Çakmakcılar Yokuşu’nun Büyük Yeni Han’ı derler, orada bütün dünya, çeliğe, gümüşe, zifte, taşa, zincire, cama, tuza dönüşmüştür. Suyun ve ateşin bilgisi nasıl kavranır? Gümüş, bakır ve kurşun nasıl eritilir? Erimiş maden nasıl yorumlanır? Bölünen uykuların coğrafyasından gelen “usta”larca burada anlatılır. Han avlusunun gölgeli duvar tabanı, duyar bunu, yanılmaz! Kimisi geceleri burada yaşar, ötekiler şafakla birlikte yola çıkar… Büyük Yeni Han’da tanıdık yüzler, kararmış aynada parlar. Bedros (Damar) Usta’nın yüzü gibi!
Bedros (Damar) Usta ve Berken Döner 60’LI YILLAR: BİTLİS-MUTKİ’DE VAKİT
Gümüş ustası Bedros, evvelce beklenmedik bir konuk üzere Kapalıçarşı’da. Kışı meşe ağacının kuru kısımlarıyla ölçen, yazı ceviz ağacı serinliğinde karşılayan… Hudut taşlarının bilgisine ve ateşin istikametine hâkim. Vakitler değişince dağların, yaylaların bilgisine, yeni bilgiler eklemiş, yepisyeni bir hayat edinmiş. Tıpkı yeni bir yüz edindiği gibi! Çocukluğunu hayal meyal hatırlıyor… Haritadan silinmiş ırmak yatağından, uzak bir dağdan kelam eder üzere konuşuyor: “1958 yılında, Kasım ayında doğdum, ‘galiba’. Yedi yaşına kadar Mutki (Bitlis)’e bağlı Kınzü (günümüzde Salman) köyünde yaşadım. Kentliler bunu anlamaz, yaşım ufak da olsa köy kurallarında rençberlik edecek yaşa gelmiştim. Yöremizin keçileri çok ünlüdür. Bizim de çok sayıda keçimiz vardı. Küçükbaş hayvanlar bana emanet edilmişti. Büyükbaş hayvanların da istikametini veririsin dağa, sözleşmiş üzere dağılmadan, sabah gidip akşam dönerler. Zerzevat çok değerliydi, her aile kendisine yetecek kadar yetiştirirdi. Köyümüzün tereyağı, balı ünlüydü. Konutumuzu, dağımızı, ceviz ağaçlarımızı, ağaçların kökünden akan suyu hatırlıyorum. Surp Hovhannes dedikleri bir kilise harabesi vardı, kutsal kabul ettiğimiz için sırtımızı dönmezdik. Diğer köyden bir aile, bizim köye misafirliğe geldiğinde çok keyifli olurduk. Dönmek vakti geldiğinde büyük küçük herkes ‘Bir daha kim bilir ne vakit görüşeceğiz?’ diyerek ağlamaya başlardı. Meğer ki iki köyün ortası Zeytinburnu ve Yenimahalle (Bakırköy) ortası kadar, o kadar yakın! Köyde iş hiç bitmediği için misafirliğe, cümbüşe vakit olmazdı. Bu nedenle farklı köylerde yaşayan akrabalar birbirlerini çok ender görürdü. Ablam evlenip Misi köyüne gelin gitmişti. Ona çok düşkündüm. Annem istikametimi verirdi Misi’ye, yürüye yürüye giderdim. Dönüş vakti ablam bir sepete yumurta, peynir üzere kendince hediyelikler hazırlar, öper koklar beni uğurlardı. Kışları çok şiddetli geçerdi. Karlı dağlardan hayvanlar için ot indirdiklerini hatırlıyorum. O manzara gözümün önünden gitmez. Kışın hayvanlara yem olarak vermek için kesip, istiflenen kol ve yapraklara ‘çilo’ denir. Yazın kesilen meşe ağacının kollarından çilo hazırlar, balya yaparak dağlarda bekletirdik. Kış gelince de o balyaları kızağın üstüne koyar, yamaçlardan kayarak indirirdik. Bir seferinde beni de kolların üstüne oturttular. Uçurumdan aşağı yanlışsız adeta uçuyorduk. Çok korkmuştum fakat muhakkak etmedim. Üstelik o kadar ağır bir kar vardı ki, adamların kaşları, bıyıkları buz tutmuştu.
Meryem ve Minak (Damar) ‘DAĞ KERTMESİ’: MERYEM VE MİNAK
Annem Meryem ve babam Minak çok sevilip sayılan insanlardı. Garibanlardı lakin çalışkanlıkları, dürüstlükleri herkes tarafından takdir edilirdi. Babamın annemi çok sevdiğini ona seslenişinden anlardım: “Keçe Meyre”! Annem ve babam, 1929-1938 ortası Bitlis’ten Batman’a sürgüne gönderilenlerden. O devir yalnızca Bitlis’te değil, Sasun’da, Varto’da, daha pek çok yerde ‘güvenlik tedbiri’ olarak Ermeniler sürgüne gönderildi. Annem ve babam sürgün yolunda, bir dağ başında birbirlerini görüyorlar, tabir-i caizse ‘dağ kertmesi’ yapılıyorlar. Ölünce bile birbirlerinden ayrılmadılar. Evvel annem vefât etti, yirmi dokuz gün sonra babam. Babam ıstırabından öldü”. Bedros Usta çocuklarına da anne babasının ismini vermiş. Dün Meyre ve Minak’ın oğlu diye anılırken, bugün Meyre ve Minak’ın babası! Çocuklarından kelam ederken gözlerinden iki kırlangıç fırlıyor: “Bizim köyde “Minak” isminde çok insan yoktu, ‘yalnız’ manasındadır. Ekseriyetle ‘Mınak’ kullanılır, ‘kalıcı, bâki’ manasında. Tahminen de ‘Armenak’ın kısaltılmışı hâlidir, bilemiyorum artık… Oğluma babamın, kızıma da annemin ismini koydum. Eşim İrma, batı kökenli isimler öneriyordu. Örneğin bir Olimpia, bir Olivia, Sandra… Evet, havalı isimler ancak ‘biz’i yansıtmıyor. ‘Kızımızın ismini Meryem koyalım mı?’ diye sordum. ‘Bu isme sahip olanlar genelde gariban olurlar’ dedi. Haksız da değil doğrusu! Benim annem gariban bir bayandı. Sonunda babamın anneme seslendiği üzere ‘Meyre’ koymaya razı oldu. İyi ki de o denli yapmışız. Onlara baktıkça annemi, babamı, köyümüzü hatırlıyorum. İki çocuğumuz da pırıl pırıl, çalışkan, derslerinde başarılı…”
GÖÇ: MARDİN-MİDYAT YOLLARI
1965 yılında Bedros Usta ve ailesi, Mutki’de berbatlaşan kaidelere, artan baskılara daha fazla dayanamaz, aile içinde köyü terk etme kararı alınır. Surp Hovhannes’ten bir taş daha kopar, dağılır sisinden sıyrılarak… Meyyit bir kök, toprağı ölçer uzunluklu boyunca. Otların alnı yabancı çizmelere dayanır. Son atlı geçip masraf, toprak dumanlanır. Gece bir atın boynunda akar…İlk durakları Mardin-Midyat olur: “Köyden çıktık… Geceden sabaha kadar Bitlis’e yürüdük. Kızkardeşim Lusin’in ayaklarının şiştiğini hatırlıyorum. Onu sırtlayacak kimse yoktu. Lakin kendimizi ve eşyalarımızı taşıyabiliyorduk. Dağlarda yürürken güneş almayan kuytularda set set karlar gördüm. Bir yılın karı daha bitmeden üstüne öbür yılın karı gelmiş… O geceyi Bitlis’te geçirdik, sonra bir kamyonete binip, ver elini Midyat… Çan sesini birinci kez Midyat’ta duydum. Ecnebi bir ülkeye geldik sandım. Mor Şarbel Kilisesi’nin bahçesinde büyücek bir oda vardı, orayı bize verdiler. Annem ve babam ‘Jamgoç’luk(kilise görevlisi)yapmaya başladı. İki Süryani Papaz vardı: Kaşo Melke ve Kaşo Yakup. Kaşo Melke yaşlıydı. Kaşo Yakup gençti, ortada sırada -gönüllü olarak – Süryanice öğrenmek isteyenlere dersler verirdi. Kaşo Melke’nin hanımı ki biz ona “Mıksiye” derdik (kadın hacı) bize sahip çıktılar, kol kanat gerdiler. Mıksiye, anneme ablalık, biz üç küçük çocuğa da annelik yaptı. Onlar kilisenin art sokağında otururlardı. Devamlı birbirimize gelir giderdik. Annem ve babam 1915’in travmasını şimdi atlatamamışlardı. Her ne kadar Süryanilere ilişkin olsa da bir kilise görmeyi, çan sesi duymayı şaşkınlıkla, sevinçle karşılıyorlardı. Başımızı sokacak bir yer bulduktan sonra, Beni İhtilal İlkokulu’na yazdırdılar. Sınıf birincisi olarak, 4.sınıfa kadar okudum”. Midyat’ta yeni bir hayat kursalar da hiçbiri Bitlis’i, köyünü unutmaz. Anneleri Meryem, Midyat’a bir türlü ahenk sağlayamaz. Buna karşın, Bitlis’e bir daha dönmeyeceklerinin, buranın kurallarına ahenk sağlamak zorunda olduklarının şuurundadır. Çocuklarına da Midyat’a alışmalarını öğütler: “Hayat koşulları o yıllarda çok zordu. Midyat’ın yaz sıcakları bu zorluğu ikiye katlardı. İçme suyu elde etmek için, yağmur suyu biriktirir, tülbentle süzüp toprak testiye aktarırdık. Üstelik yaz ayındaysak, soğuk su içebilmek için koca koca küpleri, testileri dışarıya taşırdık. Köydeyken para nedir bilmezdik. Midyat’ta her şey para ile satın alınıyordu. Babam, ailesini geçindirebilmek için hamallık yapmaya başladı. Hayatımız yavaş yavaş şekilleniyordu. Tam her şey yolunda derken, burada da huzur bulamadık. Süryaniler mevt tehditleri alıyor, birtakım geceler silah sesleri ile uyanıyorduk. Oradaki Süryaniler topraklarını geride bırakıp, birer birer dünyanın dört bir yanına dağıldılar. Sıra bizim aileye geldi. Biz de İstanbul’un yolunu tuttuk”.
YENİ HAYAT: İSTANBUL
Bedros Usta ve ailesi 1971’de Midyat’ı gerilerinde bırakarak, İstanbul’un yolunu meblağ. Dağlardan ovalara, yaylalardan yollara atlaslardan geçerler. Ceviz ağaçları, dereler ve gölgeler göç yolunun haritasını güneşte çizer. Bir bayan, tekinsiz bir öfke üzere kuşandığı bıçağını kavrar… “Midyat’ta çok seviliyorduk, sistemimizi de kurmuştuk fakat bir daha dönmemek üzere ayrılmak zorunda kaldık. Bütün aile toplandık, İstanbul’un yolunu tuttuk. İstanbul’u birinci sefer Aksaray’dan gördüm. Bizim üzere göç yollarına düşmüş, Anadolu’dan İstanbul’a gelmiş çok sayıda Ermeni vardı. Tıpkı onlar üzere bizim için de birinci durak Kumkapı Vortvots Vorodman Kilisesi’ydi. On beş gün boyunca orada kaldık. Daha sonra elimizde avucumuzda ne varsa ortaya koyarak, Samatya’da Hacı Bayan Caddesi’ne yakın bir sokakta, Güntaş Apartmanı’na yerleştik. Pantolonumun iki dizinde de yamalar vardı, Marmara Caddesi’ne çıkmaya utanırdım. Bir gün sokakta oynarken fark ettim ki okullar açılmış! Çabucak konuta koştum, annemi de yanıma alarak kendimi ilkokula kaydettirdim: Samatya Mehmet Akif İlkokulu. Annemin olup bitenden haberi yoktu. Kendisini oraya kayıt için ‘veli’ olarak götürdüğümden dahi haberdar değildi. Birtakım teknik sebepler yüzünden Sahakyan Okulu’na beni almadılar. Esasen Türk okuluna da alışıktım…Fakat lisan konusunda dayanılmaz bir yabancılık çektim. Midyat’ta Türkçe öğrenmeme karşın, İstanbul’da konuşulan Türkçe’den hiçbir şey anlamıyordum. İki dersim ‘iyi’, başkaları ‘pekiyi’ olarak beşinci sınıfı bitirdim”.
‘İyi’lerden biri elbette Türkçe’dir. Bedros’un konutunda ise, Ermenice’den çok Kürtçe konuşulur. İki nesil öncesinde yalnızca Ermenice, bir nesil sonra Kürtçe, İstanbul’a yerleştikten sonra da Türkçe. Akrabalar biraraya geldiğinde mesken içinde bu üç lisanın üçü de konuşulur. Vakit akıp gider…Okumayı çok seven Bedros, derslerinde başarılı olmasına karşın okulu bırakmak zorunda kalır: “Ortaokula kayıt vakti gelmişti. Babama gittim, ‘Babo, okumak istiyorum’ dedim. O da, ‘Durumumuzu görüyorsun oğlum. Seni okutamam. Çarşı’da bir işe gir, en azından bir sanat öğrenir, ekmek parası kazanırsın’ dedi. Babam haklıydı, çok fakirdik. Herkes çalışmak zorundaydı. Babamız işe gitmek için şafak vakti kalkardı. Evvel fırına masraf, bizim için ekmek alır, meskene döner, ekmeği bırakır, sonra da Çarşı’nın yolunu tutardı. Babamın getirdiği ekmek is kokardı! Odun isi! Şımarıklık yapar, “bu kokuyor’ der, yemezdim. Yıllar sonra düşündüm… Şafak vaktinin (ilk) ekmeği elbette is kokacak, öbür türlüsü mümkün mü? Ortaokul vaktim geldiğinde okul yerine, Kapalıçarşı’ya gittim, bir daha da ayrılmadım. Birkaç gün sonra sokakta yürürken öğretmenim Necmettin Durak ile karşılaştım. Beni görünce, ‘Bedros, neden okula gelmiyorsun?’ dedi. Babamla ortamızda geçen konuşmayı anlattım. Öğretmenimin ne kadar üzüldüğünü gözlerinde gördüm. Okusam daha mı iyi olurdu, bilmiyorum… Ancak ne istersem, çalışıp kazanacak kapasitem vardı. Bundan eminim. İçimde ukde kalan okumak dileğini çocuklarım karşılıyor. Ömrüm boyunca onlarla gurur duyacağım”. Bedros Usta, birinci iş başını Kalcılar Han’da yapar. Vakitle girip çıkmadığı han, dükkân kalmaz ancak o birinci iş günü çok utangaçtır, konutuna dönmek ister: “Gümüşçülükte birinci ustam ‘khent’ lakabıyla tanınan Hagop Ohannes Sakayan’dır. ‘Khent’, genelden farklı olanlara, sıradışı insanlara yakıştırılan bir lakap. Bugüne kadar tanıdığım en kültürlü ustamdır. Gençliğe Hitâbe’yi bile baştan sona ezbere okurdu. Ustamı sevmiştim. Babam da Kalcılar Han’da bir gümüş silindirinde çalışıyordu. Hatta o silindir meşhur hekim Kolsuz Agop’un kolunu kaptırdığı silindirdir. Bir müddet sonra ustamın eski kalfası Varujan Tavra’nın atelyesine geçtim. 1974 yılını o atelyede karşıladım”.
‘İNSAN KOMŞUSU İLE YAŞAR’: SAMATYA-KUMKAPI
Süreç içinde Çarşı’ya daha yakın olduğu için ailecek Samatya’daki apartman katından çıkıp, 1975 yılında Kumkapı’ya (Babayiğit Sokak), müstakil bir meskene taşınırlar. Midyat’ı benimseyemeyen annesi, İstanbul’a kısa müddette ahenk sağlar. Daima iyi komşulara denk gelir, bayramlarını komşularıyla birlikte kutlarlar. Bedros Usta bir gün dayanamaz, babasına sorar: ‘Babo, memleketimize geri dönelim mi ? Sana toprağını verseler, hatta o toprağı sürüp, işlemen için maaş verseler…Döner misin?’ Babası kararlılıkla karşılıklar: ‘İnsan komşusuyla yaşar. İyi bir komşun varsa zenginsin. Devletin vereceği maaştan da toprağın rahmetinden de zenginsin. Asla dönmem!’.
PATRİK MESROP MUTAFYAN, BEZCİYAN OKULU’NDAN YETİŞENLER DERNEĞİ
Bedros Usta, komşuları tarafından çok sevilse de geniş toplumdan arkadaş edinmekte zorlanır. Yardımına Kumkapı Bezciyan Okulu’ndan Yetişenler Derneği koşar: “Askerliğe kadar samimi olduğum bir Türk -Müslüman arkadaşım olmadı. Bağ kurduklarım yalnızca kendi akrabalarım, komşularımdı. Çok ağır, sabah 6- akşam 9 çalışıyordum. 50 lira kazanmışsam 5 lirası bana, 45 lirası konutun geçimine katkıydı. 5 liranın 1 lirası ile gazoz içerdim. O periyotlar İstanbullu Ermeniler ile irtibat kuramadım. Çarşı’da onlardan da çok sayıda insan vardı lakin birbirimizin ortasında büyük farklar vardı. Onlar kazandıkları para ile sinemaya, tiyatroya, pikniğe masraflardı. Biz gidemezdik. Münasebetiyle toplumsal ortamda bir ortaya gelemezdik. Bir gün tesadüf yapıtı Bezciyan Okulu’ndan Yetişenler Derneği’ne(Kumkapı) yolum düştü. Çekine çekine kapıdan içeri bakıyordum. Yanıma benden birkaç yaş daha büyük gösteren birisi geldi. Adımı sordu, ‘Bedros’ dedim. ‘Ne duruyorsun kapıda, içeri gelsene!’ dedi. O kişi Harut Özer’di. Sayesinde Bezciyan Derneği yuvam üzere oldu. Halk dansları, masa tenisi ve buna emsal pek çok şeyi orada bir arkadaş kümesi içinde oynamanın zevkini yaşadım. Manalı, üretken bir arkadaş etrafının içindeydim artık. Öbür bir talihim, büyük bir müsabaka olarak adlandırabileceğim nitelikteydi: Kadasetli Patrik Hazretleri Mesrop Mutafyan! O sıralarda şimdi patrik değil, genç bir rahipti. Yurtdışından yeni dönmüştü. Annem yöresel yemek yaptığı vakit onu da davet ederdi. Halkla bütünleşmesini bildi, kendisine yakın gençlerle irtibat kurdu. Ben de onun yakınındaki gençlerden biriydim. Bizleri Ermenice’ye, ana lisanımıza yönlendirdi. Ermenice’yi unutmamak için özel dersler almamızı teşvik etti. Babam da aile içinde Ermenice unutulmasın diye Marmara ve Jamanak gazeteleri alırdı, her akşam bana gazete okuturdu. Gazete okuma kültürüm sayesinde hem Ermenice’m akıcı hâle geldi hem de toplumumuzda, ülkemizde olup bitenden haberim oldu. Babamla bir arada akşam rutinimiz uzun yıllar bozulmadı. Hatta bir mühlet sonra Yenimahalle’ye (Bakırköy) taşındık. Orada bile bu sistem bozulmadı. Yenimahalle’de Jamanak satan bir Ermeni tavukçu vardı: Tavukçu Madam! Ondan alırdık. Babam gazeteyi alır, Surp Kirk’i (Kutsal Kitap) öper üzere öper, başına koyar, sonra masaya bırakırdı. Bir gün dayanamayıp, niçin bu türlü yaptığını sordum. Babam son derece doğal yanıtladı: ‘Çünkü Hayeren’dir (Ermenice)!’ Günler bu türlü geçiyordu… Bir gün Kınalıada’ya bir çeşit düzenlendi. Daima bir arada sevinç içinde, müziklerle, türkülerle yoldayız… Mesrop Mutafyan birden bana döndü, dedi ki: ‘Bak Bedros, bu sene de evlenmezsen seni rahip yapacağım’. O yılın sonunda eşim İrma ( Semercioğlu) ile evlendim!”
Bedros Damar’ın yapıtları… ÜÇ KATLI, İKİ REVAKLI: BÜYÜK YENİ HAN
Bedros Usta, süreç içinde Kapalıçarşı’nın aranan gümüş ustalarından olur. Çerçeve yapmakla başladığı işinde bugün aranan bir dizayncı ve zanaatkâr. Yarım asırdır gümüşü işler, gümüşü dokur… Ajur kısımdan, kakmaya pek çok alanda kendisini geliştirir. Bedros Usta’nın Kapalıçarşı’sı Saatli Maarif Takvimi’ne nazaran uyanır. Altına, gümüşe, elmasa kendi hayatı üzere bakar. Minyatürlere, gravürlere şık bir suret olarak düşer. Pekala o sureti kim çizer: “Kapalıçarşı’nın ustaları saymakla bitmez. Ancak kendi dönemimde çok kıymetli gümüş ustaları var, isimlerini anmadan geçmek olmaz. Bir Kakmacı Kirkor İnceyan ki sanatını öğrenmek isterdim. O bir ekoldür. Rölyef yapabilen bir ustaydı. Baruyr Ortainceyan, çok iyi bir ustaydı.Keşke onun yanında bir çıraklık geçmişim olsaydı. Bir de unutulmaz, efsanevi Boğos Fesciyan var. Onun elinden her şey gelirdi; model çıkarma, tasarım, dövü, tesfiye…Ben çok pahalı ustaların yanında yetiştim, hepsine minnettarım. Birinci dükkânımı 1982 yılında, Pastırmacı Han’da açtım. 1989 yılından bu yana Büyük Yeni Han’dayım. O yıl Büyük Yeni Han’da gümüş imalat atölyesini kurmamla birlikte asırlık Han,ilk defa gümüş sanatıyla tanışmış oldu. Bu Han’da dao güne kadar dokumacılar üretim yapardı. Gümüş imalatında hiçbir vakit Kalcılar Han’a yetişmese de o birinci kurduğum atölyeden sonra vakit içinde Han’ın üçte ikisi zanaatkarların ustalıklarını sergileyebilecekleri atölyelere dönüştü. Şimdikiler makas, çekiç, keski, testere dışında hiçbir materyalin ismini bilmiyorlar. Halbuki ki bu işte kullanılan o kadar çok alet var ki: naynama, naysava, mengit, mersindan, sisi, topuz, peçko, deve boynu…. Bizim meslekte usta çırak bağı ise hepsinden değerli. Ustana asla saygısızlık yapmayacaksın, onun eli ayağı, gözü kulağı olacaksın. Hiçbir eser tek bir ustanın elinde bitmez. Bitebilmesi için öteki bir meslektaşına gereksinim duyarsın. Örneğin silindirciler ortasındaki dayanışma gıpta edilecek seviyededir. Ustalar birbirinin materyalini kullanabilir. Bu olağan, olağan bir şeydir. Ben tasarımcıyım. Tasarımlarım dahil bütün ürettiklerimi meslektaşlarımın yardımı ile bitirebiliyorum. Bundan ötürü diyorum ki, ben meslektaşlarımla ustayım. Ne yazık ki ustanın kıymeti yoksa, sanatın da pahası yoktur! Bizim toplumuz için bu geçerli!”
Büyük Yeni Han’da çekiç sesleri vakti biçimlendiriyor. Ceneviz kuşatmasından kalma gümüş hançer bir tek burada hatırlanıyor. Pekala kim ödeyecek örselenmiş toprağın, yakılmış ceviz ağacının, gümüş yataklarının yağmalanmış haritasının bedelini? Şafağın dağılan sesiyle soruyoruz!
Gazete Duvar
