekrar yayılmaya başlamasına yol açacağı cephesinde birçok ikaz yapıldı. Ve o devirden beridir, memleketteki ‘R’ sayısının -hastalığın bulaşma nispetini gösteren kilit bir ölçüt- kritik 1 eşiğinin üzerine çıktığını gösteren ve vaka sayılarının tekrar yükselmeye başladığı mealine gelen raporlar mevcut.
Son doneler, güneybatı İngiltere’de R sayısının 1.1’e kadar yükselebileceğini, İngiltere’de yekun bulaşma orantısının bir evvelki hafta 0.8 ile 0.9 arasında olduğunu ve 0.8 ile 1 aralığına yükselebileceğini ortaya koyuyor. R sayısındaki bu artış, memleketin Covid-19’un 2. dalgasına akıllıca ilerlediğinin bir işareti olabilir mi? Gerçekler bundan daha da karmaşık.
‘R’ SAYISI TÜM GERÇEĞİ GÖSTERMİYOR
İngiltere’de Covid-19’un yayılımını izlemek için bir ölçüt olarak kullanılan ve temel üreme sayısını gösteren ‘R’ hakkında birçok şey işitmiş olabilirsiniz. Bu sayı, illeti bulaştıran her insanın bu virüsü bulaştıracağı ortalama kişi sayısını temsil eder ve virüsün nüfus içerisindeki bulaşma orantısını gösterir.
R sayısı 1’in üzerine çıktığında şayet harekete geçilmezse yeni vakaların sayısı katlanarak artmaya başlayacaktır ve bu durumda bağışıklığı olmayan bir nüfus içerisinde virüs süratle yayılabilir. Salgının birinci günlerinde gerçekleşen şey buydu. R sayısı 1’in altında olduğunda, her hasta ortalama olarak bir kimseden daha az kimseye virüsü bulaştırır; bu da git gide daha az insanın virüsten etkileneceğini ve neticede salgının yok olacağını gösterir.
İngiltere’deki salgının başlangıcında, farklı çalışmalar İngiltere’deki R kıymetinin 2.4 yahut 2.6, yaklaşık 3 yahut 3 ile 4 arasında olduğunu varsayım ediyordu. 3 olan bir R pahası, her enfekte olan kişinin üç kişiyi daha enfekte edeceğini gösterir; yani bu yüzden şayet 100 kişi virüse yakalanmışsa, büyük olasılıkla 300 kişi daha enfekte olacak ve bu kimseler de başka 900 bireye marazı bulaştıracaktır.
Öte yandan, nahiyeleri karşılaştırırken, tek başına R pahası size neler olup bittiğiyle ilgili fotoğrafın tamamını sunmaz. Örneğin, R bir ortamda başkasından daha küçükse ancak başlangıçta daha fazla insan illete yakalanmışsa, yeni enfeksiyonların sayısı daha yüksek olabilir. 150 kişinin illete yakalandığı bir toplulukta R kıymeti 2.5 iken 375 ikincil enfeksiyona neden olacak ve bu da sayının 3 olduğu bir evvelki örnekten daha fazla, yani 938 yeni vaka üretecektir.
DALGALANMALAR VE BELİRSİZLİKLER MEVCUT
Karantina önlemleri ve marazların hava yoluyla yayılmasına yol açan toplumsal temasın azalması sonucunda, İngiltere’de yeni Covid-19 vakalarının sayısında düşüş gerçekleşti ve R sayısı 1’in altına indirildi. Ne var ki bir salgın ilerledikçe ve vaka sayısı azalmaya başladıkça, R sayısı büyük dalgalanmalar ve belirsizlikler sergileyebilir.
Bilhassa de vaka sayısı düşük seviyelere indiğinde ya da memleket umumunda bulaşıcılık nispeti kıymetli ölçüde değiştiğinde, R sayısıyla ilgili kestirimler ziyadesiyle dalgalanabilir ve binaenaleyh neler olduğunu gösterebilmenin daha az sağlıklı bir yolu haline gelir.
Bu durumda, R sayısının münhasıran belli nahiyelerde tekrar 1’in üzerine çıkmış olabileceği cihetindeki haberlerin, mevcut halk sıhhati tedbirlerinin hiçbir işe yaramadığı yahut marazın geri gelmek üzere olduğu mealine gelmesi gerekmez. Bu, sadece bildirilen R pahasında dalgalanmalar yaşandığı yahut lokal bir meydanda enfeksiyon sayısının biraz artmış olduğu manasına da gelebilir.
Daha da değerlisi, R sayısı düzenlemeler ya da topluluklar genelindeki ortalamayı temsil ettiği için, lokal enfeksiyon kümelerini ıskalayabilir. ‘K sayısı’ diye isimlendirilen sair bir ölçek, bu tıp mahallî topluluklarda bir marazın yayılışının ne orantıda olduğunu tabir edebilir.
Daha düşük bir K pahası, potansiyel olarak birçok kişinin sadece bir yahut birkaç başlangıç vakasından illeti kaptığı üstün yayılma vakaları olduğunu, daha az sayıdaki kişiden daha fazla kişiye bulaştırma vakasının yaşandığını gösterebilir. Bu durum lokal olarak R sayısını artırabilir ama illetin bulaşıcılığının umumi olarak arttığını göstermeyebilir. Başkaca, bugün bildirilen kıymetlerin birden fazla kere en az bir hafta evvel gerçekleşen olguların bir göstergesi olduğunu da unutmamalıyız.
DAHA FAZLA DATAYA GEREKSINIM VAR
Birinci incelemeler Covid-19 salgınının düşük bir K pahasına sahip olabileceğini ve illetin kendine has bir harika yayılma potansiyeline sahip olabileceğini düşündürüyor. Bunun İngiltere özelinde nasıl uygulanabileceğini araştırmak için daha fazla çalışma gerekirken, bu sonuçlar bize virüsün R sayısının yanı sıra, bilhassa de daha fazla mahallî salgınlar ortaya çıktıkça yayılmaya ait gayri tedbirlerin dikkate alınmasının ne kadar da değerli olduğunu hatırlatıyor. Bunlar arasında ulusal ve lokal seviyedeki vaka sayısı, hastaneye yatışlar, vefatlar ve K sayısı mahal alıyor.
Çok kritik biçimde, R bedelinin farklı alanlarda ve bir haftadan gayrısına takip etmemiz gerekirken, salgın yavaşladıkça daha az sağlam hale geldiği gerçeğine karşı da dikkatli olmalıyız. Biraz daha yüksek bir R sayısı, şu anda 2. dalganın yaklaştığı ya da son devirlerde alınan karantina önlemlerinin hafifletilmesi kararının aksine çevrilmesi gerektiği mealine gelmeyebilir.
Fakat tıpkı halde, İngiltere’de hala her gün yaklaşık 400 kişinin virüse yakalandığını unutmamalıyız. Yani, R kıymeti 1’in altında olsa bile, hala bulaşma riski devam etmektedir. Bu risk, karantinanın hafifletilme sürecini yavaşlatarak ve kişileri mevcut kurallara uymaya teşvik etmek için daha fazla efor göstererek düşürülebilir. Kullanılan araştırma modelleri, 2. bir dalganın oluşabileceğini ve Covid-19 öncesi ömür biçimine geri dönme sürecinin hala çok uzaklarda olabileceğini ortaya koyuyor.
Metnin aslı The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
