Türkiye 1950 yılında Dünya Bankası’ndan birinci defa kredi kullanmak istediğinde, banka uzmanlarının kredi teklif raporunda şu bilgilere yer verilmişti: “Osmanlı devrinden kalma borçlar yapılandırılmıştır, 1934’te alınan küçük bir altın kredisi ve 1938’de alınan memleketler arası bir borç haricinde dış borç yoktur. Türkiye’nin (II. Dünya Savaşı sırasında) Almanya’dan aldığı bir borç askıya alınmış durumdadır. 31 Aralık 1949 itibariyle ülkenin ödenmemiş dış borcu 236,7 milyon dolardır. Ayrıyeten 1938–1939’da İngiltere’den alınan silahlanma kredisi vardır ancak bu borç şimdi ödenmeye başlanmamıştır. 236,7 milyon dolar borcun yarısının mal olarak yahut TL olarak, 78 milyonunun ise ABD doları olarak ödenmesi mümkündür.”
Dünya Bankası, borç ve ödeme istikrarının uzun vadeli geri ödemeye uygun olduğuna karar vererek 7 Temmuz 1950’de Türkiye’ye 25 yılda geri ödenmek üzere 16,5 milyon dolarlık iki kredi verildiğini duyurdu. Ön görüşmeleri Mart 1949 ile Nisan 1950 ortasında İnönü devrinde yapılan bu iki kredi mutabakatındaki projeleri uygulamak Bayar ve Menderes’e kaldı. Projede Samsun’a yeni bir liman yapılması ve mevcut öteki limanların modernize edilmesi işleri ile silo üretim işleri vardı. Liman projesinin toplam maliyeti 1949’da 38,6 milyon dolar olarak hesaplanmıştı ve bunun yalnızca 12,5 milyon doları için kredi çekiliyordu. Silo projesi ise 10 milyon dolarlık maliyete sahipti lakin yalnızca 3,9 milyon doları için kredi çekildi.
Aslında Fransız kent planlamacı Henri Prost, İstanbul’un nazım planını çalışırken, tarihi yarımadanın toptancı halinden kurtarılıp turizme açılması için Yenikapı’ya yeni bir liman yapılmasını tavsiye etmişti. Böylelikle Haliç’in etrafındaki endüstrinin de bu limanın gerisine taşınması mümkün olacaktı ve bu ikisinin ortasına bir personel mahallesi yapılabilirdi lakin Ankara’daki hükümet, Haydarpaşa Limanı’nı geliştirmeyi Yenikapı’ya yeni liman yapmaktan daha az masraflı gördüğünden, nazım planına zorla Haydarpaşa Limanı’nı ekletti. Tarihi yarımada ise 1980’lere kadar toptancı halinin ve baraka nitelikli gecekonduların keşmekeşinden kurtarılamadı.
Hükümet, 1950’de Dünya Bankası uzmanlarının Türkiye’ye gelip ayrıyeten bir ekonomik araştırma yapmasını ve yatırım teklifleri üretmelerini istemişti. Bu maksatla Haziran 1950’de Türkiye’ye gönderilen ve 10 gün kalan misyonun hazırladığı rapor 1951’de John Hopkins Üniversitesi tarafından basıldığında, cumhurbaşkanı Celal Bayar’a ithafen sunuldu. “Türkiye Ekonomisi” ismini taşıyan rapor kitabında, o devrin ekonomik kaideleri hakkında çok ayrıntılı bilgiler yer alıyor. 1950 yılındaki bilgilere nazaran 735 milyon liralık ihracata karşılık 800 milyon TL’lik ithalat yapılıyordu. Ortadaki açık, ABD ve öteki ülkelerin sağladığı krediler ve ABD hibeleriyle karşılanıyordu.
AMERİKA’NIN ONDA BİRİ ULUSAL GELİR
Raporda ülkenin dış borcunun 1938’den beri arttığı belirtiliyordu. II. Dünya Savaşı’nın başında İngiltere’den silahlanma için kredi alınması artık sorun olmaya başlamıştı. Ülkenin gelirlerinin yarısı tarımda geliyordu ve 1948 itibariyle yaklaşık 7 milyar lira gelir olduğu hesaplanıyordu. Kişi başına düşen ulusal gelir 360 TL olarak hesaplanmıştı, bu sayının 128 ABD doları ettiği ve ABD’deki ulusal gelirin onda birine denk geldiği belirtiliyordu. 1948–1949 periyodu Avrupa ülkeleri ve İran ile karşılaştırıldığında ise bu sayının, bölgedeki öbür ülkelere yakın olduğu belirtiliyordu. İran’da kişi başı ulusal gelirin yılda 85 dolar, Mısır’da 100 dolar, Lübnan’da 125 dolar, Yunanistan’da ise Türkiye ile birebir formda 128 dolar olduğu raporda belirtiliyordu. İtalya (235), Fransa (482) ve Danimarka (689) 1950 yılı itibariyle de daha gelişmiş ülkeler durumundaydı. Raporda, ekonomik durumun hemen düzeltilmesi gerektiği ve hayat standardını artırmak gerektiği belirtilmişti.
Nüfusun yüzde 80’inin kırsal alanda yaşadığı bu devirde, hayat pahalılığına bağlı olarak tüketim dataları de değişmiş, örneğin protein tüketimi azalmıştı. Buna karşın 1938’de bin şahısta 4 kişinin radyosu varken 1948’de bin bireyden 12’si radyo sahibiydi. Halkın en önemli haber kaynağı, radyoydu.
Raporda, ülkedeki toptancı fiyatlarının 1938’den 1950’ye kadar 5 kat arttığı ve enflasyonun yükseldiği belirtiliyor. Yatırımlar Sümerbank ve Etibank aracılığıyla yönetiliyordu lakin bu iki bankanın genel bir iktisat siyaseti oluşturma kapasitesi yoktu, bu yüzden yapılan kimi kamu yatırımlarının gereksiz olduğu tabir ediliyordu. Yanlış yapılan bu yatırımlar, enflasyonun en önemli sebebi olarak tanımlanmıştı. Ticari kârlardan ve ziraî üretimden vergi alınmıyordu, vergiler genelde maaşlı çalışanlardan kesiliyordu. Mühendislik ve teknik alanda eğitime başlanmış fakat bu hususa değer verilmediği için gereğince uzman yetişmemişti. Salgın hastalıkların durdurulması için tedbirler alındığı ancak gereğince sıhhat işçisi yetiştirilmediği gözlemlenmişti.
DEVLET DEĞİL PARADOKS…
Banka uzmanları, 1950’den sonra diğer bir dünya savaşı beklenmediğini lakin Türkiye’nin savunma harcamasının düşürülemeyeceğini raporluyordu. Rapordaki tahlillerden kimileri, İnönü devrinin eleştirisi üzereydi. Örneğin, “tarımsal eserlerden sorumlu olan devlet kurumlarının çok fazla olmasının, kurumlar ortası uyumu zayıflattığı” belirtilmişti. 1950 yılında ziraî eserlerden sorumlu devlet kurumları, Tarım Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı, Tarım Kredi Bankası, İNHİSAR Yönetimi ve Toprak Mahsulleri Ofisi’ydi. Devletin çok merkezi yapısına karşın kurumlar ortası uyumun bu kadar zayıf olması, raporda bir ‘paradoks’ olarak tanımlanıyordu.
Tarım Bakanlığı’na bağlı çalışanların yalnızca 1300’ü veterinerlik ve ziraat mezunuydu lakin verilen eğitimin çok genel olduğu, bu mezunların uzmanlaşmamış olduğu, üniversitelerin eğitim programının hemen yenilenmesi gerektiği belirtiliyordu. Ziraî ekonomistler, kırsal sosyologlar üzere farklı kısımlarda uzmanlaşan araştırmacıların, daha fazla araştırma yapması, zirai eserler için Ar-Ge yapılması öneriliyordu.
TARIM ÜLKESİNE SİLO GEREKİR
1949 yılında mevcut 3 bin 200 traktörden 1200’ü makus durumdaydı. 1951’de Economic Cooperative Administration’ın yardımıyla bu sayının 10 bine çıkacağı öngörülüyordu lakin hala gereğince traktör operatörü yoktu. Üstelik yardım bütçesiyle traktör satın alan hükümet, bu traktörü alırken bunların yedek kesimlerini satın almamıştı. Traktörlerin kendisi ve yakıtı aslında kıymetliydi. 1937’den 1949’a kadar devletin tarım kooperatiflerine verdiği ziraî kredilerse 31 milyon liradan 336 milyon liraya ulaşmıştı. Türkiye’nin ulusal gelirinin yarısı ziraî eserlerden geliyordu. Dünya Bankası’ndan 1950’de çektiğimiz birinci iki kredinin liman geliştirilmesi ve silo imali için olması, bu ekonomik ortamda mana kazanır.
Bugün Haydarpaşa’nın yanında çürümeye terk edilmiş durumdaki Toprak Mahsulleri Ofisi’nin silosunun betonarme binası, Dünya Bankası’ndan alınan 3,9 milyon dolar krediyle ve ithal gereçle, toplamda 10 milyon dolardan fazla bir maliyetle gerçekleşen silo imal projesi kapsamında inşa edildi. 1949’da yapılan ön araştırmalara nazaran yılda 435 bin ton tahıl üreten Türkiye, bu tahılın yarısından birçoklarını kapalı bir alanda saklayamıyordu ve eserler açık kaldıkça bozuluyordu. Kredi mutabakatı teklifinde silonun yapılması durumunda Türkiye’nin yılda 1,6 milyon dolar kâr edeceği hesaplanmıştı. İnönü devrinde 1949’da Dünya Bankası’nın çıkardığı maliyetleri içeren kredi muahedesi, Menderes’in Mayıs 1950’de iktidar olmasından kısa mühlet sonra imzalandı. “Liman Geliştirme ve İnşaat Projeleri” başlıklı kredi için Türkiye ismine görüşmeleri yapmak üzere ABD Büyükelçisi Feridun C. Erkin görevlendirilmişti. Muahede 7 Temmuz 1950’de imzalandı. Tıpkı gün Türkiye’ye toplam 16,5 milyon dolar kredi sağlandığı banka tarafından basına duyuruldu.
Basın bülteninde liman projesinin toplam maliyetinin 38,6 milyon dolar olduğu belirtiliyordu ve bunun yalnızca 12,5 milyonu için kredi veriliyordu. Silolar içinse 10 milyon maliyet hesaplanmıştı ve 3,9 milyon doları için kredi veriliyordu. Bu kredi mutabakatlarına Türkiye’yi temsilen ABD’deki elçilikten Melih Esenbel ve Nahit H. Alpar imza attı.
Halbuki proje içerikleri aslında o devrin kurallarında, bu kadar kısa müddette gerçekleştirilmesi imkansız maksatlar içeriyordu. O yıllarda dünyanın hiçbir yerinde bu kadar büyük betonarme bir silo binasının 3 yılda bitirilmesi mümkün değildi, üstelik materyallerin birçok ithal edilecekti.
ÖN HAZIRLIK YAPMADAN İNŞAAT KREDİSİ ÇEKMEK
Projeye nazaran Haydarpaşa, Alsancak ve İskenderun’a 3 adet demirli beton silo yapılacaktı ve bunlar için 2,2 milyon dolar kredi istenmişti. 8 beton silo, bir silonun betonarme olarak genişletilmesi, 9 liman için alan ve 2 antreponun donatılması için 710 bin dolar kredi isteniyordu. 23 çelik depolama alanı ve 4 antreponun ekipmanları için 546 bin dolar; 2 bin adet branda (tarpaulin) için 360 bin dolar talep edilmişti. Bütün bu işlerin 31 Aralık 1953’te biteceği muahedeye yazılmıştı. Toprak Mahsulleri Ofisi’nin üstlendiği kredi mutabakatında silo projesinin geri ödemesi 1 Nisan 1954’te başlayacaktı ve 1 Ekim 1968’e kadar vadesi vardı. Bu inşaat projelerinin Ocak 1951’de başlayıp 1953 sonunda bitirilmesi durumunda 1,6 milyon dolar kâr edileceği hesaplanmıştı.
Öbür kredi ile Salıpazarı Limanı Geliştirilmesi, Haydarpaşa Limanı Geliştirilmesi, Alsancak Limanı Geliştirilmesi, Samsun Limanı inşaatı, İskenderun Limanı Geliştirilmesi yapılacaktı ancak bunların hiçbiri için kredi başvurusu öncesinde yer etüdü bile yapılmamıştı. Tüm bu işlerin mukaveleleri yurt dışından yabancı firmalara verildi. Alsancak’ta yerin dok yapmaya uygun olmadığı sonradan anlaşıldı ve proje değiştirilip betonarme iskeleye çevrilince, tuzlu suya sağlam çimento ithal etme maliyeti ortaya çıktı. 1954’te liman işleri için bu yüzden ikinci kere, maliyetler döviz bazında arttığı için kredi çekildi.
BORÇLA YAPILIP ÇÜRÜMEYE TERK EDİLEN SİLO
Karaköy Salıpazarı’na yapılacak yolcu gemisi limanı işi Nisan 1952’ye kadar başlayamamıştı. İşin başlaması 15 ay gecikmişti. Yer çalışmasını ve planlamayı yapan Danimarkalı firma bu çalışmayı 1 yılda tamamlayabilmişti. Halbuki evvel bu çalışmaların yapılması gerektiği kredi teklifinde yazmıyordu ve işlerin çabucak 1951’de başlaması öngörülmüştü.
Velhasıl İnönü periyodunda, hiçbir mühendislik hesaplamasına dayanmayan ve hiçbir ön etüdü yapılmamış inşaat projeleri için kredi çekilip yıllarca borçlanıldı. Bu işler o kadar geç bitti ki artık 1,6 milyon dolar kardan kelam etmek mümkün değildi. Haydarpaşa’daki silo binasının açılışı 1958’de yapılabildi.
. Liman geliştirme işleri için Türkiye, Dünya Bankası’ndan birden fazla kere kredi çekti. 1979’da liman rehabilitasyonu için 75 milyon dolar kredi alındı. Üçüncü liman projesi için 1985’te 134,5 milyon dolar kredi çekildi. Bu kredilerin geri ödemesi yıllarca sürdü ve bu borçlara faiz uygulandı. Bu borçlar bittiğinde Türkiye artık ulusal gelirinin yarısını tarımdan sağlayan bir ülke değildi, 2011’de tarımın ulusal gelir içindeki hissesi yüzde 8’e kadar inmişti.
Vaktinde Ankara’daki İnönü hükümeti Prost’un lafını dinlemiş olsaydı ve Haydarpaşa’yı kargo limanından kurtarsaydı, en kaliteli ithal materyalle inşa edilen ve yıllarca borcunu ödediğimiz Haydarpaşa silolarının, yeni bir proje için 15 yıldır bu türlü çürümeye terk edilmesi gerekmeyebilirdi. 28 Kasım 2010’da Haydarpaşa Garı’nın çatısında çıkan yangının üzerindense 10 yıl geçti.
2006’da kentsel ve tarihi sit olarak tescillenen Haydarpaşa Garı ve etrafı için, “Haydarpaşa Port” isminde, muhtemelen bizi yeniden yıllarca borçlandıracak, 5 milyar dolar maliyetli yeni bir proje üretildi. Üstelik 2019 sonunda bu işin ihalesi özel bir şirkete verildi. İBB ise bu ihalenin kamu kurumlarında kalmasını istiyor.
Haydarpaşa’daki silo bugün artık, Dünya Bankası uzmanlarının “Siz tarım ülkesisiniz, size silo lazım” diyerek bizi yıllarca borçlandırmasının ispatı olmasıyla ‘anıt’ niteliği taşıyor ve korunmayı hak ediyor. 1950’lerde “Sizde traktör yok” diyerek hibe ve yardım ismi altında traktör satanlar, neden evvel traktör fabrikası kurmaya yönlendirmedi sanki? Silo yapılması lazımsa neden evvel çimento fabrikası kurulmadı?
Hiçbir ön hazırlık yapmadan inşaat için büyük krediler çekme zihniyeti bugün de değişmiş değil. Son yıllarda tamamlanan büyük projelerden kimileri, halka ‘AB yardımlarıyla yapıldı’ diye duyuruluyor. Meğer hiçbir hibenin ya da yardımın, bir işin maliyetinin yüzde yüzünü karşılamadığını, Haydarpaşa silolarının kredi evrakları üzerinden hatırlamamız gerekir herhalde…
KAYNAKLAR
Haydarpaşa Port projesinin aktüel durumu hakkında -> http://megaprojeleristanbul.com/print/haydarpasa-gari-ve-liman-donusum-projesi
Türkiye İktisadı isimli Bayar’a sunulan 1951 baskısı rapor: http://documents1.worldbank.org/curated/en/573381468779346947/pdf/multi-page.pdf
Dünya Bankası arşivindeki proje evrakları: Turkey – Port Development And Construction Project : Loan 0028 – Loan Agreement – Conformed (English). Washington, D.C.: World Bank Group.; Turkey – Grain Storage Project : Loan 0027 – Project Agreement – Conformed (English) Washington, D.C. : World Bank Group 1950; Turkey – Port Development and Construction Project (English). Technical operations projects series ; no. TO 45 Washington, D.C.: World Bank Group; Report and recommendations of the President to the executive directors concerning two proposed loans to Turkey (1950, 30 Haziran), International Bank for Reconstruction and Development. Turkey – Third Ports Project (English). Washington, D.C.: World Bank Group.
7 Temmuz 1950 Basın Bülteni: Announcement that the Bank Has Made Two Loans to Turkey Totaling Over 16 Million Dollars (English). Press Release;no. 194 Washington, D.C.: World Bank Group.
Gazete Duvar
