Patricia Blessing & Ali Yaycıoğlu*
Seksen altı yıl sonra 24 Temmuz 2020 günü, Ayasofya’daki birinci hutbeyi Diyanet İşleri Lideri Ali Erbaş elinde tuttuğu kılıçla yeşil sancakların bezediği minbere çıkarak okudu. Sancak ve kılıç, caminin sadece Müslümanların Allah’a yaklaştığı bir mabet değil, tıpkı vakitte beşerler ve siyasi otorite arsındaki alakanın de kurulduğu bir yer olduğunu simgelemekteydi. Genel kanının bilakis, Osmanlı bağlamında kılıç, sancakla bir arada, fethin değil, hükümdarın sembolüydü. Tekrar de hem Ayasofya’nın tekrar mescide dönüştürülmesini savunanlar hem de bu değişikliğe karşı çıkanlar açısından, bu birinci cuma namazı ‘yeniden fetih’ manasına geliyordu.
Ayasofya’nın mescide dönüştürülmesi, en azından 1950’lerden beri Türkiye’deki İslamcıların ve milliyetçi-muhafazakârların siyasi gündeminde yer alır. Tekrar de 1990’larda İstanbul’un birinci İslamcı belediye lideri olarak vazife yaptığı periyotta kelam verdiği üzere anıtın müzeden mescide dönüştürülmesine karar veren kişi Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan oldu. Aslında Erdoğan’a gönül vermiş takipçilerine nazaran o, Fatih Sultan Mehmet’ten sonra İstanbul’un ikinci fatihiydi. Erdoğan’ın kenti yine fetheden başkan olduğu, Kur’an-ı Kerim’in Sebe mühletinin 15’inci ayetinin yaratıcı bir yorumundan da besleniyordu: “beldetün tayyibetün ve rabbun gafûr” [“ne hoş bir belde, ne bağışlayıcı bir rab”]. Bu ayetin tanınan bir Erdoğancı yorumda, Erdoğan’ın ikinci isminin Tayyip [Arapça “güzel”] olması ve ‘güzel belde’nin de Osmanlı tefsir geleneğine uygun bir formda İstanbul’a atfediliyor olmasından ötürü, bu ayetin Erdoğan’ın İstanbul’u fethinin mucizevî bir sinyali olabileceği yıllardır ağızdan ağza dolaşmaktaydı. Beldetün tayyibetün tabirinin ebcet hesabıyla hicrî takvimde İstanbul’un Osmanlılar tarafından fethedildiği yıl olan 857’e denk gelmesi, bu ‘mucizevî’ hadisesi destekliyordu.
Bu vaatler ve anlatılar göz önünde bulundurulduğunda, sanki Erdoğan neden Ayasofya’yı tekrar mescide çevirme kararını vermek için çok yıl beklemiş olabilir? Cumhurbaşkanı iç ve dış siyaset açısından bu atılımdan ne bekliyordu? Bu atak, bilhassa de gençler ve bayanlar ortasında azalan popülaritesine deva olabilir mi? Bu karar Erdoğan’a ilişkin olsa da neden bir Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile Ayasofya mescide dönüştürülebilecekken, bunun yerine Danıştay aracılığı ile ‘hukuksal’ bir çerçeve oluşturulması tercih edildi? Bunlar değerli sorular. Fakat biz bu yazıda sıkıntıya öteki bir açıdan bakıp, bu karara karşı çıkan ve destekleyenlerin paylaştığı fetih anlatısının meselelerini ve bu anlatının Ayasofya’ya ve onun mimari, manevî ve duygusal yükler taşıyan tarihine neden haksızlık ettiğini tartışmak istiyoruz.
DESTEKLEYENLER VE MUHALİFLER NELERİ ÖNEMSİYOR?
Ayasofya’nın tekrar mescide dönüştürme kararına hem dayanak verenlerin hem muhalefet edenlerin bu sıkıntıyı büyük oranda fetih ve yine fetih anlatısı üzerinde tartıştıkları gözümüze çarpıyor. Bu fetih anlatısı Osmanlı/Bizans, cami/kilise, Müslüman/Hıristiyan ve laiklik/İslamcılık ikilemlerine dayanıyor. Mescide çevrilme kararına karşı çıkanlar, sıklıkla, 1453’te fetih sonucu Osmanlılar tarafından mescide dönüştürülen bir Hıristiyan mabedinin 1934’te Atatürk tarafından laik siyasetlerin bir sonucu olarak müzeye ve artık İslamcı ve popülist bir başkan tarafından tekrar mescide dönüştürülmesine odaklanıyor. Bilhassa Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’nde hâkim olan bu anlatı, bir Hıristiyan anıtının Osmanlı İmparatorluğu’ndan laik Türkiye’ye ve sonra bugünün yeni rejimine kadar Müslüman bir ülkede nasıl ayakta kaldığını, kalması gerektiğini sorguluyor.
Misal bir biçimde, karardan yana olanlar, bilhassa Türkiye’deki milliyetçiler ve muhafazakâr Müslümanlar ve öteki kimi Müslüman ülkelerin kamuoyları, Ayasofya’nın tekrar mescide dönüştürülmesinin meşrulaştırıcı ögesi olarak Osmanlıların İstanbul’u fethetmesine odaklanıyorlar. Mescide çevrilme teşebbüsünün savunucuları, 1934’te alınan kararı Batı’ya dindar Müslümanları derinden yaralayacak formda verilen gereksiz bir taviz olarak görüyorlar. Son Danıştay kararında, ayrıyeten Fatih Sultan Mehmet Vakfı’nın bir kesimi olduğu için, Ayasofya’nın cami statüsünün kaldırılamayacağı ve 1934 uygulamasının hukuka ters olduğu tez ediliyor. (Bu tartışmanın Türkiye’deki eski vakıf mülklerinin durumu açısından potansiyel olarak daha büyük ve kapsamlı tesirleri olup olmayacağı öteki bir tartışmanın mevzusudur.)
Birinci olarak, 1934’te Cumhuriyet hükümetinin Ayasofya’yı müzeye dönüştürme kararının Batı’ya yönelik bir odundan ya da jestten daha karmaşık nedenleri olduğunu vurgulamak istiyoruz. O periyodun tartışmaları ışığında, 1934 kararı, erken Cumhuriyet rejiminin Osmanlı ve Bizans geçmişleri ile İstanbul ve Türkiye’nin kültürel mirası bağlamında, yeni bir ilgi kurma arayışını tabir etmektedir (Her ne kadar bu arayış başarılı olamamış ve epeyce eklektik kalmış olsa da). Elbette, imparatorluğun en kıymetli dinî yerlerinden birinin müzeye dönüştürülmesi lakin laik bir anlayışı teşvik eden siyasal bir ortamda mümkün olabilirdi; bununla birlikte, yeni rejim Ayasofya’yı bir müzeye dönüştürerek, Osmanlı, Bizans, Roma ve daha evvelki tüm katmanları üzerinde tarihî bir argümanda da bulunmayı amaçlamıştı (Bu bağlamda, göreceğimiz üzere, bu Osmanlıların Ayasofya üzerindeki tezinden pek farklı değildir). Ayrıyeten, şunu belirtmeliyiz ki, 1934 düzenlemesi yalnızca yeni rejime reaksiyon duyan ya da aralıklı duranlar tarafından eleştirilmedi. Vaktinin birtakım Kemalist entelektüellerinin de faal bir dinî anıtın -yani caminin- manevi kimlikten mahrum bir müzeye nazaran İstanbul’un ve bu anıtın derin ve karmaşık tarihini daha iyi söz edeceğini vurgulayarak, müzeye çevirme kararını eleştirdikleri görülebilir.
İkinci olarak, şunu belirtmeliyiz ki, fetih anlatısı, Osmanlı Ayasofya’sının karmaşık tarihini kapsamaktan mahrumdur. Bu anlatı, Osmanlı toplumunun Ayasofya ile olan bağlantısının iki kıymetli tarafını eksik bırakır. Bunlardan birincisi, Roma İmparatorluğu ile tarihi bir bağ kurma savındaki Osmanlıların tahayyülünde Ayasofya’nın varlıklı bir sembolizme bürünmüş olmasıdır. Bu sembolizm fetih probleminin çok ötesindeydi ve adeta Osmanlıları bir vakit tüneline sokuyor, onların Osmanlı öncesi İstanbul ile münasebetlerini kuruyordu. Şunu söylemek yanlış olmaz: Osmanlılar, günümüz Osmanlıcılarının bilakis fetih konusunda bir saplantı içinde değillerdi. Bununla bir arada, Osmanlıların Ayasofya’nın mimarî dokusunu ve yapısal bütünlüğünü korumak gayesiyle birden fazla onarım gerçekleştirerek yüzyıllar boyunca ortaya koyduğu çabayı vurgulamamız gerekir. Bu müdahaleler, sadece Ayasofya’nın bir cami olarak hizmet etmesi ve Osmanlı vakfının bir kesimi olmasından, münasebetiyle bakımı hak etmesinden dolayı değildir. Birebir vakitte, Ayasofya’nın Osmanlıların kendi geçmişlerini ve imparatorluk kentini şekillendirme biçimlerinde oynadığı merkezi rol ile yakından kontaklı olmasından kaynaklanmaktadır. Ayasofya’nın 15’inci yüzyıl ortalarından itibaren imparatorluğun cami mimarisini belirleyen bir model pozisyonunda olduğu unutulmamalıdır. Münasebetiyle, Osmanlılar açısından Ayasofya, fethin ve fetihçiliğin çok daha ötesine giden, farklı tarihi katmanları ve manaları onlara çağrıştıran ve yeni tasarılara imkân veren bir manevî anıttır.
TENKITLER VE YANLIŞ BİLGİLER
Bu karmaşık gerçeklere rağmen, bilhassa Ayasofya’nın müze statüsünün kaldırılmasına yönelik yansıların birden fazla, namaz sırasında Bizans mozaiklerinin örtüleceğine takılıp kalmaktadır. Çeşitli mecralarda, yanlış bir halde, mozaiklerin kapatılması kararının Fatih Sultan Mehmet’in inisiyatifinin bir yansıması olduğu belirtildi. Fakat, Cyril Mango ve Gülru Necipoğlu’nun ortaya koydukları üzere, Ayasofya’nın cami olmasını müteakip iki yüzyıl boyunca Bizans periyodu mozaiklerinin üstleri örtülmemiş, bilakis mozaikler görünür halde kalmışlardır. Ana kubbedeki Pantokrator, yani İsa’nin Tanrı’yı simgelediği imgesi, on yedinci yüzyılın başına kadar yerinde durmuştur. Bununla birlikte, 18’inci yüzyılın başlarına ilişkin çizimler, mihrabın üzerindeki Meryem ve kucağındaki İsa figürleri dahil, mozaiklerin görünür halde kaldığını belgelemektedir. Demek ki, Osmanlı müdahalesi kademeli biçimde gerçekleşmişti ve kolay bir ikon aykırılığı anlayışı ile şekillenmiş değildi. Buna karşılık, binadaki mozaiklerin büyük kısmının, İsa Mesih’in insan formundaki temsillerinin ağır teolojik tartışmalara yol açtığı ve imgelerin tahrip edilmesi ile sonuçlanan VIII. ve IX. yüzyıllardaki Bizans ikonoklazm (ikona karşıtlığı/ç.n.) hareketinden sonra tekrar resmedilen mozaikler olduğunu not etmek gerekir. Bu nedenlerden dolayı, Osmanlı’nın Ayasofya’ya ait yaklaşımlarını ikonofobi (ikona korkusu/ç.n.) ve ikonoklazm ile eşleştiren bir anlatı yanlıştır ve bu anlatı İslamofobik ve oryantalist bakışın izlerini taşır.
Bu tıp yanlış varsayımlar, Bizans ve Osmanlı sanat tarihi ve arkeolojisinin Türkiye’de eşit seviyede incelenmesini teşvik ederek, kamuya açık bir tartışmayla ele alınmalıdır. Ayasofya, halka açık bir eğitim alanı fonksiyonu görebilir. Biz, din ve cinsiyete dayalı kısıtlamalar olmadan en kapsayıcı biçimde erişime müsaade veren fonksiyonunu sürdürmesi için, Ayasofya’nın bir müze olarak kalması gerektiğine inanıyorduk. Bununla birlikte, kapatılan müze düzenlemesinin Ayasofya’nın çok katmanlı tarihi ve manevî kişiliğine uygun bir içerik getirmemiş olduğunu da söylemeliyiz. Müzenin bilgilendirici ögeleri eksik ve literatürün çok gerisindeydi. Müze statüsünde Ayasofya’nın kendine has akustiğini deneyimlemek imkân dahilinde değildi. Buna karşılık günlük turist kalabalığı, bu akustiği bozan bir gürültüye neden oluyordu. Bu iki nokta, eski müze statüsündeki problemlerin yalnızca iki tanesiydi.
Ayasofya’nın tüm tarihi ve fonksiyonlarıyla birlikte uzun geçmişini göz önünde bulundurduğumuzda, cami haliyle de yaratıcı bir sunumunun mümkün olduğunu savunuyoruz. Tekliflerimizden bir tanesi, binanın çok katmanlı tarihini yansıtan, yeni araştırmaların sonuçlarıyla nizamlı biçimde güncellenen, iç yerin bütünlüğünü bozmayacak formda yerleştirilmiş, interaktif ekranlardır. Bu ekranlar, namaz vakitlerinde, en azından merkezi alan ve galerilerde basitçe kapatılabilir. (Bu ortada, belirtmeliyiz ki, bayanların namaz kılmak için ikinci kattaki galerilerde yer alması, Osmanlı pratiğinden fazla Bizans geleneklerine çarpıcı bir geri dönüşü andırıyor!) Türkiye’deki mevcut siyasi iklimin caminin içinde var olacak, dinî ve cinsiyet kısıtlamalarının minimize edildiği, fetih anlatısının ötesinde bir üniversal müzeciliğe müsaade verip vermeyeceğini vakit gösterecek. Biz, bu basamakta önümüzdeki vaktin her şeye karşın Türkiyeli ve memleketler arası akademisyenler ve eski yapıtların korunması üzerine uzmanlaşmış bilim insanlarıyla bu maksatlara yönelik bir iş birliği için fırsatlar getireceğini umuyoruz.
Kaynak: https://berkleycenter.georgetown.edu/responses/beyond-conquest-narratives-hagia-sophia-past-and-present
(Orjinalinden genişletilmiş hali ile Çeviren: Tarkan Tufan)
*Patricia Blessing Princeton Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü’nde, Ali Yaycıoğlu ise Stanford Üniversitesi Tarih Bölümü’nde misyon yapmaktadır
Gazete Duvar
