Kenan Şener [email protected]
Kamu kaynağının medyada kime, nasıl peşkeş çekildiği Türkiye’de her vakit en kıymetli bahisler ortasında yer aldı. Doğan Medya Grubu’nun piyasaya hâkim olduğu günlerde görünür olmaya başlayan bu temel sorun bugün Turkuvaz Medya Grubu’nun görünen-görünmeyen hakimiyetiyle sürmekte. Medya ekosistemini bir ahtapot üzere sekiz koldan saran ve nefes alamaz hale getiren bu inhisar nizamı, basın özgürlüğü önündeki en değerli meselelerden biri ve demokratik gelişmeye manilerde başı çekiyor.
Medya iktisadında şeffaflığa yakıcı gereksinimle yola çıktığımız yazı dizisinin bu kısmında, kamu bankaları dışındaki büyük kamu reklamverenlerinin medyadaki görünümünü ele almaya odaklandık. Bunun için sayıları tabloya döktüğümüzde karşımıza çarpıcı bir sonuç çıktı. TMSF idaresindeki eski ismiyle Boydak Holding’e ilişkin markaların (İstikbal, Bellona, Mondi) iktidar yanlısı medyaya reklamlar yoluyla aktardığı kaynak dikkat alımlı boyuttaydı. Bu nedenle 15 Temmuz darbe teşebbüsü sonrasında TMSF’nin bu şirkete İdare Konseyi Lideri atadığı ve bugün emekli TMSF yöneticisi olan Abdullah Güzeldülger’e şirketin reklam dağıtma kriterlerini sordum. Eski Boydak Holding’de yaşanan yolsuzlukları son birkaç haftadır katıldığı televizyon programlarında kamuoyuna açıklayan Güzeldülger, kamu reklamlarının medyaya dağıtılması konusunda bugüne kadar basında hiç yer almamış çok çarpıcı bilgileri Gazete Duvar okurları için aktardı.
Bu nedenle bu kısımda, evvelki yazıyı bitirirken kelam verdiğimiz tabloların yanı sıra Güzeldülger’in açıklamalarına yer vereceğiz.
KAMU BANKALARI DIŞINDAKİ KAMU REKLAMVERENLERİNİN BİLANÇOSU
Evvelki iki yazıda ortaya konuldu. Artık kamu bankalarının reklam verme kriterinin tiraj, reyting ya da reklam maliyeti olmadığını çok iyi biliyoruz. Bürokratların reklam dağıtım kararlarını verirken ve dağıtım için ajanslarla anlaşırken tarafsız olmadıkları, siyasi baskıyla ya da siyasi tercihle hareket ettikleri böylelikle kanıtlandı. Bu nedenle artık kamu yönetiminin reklamlarında eksik kalan tarafa, başka büyük kamu reklamverenlerin reklam dağılım tablosuna bakacağız. Evvel gazeteler:
Tablo 1: Büyük kamu reklamverenlerinin 2020’de gazetelerde reklam dağılımı, sütunXsantim. (TMSF’deki büyük reklamverenler. Bellona, İstikbal, Mondi: Eski Boydak yeni Erciyes Anadolu Holding markaları. Aydınlı: Aydınlı Hazır Giysi ve markaları U.S. Polo, Cacharel, Pierre Cardin. Koza: Koza Altın ve madencilik şirketleri. THY: THY ve Turkish Cargo.)
Tabloda görünen birinci sonuç, çok açık ki dev kamu reklamverenleri iktidar yanlısı basını reklamlar yoluyla beslemiş. Bu reklamların ezici çoğunluğu iktidar yanlısı gazetelere akarken, ideolojik olarak farklı pozisyonda yer alsalar da iktidarı eleştiren gazetelere bu kaynaklardan hisse verilmemiş. Artık sürpriz değil.
Tabloda ortaya çıkan ikinci en değerli sonuç, kamu bankalarında olduğu üzere kamu reklamvereninin toplamda en çok Turkuvaz Medya Grubu’na reklam akıttığıdır.
Tablo yoruma gerek bırakmıyor. Özetle, üstte kamu yönetimindeki kuruluşların verdiği toplam reklam alanı 474 bin 81 sütun-santim. Turkuvaz gazetelerinden satın alınan toplam reklam alanı ise 243 bin 313 sütun-santim. Yani Turkuvaz gazeteleri, pastanın yüzde 51,3’ünü almış.
MECMUALARDA DURUM NE?
Türkiye’de yayınlanan tüm mecmuaların yaşaması için kaynak ayrılmalı. Vergilerimizin bir kısmı da kültür dünyamızın gelişmesi için harcanmalı. Fakat kimi örnekler kuşku uyandırıyor. Örneğin aylık yayınlanan bir bayan mecmuasının internet sitesindeki uzun tanıtımında şu sözler yer alıyor: “Yeni Türkiye’ye giden yolda taşlar adım adım döşenirken, (dergi) hazırladığı evraklarla Yeni Türkiye’nin yol haritasına katkı sağlıyor.” Yayın direktörünün haber sitesini saymazsak mecmuanın doğal reklamverenleri bir inşaat firması, bir kahve markası ve bir hazır giysi markası. Bunlar toplam 7 sayfa reklam vermişler. Öbür reklamverenleri ise Halkbank, Ziraat Bankası, Turkcell, Türk Telekom ile THY ve tam 15 sayfa reklam vermişler. Muhakkak ki mecmuayı ayakta tutan kamu reklamları. “Yeni Türkiye’nin yol haritasına” bu yolla katkı sağlayan vergilerimizin Turkuvaz kümesi mecmualarına kaç sayfa aktığı, aşağıdaki tabloda yer alıyor.
Reklamverenin en çok tercih ettiği mecmualardan oluşan pazarda Turkuvaz mecmuaları başı çekiyor. Turkuvaz kümesi, haftalık Para ve Şamdan mecmuaları ile aylık Cosmopolitan, Harpers Bazaar, Home Arka, In Business, Lacivert, Minika Çocuk, Minika Go, Muhit, Oto Haber, Sabit Fikir, Sofra, Vouge Türkiye mecmuaları, iki aylık Men’s Healt, Women’s Healt, China Today mecmuaları ve üç aylık Esquire, GQ Türkiye, House Beatiful dergileriyle pazarda hakimiyete sahip. Bu mecmualar ortasında kamu reklamlarında öne çıkanlar şunlar:
Tablo 2: Turkuvaz Medya Grubu’nun 15 mecmuasının 2020’deki kamu reklamları sayfa sayısı.
(E.A.H.: TMSF idaresindeki Erciyes Anadolu Holding -eski Boydak – markaları Bellona, İstikbal, Mondi. Başka Kamu: Türkiye Sigorta, Borsa İstanbul, Aydınlı Hazır Giysi, Koza Altın, Aynes Besin, Türksat, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Gebze Emlak Konutları, STM Savunma, Emlak Konut, Emlak İştirak.)
Aylık kültür mecmuası Lacivert, küme sayfasında şu cümlelerle tanıtılıyor: “…fikri tartışmalar üreten, aktüel bahisler ve kapsamlı makaleler ile hayata ilgi duyan herkese yeni bir şeyler sunmak isteyen heyecanlı ve genç bir mecmua.” Bu genç mecmua, yılbaşı eki ile birlikte 2020’de toplam 179 sayfa reklam alanı satmış, toplamın yüzde 60’ı üstteki tabloda yer alan kamu reklamlarından oluşuyor.
Para mecmuası bölgesel ekleriyle birlikte yıl boyunca 906 sayfa reklam satmış, bunların en az 345 sayfasının ise kamu tarafından satın alındığı görülüyor. Yani Para mecmuasının reklam gelirinin yüzde 38’inin kamu kaynağıyla karşılandığı söylenebilir.
Tabloda çocuk mecmuaları dikkat çekiyor. Minika Go ve Minika Çocuk, Türk Telekom’dan aldıkları reklamlarla telekomünikasyon dalında doruğa çıkmış. Minika Go’nun yıl uzunluğu sattığı reklamların toplamı 96,5 sayfa. Kamunun hissesi 36 sayfa ile yüzde 37,3. Toplam 86 sayfa satan Minika Çocuk’ta ise kamu reklamı hissesi yüzde 51,6. Bu yüksek oranın Türk Telekom’u yöneten ismin eski Turkuvaz reklam yöneticisi olmasıyla ilgisi olabilir mi?
TÜM MECMUALARDAKİ KAMU REKLAMLARININ YÜZDE 42’Sİ TURKUVAZ’A
Tüm ülkede en çok reklam alan vadeli mecmualar ve gazete kitap ekleri dahil toplam 100 mecmuanın sayfa bazındaki reklamları incelendiğinde Turkuvaz mecmuaları net biçimde öne çıkıyor. Üstteki kamu ve ortaklı şirketlerin 100 vadeli yayına verdiği reklamların 1000 sayfadan fazlasını Turkuvaz almış. Kamu bankaları, Türkiye Sigorta, Borsa İstanbul, THY, Turkcell, Türk Telekom, TMSF idaresindeki İstikbal, Bellona, Mondi, Aynes, Hız Kargo, Aydınlı Hazır Giysi üzere kuruluşlar ile Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Emlak Konut üzere kurumların reklamları 2020 yılında tüm yayınlarda 2 bin 500 sayfanın üzerinde yer almış. Bunların yüzde 42,1’i Turkuvaz mecmualarına verilmiş.
Özetle, üstte sıralanan oranlar bu medya kümesinin kamu reklamlarına bağımlı olduğunu gösteriyor. Bununla birlikte bu sonuç, medya çoğulculuğunun herkes için ne kadar kıymetli olduğunu da gösteriyor.
TURKUVAZ’IN TELEVİZYONLARINA AKAN KAMU KAYNAĞI
Kamu yönetimindeki dev bütçeli reklamverenlerin Turkuvaz’a katkısı televizyonlarda da görünür biçimde ortaya çıkıyor.
Tablo 3: Turkuvaz televizyonlarında kamu bankası dışındaki büyük kamu reklamvereninin 2020’deki reklam dağılımı/saniye. (EAH: Erciyes Anadolu Holding ve markası Mondi. Aydınlı: Aydınlı Hazır Giysi ve markaları.)
Bir kıyaslama için Vodafone reklamlarının bu televizyonlara toplam 270 bin saniye reklam verdiğini, bunun bu şirketin toplam TV reklamlarında yüzde 13,8’lik bir orana işaret ettiğini belirtmeliyiz. Rakiplerinin ne kadar reklam verdiği ise tabloda. Turkcell’in 1 milyon saniyeyi aşkın Turkuvaz reklamları, tüm televizyonlara verdiğinin yüzde 25,5’ini oluşturuyor.
Bu karmaşık üzere görünen sayılar bütünü, reklam bölümünün tüm paydaşlarının çok iyi bildiği adaletsiz sistemin küçük bir fotoğrafı. Art planda, bu kadar kaynağın yalnızca tekrar iktidara yakın ajanslar eliyle kamudan alınıp dağıtıldığı gerçeği var. Dalda iş yapamaz hale gelen ajanslar, yapım firmaları ve reklamcıların yanı sıra rakip medya yöneticileri de bunu çok iyi biliyor.
TABLOLARIN ART PLANINDA NE VAR?
Eski Boydak Holding markalarının verdiği reklamların iktidar yanlısı basında çarşaf çarşaf yayınlanması dikkatimi çekince bu şirkette idareye atanan emekli TMSF yöneticisi Abdullah Güzeldülger’e tabloları gösterdim, “bu tablolarda yoruma gerek yok” dedi. Pekala neydi konuşulması gereken? Geçmişte de medya ekonomisi-iktidar münasebetinin sıkıntılı olduğunu anlatan Güzeldülger şunları söyledi:
“İbn Haldun’un Mukaddime’sinde temel bir tespiti vardır: ‘Bir ülkede devlet lideri ticaret yaparsa o ülke batar’ diye. Hasebiyle devlet liderinin kendisinin ve etrafının mali bağlantılardan olabildiğince uzak kalması halinde bu münasebetler olağan ağında yürür.
Bugün Bellona, İstikbal, Mondi (Boydak) kümesinin başına getirilen şahıs Berat Albayrak’ın Nun Vakfı’nın lideridir. Serhat Albayrak ile Berat Albayrak’ın kardeş olması hasebiyle bu ilgi ile öbür bir yönlendirilmeye müsait bir alan açılmış oluyor ister istemez. Hasebiyle orada Turkuvaz Grubu’na bir ayrımcılık yapılması mümkün olabilir. Bu sayılar da bunu teyit ediyor olabilir.
Bir öteki örnek Türk Telekom. Türk Telekom’un başındaki şahıs da Ümit Önal, ATV kümesinde geçmişte reklam, bağlantı, medya alanında misyon yapmış bir kişi. Münasebetiyle organik bağını, yani geçmişe ait alışkanlıklarını gittiği kurumda da sürdürmesi ve Turkuvaz Grubu’na başkalarından müspet ayrımcılık olarak daha fazla medya bütçesi vermesi çok da sürpriz değil.
Hasebiyle bu alan sıkıntılı bir alan, düzeltilmesi gereken bir alan ve bu medya-hükümet münasebetinin büsbütün ortadan kaldırılması ve medya sahiplerinin öbür iş alanlarında faaliyet göstermemesinin sağlanmasıyla mümkün. Temelden bir ihtilal gerekiyor.”
Türk Telekom CEO’su Ümit Önal pazarlamadan sorumlu genel müdür yardımcılığına da vekalet ediyor. 2007’de Turkuvaz Medya’ya girmiş ve ATV Genel Müdürlüğü, Reklam Küme Başkanlığı ve İcra Konseyi Üyeliği misyonlarında bulunmuş. 10 yıl olmadan, 2016 sonunda Türk Telekom’a geçen Önal, üç yılı bile dolmadan CEO olarak atanmış. Resmi özgeçmişinde “Türk medyasının esaslı değişim sürecine kıymetli katkılarda bulunan Önal, Türk Telekom bünyesinde Türkiye’nin dijital ve teknolojik dönüşümüne liderlik etmeyi sürdürmektedir” diye yazıyor.
Türk Telekom’un reklam verdiği tüm mecmualar ortasında Turkuvaz’ın oranı yüzde 56,9, tüm televizyonlarda bu oran 25,7. Türk Telekom’un en çok reklam alanı satın aldığı televizyonlar ortasında saniye bazında birinci sırada 360 TV, ikinci sırada A Haber, üçüncü sırada Akit TV, dördüncü sırada Minika Çocuk, beşinci sırada A Spor TV, yedinci sırada Minika Go var. Mecmualarda de bu Minika markaları Türk Telekom’un en çok reklam satın aldıkları ortasında.
BEDELİNİN 30 KAT ÜZERİNE KAMUYA SATILAN REKLAMLAR
Güzeldülger, vazife yaptığı Boydak kümesinde yolsuzluk teşebbüslerinin siyasi dayanak gördüğünü belirtmiş, bürokratların üzerinde siyasi baskılara işaret etmişti. Kamu yöneticilerinin reklam verme kararlarında da bu cins baskılar mı tesirli oluyordu? Cevabı, tablolarla aktarılanın çok ötesinde, düpedüz bir soygun sistemine işaret ediyor:
“Bana direkt bir talep gelmedi ancak tabi ki ben de bir bürokrattım, etrafımda olup bitenlere baktığımda bilhassa kamu bankalarında, kamunun tesir alanına giren mevzularda aşikâr medya şirketlerinin daha çok faaliyet gösterdiği ve kamu kurumlarının başındaki yöneticilere belirli medya satın almalarında zorlama yaptığını gördüm.
Mesela bir reklam duvarı satın alması isteniyor bir kamu bankasının. Hükümetçe desteklendiği, üstü örtülü olarak himaye edilen bir ajansın, kendisinin atıyorum 100 bin liraya satın aldığı bir duvarı, kamu bankasına 3 milyon liraya ‘burayı alacaksın’ diye zorladığı kulağıma geldi. Hasebiyle oradaki kamu bankası yöneticisi, ona direnmesi sonucu tahminen bunu 1 milyon liraya kadar düşürtebildi. Ancak sonuç itibariyle burada çok pervasız fiyatlamalar ve bu istikamette kamu yöneticilerine birtakım baskılar yapıldığını müşahede ettim.”
REKLAMA BİLE DÖNÜŞMEDEN, ARACILARDA KAYBOLAN KAMU KAYNAKLARI
Güzeldülger isim belirtmedi fakat kelamını ettiği ajansların süratli büyümelerinin bile işaret vereceğini söyledi ve şöyle devam etti:
“Bu iklim reeldir, yaşanan, var olan bir durumdur. Bununla ilgili zati şirketlerin süratli büyümeleri, ciroları takip edildiğinde… Buradaki sorun şu, gerçekte kendisine maliyetinin tahminen 50 katı, 30 katı fiyatları talep etmeleridir kamu bütçelerinden. Ahlaksız olan tavır da budur. Yoksa elbette ki kamu da reklam yapacak, o reklam bütçesini harcayacak. O tasarruf, oradaki yöneticiyle hükümetin kendi ortasında geliştirdiği bir yol üzerinden yürüyebilir. Bu ne kadar objektif kriterlere yaklaşırsa o kadar adil olur. Siz zati tablolardan bunun ne kadar adil ne kadar gayrı adil dağıtıldığı konusunda çok açık görünen bir durumu yansıttınız.
Münasebetiyle bu yönetilen, bilinen, herkesin de bildiği bir durumdur. Bunu da muhakkak ajanslar üzerinden yapıyorlar. Buradaki problem satın alınan şeyin bedeli ile fatura edilen paha ortasında çok önemli, ahlaki olmayan bir kaynak transferi kelam konusu.”
Burada yeniden Abdullah Güzeldülger’e soruyoruz: Kaybolan paralar mı demek bu?
“Tabii ki. Siz piyasada 300 bin lira olan arabaya 3 milyon lira öder misiniz? Ödemezsiniz. Lakin size 300 bin değil 3 milyon lira ödemeniz tarafında bir baskı geliyor.
Buradaki idari bir tasarruftur. Bu tasarrufun bu tarafta kullanılmasının matematiksel bir karşılığı olması lazım. Matematiksel bir karşılığı olmayan her idari tasarruf şüphelidir. Münasebetiyle matematiksel karşılığı olmayan bu idari tasarrufların bu iktidar devrinde sorgulanmaması nedeniyle bu yapılageliyor fakat bu sorgulandığı gün bunlar açığa çıkacaktır. Yani bir kamu bankasının 100 bin liraya kendisinin kiraladığı bir duvarı 3 milyon liraya satan ve buna müsaade veren yönetici bu manada sorumludur.”
Güzeldülger, yaklaşık iki yıl evvel yaşandığını söylediği “3 milyonluk reklam” skandalındaki üzere pek çok olayın sürdüğünü belirtti, “Bu oradaki yöneticinin hassasiyetinden bağımsız, bu türlü bir düzenek işletiyorlar, bu hususta bir kural tanımıyorlar, bu mevzuda ahlaki bir tasaları yok” dedi.
MEDYADA ŞEFFAFLIK HEPİMİZ İÇİN KAİDE
Kamu reklamları dağılımıyla ilgili üç kısımlık yazı dizisi tamamlandı. Lakin gördüğünüz üzere medya ekonomisindeki bilgi kapalılığı örtüsü biraz olsun aralandığında ortaya çok daha büyük skandallar çıkıyor. Bu yüzden kamu reklamları konusunda ajanslar, reklamcılar, yapım şirketleri, gazete ve TV yöneticileri ile kamu idarecileri yalnızca kendi çıkarları için değil tüm medyada şeffaflık için bildiklerini açıklamak zorunda. Unutulmamalı ki gazetecilik tek taraflı bilgi aktarma işi değildir, toplumun iştirakiyle yapılır. Ve medyada şeffaflık, halkın haber alma hakkı için teminat olacaktır.
*Gazeteci Hasan Basri Akdemir ve Bilgi Uzmanı Okan Özmen’in katkılarıyla.
Gazete Duvar
