Ferhad Eivazi*
1940’ın 22 Haziran’ından itibaren, İran topluluğunu gözlemleyerek hayal gücüyle birleştirip yorumlamaya başlamış, 4 Temmuz 2016’da da İran gerçeklerine gözlerini kapatmış, biriktirip anlatamadığı hayallere dalmıştır. Verdiği tüm röportajlarda ve ‘workshop’larında sinemalarının kaynağının çocukluğundan beri yaptığı gözlemler olduğunu söyleyen Abbas Kiyarüstemi bugünlerde korona virüsünden ötürü durgunluğa düşmüş film kolunun konuşulan mevzularından birine dönüşmüştür, çünkü 22 Haziran Kiyarüstemi’nin doğumgünü.
Abbas Kiyarüstemi İran topluluğunun gerçeğiyle kendi hayallerini birleştirerek bir köprü kurmuştur. Şu an aramızda olmasa da İran topluluğunun hayatının bir kesiti onun ürünleriyle sonsuzluğa ulaşmıştır. “İyi bir ressam olamadığım için direktör oldum” diyen dünyaca ünlü sanatçı, Tahran Üniversitesi Hoş Sanatlar Fakültesi’nde fotoğraf eğitimi aldı; gelgelelim hayatında kazandığı birinci parayı, grafik tasarımcılığından elde etti.
Sinema afişi ve kitap kapağı tasarlamakla işe başlayan Kiyarüstemi, o periyot yeni kurulan Kanun-i Perveriş-i Fikri-ye Kudekan’a girdi. Bu, Şah Muhammed Rıza’nın eşi Farah’ın kurduğu, evlatların eğitimine odaklanmış bir kurumdur ve o periyot İran’ında pek çok sanatçı ve muharririn gelişiminde kıymetli bir merkeze dönüşmüştür. Birebir devranda verdiği hizmetle o periyot gençlerinin, evlatlarının yetişmesinde değerli bir rol üstlenmiştir. Abbas Kiyarüstemi burada çalışmaya başladığında, kurumun bünyesinde bir sinema kısmı açılır ve tasarım yapmak üzere işe alınan Kiyarüstemi, sinema kısmına aktarılır. Bu kısımda kısa animasyonlar yapmaya başlarlar evvel, sonra mekteplerde gösterilmek üzere kısa eğitim sinemaları çekerler. Kiyarüstemi, çocukluğundan itibaren zihninde topladığı gözlemleri hayal gücüyle birleştirmeye başlar. Hiç film eğitimi almamış biri olarak deneme yoluyla başındakileri yansıtmaya koyulur. Devrimden sonra da bu kurumdan ayrılır ve bağımsız olarak sinema yapmaya başlar.
Ömrünün sonuna kadar her noktada filmin eğitimi yapılmayacak bir sanat olduğunu, kendisinin de bu işi deneyimle öğrendiğini söylemiş, özgün filmini da bu tasavvur üzerine kurmuştur. Kendisinin de lisana getirdiği üzere bu ne taklit edilebilecek ne de eğitimi alınabilecek bir filmdir. Kiyarüstemi, topluluktaki hadiseleri almış, profesyonel olmayan oyuncular kullanmıştır, yalnızca bu ikisini yan yana getirerek herkesi şaşırtacak eserler ortaya koymuştur.
Onun sinemalarında çok şahsi bir kamera hareketi ya da çok hususî bir kurgu tekniği olmaksızın bir gerçekçilik ve şiirsellik yaratılmıştır. Bu gerçekçilik ve şiirsellik onun hadiseye müdahale etmemesinin bir sonucudur aslında. Direktör, insan tabiatına güvenmektedir, kameranın ne olduğunu bilmeyen velev onu umursamayan oyuncuların, Kiyarüstemi’nin yarattığı atmosferde gösterdikleri reaksiyon, ne onun evvelden tasarladığı bir yansıdır ne de diğer bir direktör bu reaksiyonun doğmasını sağlayabilir.
Birtakım alanlarda onun sinemalarının siyasi olmadığı, daha çok felsefi bir boyutu olduğu saptaması yapılıyor ve buna rağmen İran’da neden yasaklandığı soruluyordu. Kiyarüstemi ise “Benim sinemalarım İran’da yasak değil yalnızca yayınlanmasına müsaade verilmiyor” diyordu. Evet İran topluluğu sizin filmlerinizi nasıl izliyor diye sorulduğunda ise “Filmlerimin korsanı pazarda elde ele dolaşıyor” diye yanıt veriyordu. Aslında bu vakaya daha derinden baktığımızda son yıllarda filmdeki eksik boyutun ne olduğunu görüyoruz. Kiyarüstemi üzere kişilerin sanatta ve edebiyatta felsefe yapmalarının yasak olmasının da nedeni iyice anlaşılıyor. Felsefe yapan kişiler topluluğu düşünmeye ve sorgulamaya yöneltiyorlar ve doğal olarak içinde bulunduğumuz sistemler, sanatı kişilere bir rahatlama materyali olarak sunuyorlar. İşte yol ayrımı buradan başlıyor.
Kiyarüstemi, ömrünün son yıllarında İspanya’da yaptığı bir ‘workshop’ta şöyle söylemiştir: “Bir sinemamda iki sekansın arasında beş dakika kadar siyah ya da beyaz boş bir sahne gösterip bir müzikle kişileri düşündürüp sonra sinemaya devam etmeyi çok isterim. Lakin artık eskisi üzere değilim, buna yürek edemiyorum” Tahminen Şirin sinemasıyla ilgili aldığı reaksiyonlar, buna neden olmuştur. Bunun için artık Kiyarüstemi üzere direktörler bir nostaljiye dönüşmektedirler. Genç direktörlerin, art geriye dizilen süratli planlarla hikaye anlatmayı seçmelerinin bir nedeni de budur. Çünkü yalnızca iktidarlar değil topluluğun kendisi de sakin sakin, düşündürücü, geçip giden planları izlemek istemiyor tıpkı gerçek hayatta olduğu üzere.
Kiyarüstemi yerkürenin her tarafında istese basitçe yaşayabilirdi lakin İran’da yaşamayı ve sinema yapmayı seçti. Ve İran’da onun üzere sanatkarların peşinden giden bizim kuşak, ‘film yapmak istiyorsam şayet, kendi toprağımdan beslenen bir ağaç olmalıyım’ mütalaasına bağlandık. Kiyarüstemi İran’da yaşamayı sürdürebilmek için sanatından kimi tavizler verdi ve İran dışında kendisine sansüre dair soru soranlara “Sansür bana ve filmlerime hiç zarar vermiyor, ben istediğimi yapıyorum” karşılığı İran’ın içinde bir taraftan sansürcülere bunu devam ettirmek için imkan yarattı bir taraftan da gayrı direktörlerin ve gençlerin kendisine reaksiyon geliştirmesine sebep oldu.
Ömrünün son vakitlerinde bu söylediğinin tersine yurt dışında sinema yapmaya karar verdi ve son sinemalarını yurt dışında yaptı. Gelgelelim sinemalarına hiç zarar vermediğini söylediği sansürün, onun vefatında büyük behresi oldu. Yıllar evvel Rapor isimli sinemasında bir hastanenin tabiplerinin ilgisizlikleri nedeniyle hasta bir hatunun mevtini göstererek bu durumu eleştiren sanatçı, bu sefer kendisi memleketin en iyi hastanesinde hekimlerin ilgisizlikleri yüzünden enfeksiyon kaptı ve lafını ettiğimiz sansürden ötürü oğlu, onca uğraşmasına karşın sesini kimseye duyuramadı.
Kiyarüstemi ve oğlu tedaviye Paris’te devam etme kararı aldıklarında ise çok geç olmuştu. Kiyarüstemi Paris’te kendisinin söylediği üzere zihnindeki pek çok hikayeyi anlatamadan bu yerküreden göçüp gitti. O da yerküreyi etkileyen vesair beşerler üzere farklı yollar ve formüller bıraktı arkada fakat Kiyarüstemi’nin kimi tasavvurları film yerküresinde yine üretilemese de bıraktığı kimi prosedürler hayatı daha iyi bir hale getirebilir. “Çocuktum, büyükannemle otomobille kent dışına gidiyorduk. Büyükannem bana bir şey işaret etti, ben geç fark ettim ve kaçırdım. Büyükannemden kaçırdığım şeyi bana anlatmasını istedim, anlatmadı. Derken ona benzeri sair bir şey gösterdi, baktım, tepenin başında tek bir ağaç vardı. Sonra fark ettim ki kimi şeyler sözcüklerle anlatılmaz gösterilmesi gerekir.” Kiyarüstemi’nin bu anısına baktığımızda bir sanatkarın gördüğü şeyleri kendi tahliliyle anlatmasının nasıl bir şey olduğunu anlıyoruz. Kirazın Tadı sinemasında mevte dair bir kurguyla hayattan kelam eder direktör. Bu, onun sanat felsefesidir.
Kiyarüstemi’ye irtihalinden sonra yapıtlarına ne olacağını sorduklarında, kendisi için bunların değerli olmadığını, bununla ilgilenmediğini söyler ve kendisini asıl ilgilendirenin onları prodüksiyon sürecinde yaşadıkları olduğunu lisana getirir. Direktörün bu laflarıyla Şems’in dizelerini birleştirdiğimizde şunu söyleyebiliriz ki onun vefatından sonra ağıt yakmak yanına üçüncü yazı üzerine düşünmek en mantıklısıdır.
“Üç yazı yazdı o hattat,
Birini yalnız o okuyabiliyor
Birini hem o okuyabiliyor hem de öbürleri
Sonuncusunu ne okuyabiliyor ne başkaları
İşte o sonuncu yazı benim.”
Gazete Duvar
