ANKARA – Türkiye’nin 2020 yılında da en değerli meseleleri ortasında bayanlara yönelen şiddet ve erkekler tarafından işlenen bayan cinayetleri yer alıyor. Bayanların erkekler tarafından öldürüldüğü, toplumsal medyada “adalet” ve zanlıların “tutuklanması” taleplerinin lisana getirildiği süreçte Ebrar Begüm Üstün, 1923 ile 1945 yılları ortasında işlenen bayan cinayetlerinin medyadaki yansımalarını inceledi.
Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyoloji Bilim Dalı’nda yüksek lisansını tamamlayan, Universus Toplumsal Araştırmalar Merkezi’nde çalışmalarını sürdüren Üstün’ün kaleme aldığı, “Erken Cumhuriyet periyodu bayan cinayetlerinin İstanbul gazetelerine yansıma biçimleri (1923-1945)” başlıklı tez Yükseköğretim Konseyi Tez Merkezi’nde erişime açıldı.
ERKEĞİN AKSIYONUNU LEGALLEŞTIREN, AZINLIKLARI MAKSAT GÖSTEREN HABER BAŞLIKLARI
Üstün’ün incelediği devirdeki gazetelerde, “Mes’ud bir aile babası olan saf bir delikanlı bir aşk yüzünden katil oldu”, “Sinirli bir adamın işlediği cinayet”, “Sedat taparcasına sevdiği bayanı nasıl öldürdü?” üzere erkeklerin aksiyonunu meşrulaştırıcı telaffuzlar yer alıyor. Öte yandan o periyottaki incelenen gazetelerde, “Nişanlısını öldüren katil Yahudi”, “Kumarcı Musevinin cinayeti” üzere sözlerle azınlıklar da amaç alınıyor.
Hatanın ayrıntılarının detaylarıyla verildiği, cinayeti kınayan yahut onaylamayan ya da failin haklı münasebetlerinin olduğunu varsayan bir telaffuzun dikkat çektiği bu devir haber metinlerini inceleyen Üstün’ün, tezinin içeriğine dair sorularımıza karşılıkları şu biçimde:
‘KADIN CİNAYETLERİNDE TÜM AYRINTILAR ÇOK ÇARPICI HALDE OKURA SUNULUYOR’
Türkiye’nin bugün de en büyük problemlerinden olan bayana yönelik şiddete dair arşivde kalan haber metinlerini incelediniz. Teze karar verme ve yazım süreci nasıl gelişti? Bayan cinayetlerini araştırma sürecinde tanıklığınızın sıkıntı yanları oldu mu?
Yüksek lisansa başladığımda toplumsal cinsiyete yönelik bir çalışma yapmak istiyordum. Ders basamağındayken Osmanlı Türkçesi kursu aldım. O vakitler hocamız bu öğrendiğiniz düzeyle matbuları, tefrika romanları gazete yazılarını okuyabilirsiniz demişti. Çok heyecanlandım. Sosyoloji öğrencisi olarak arşivden yararlanabilirim diye düşünürken bayan cinayetlerini çalışmak istedim. Toplumsal medyanın gücüyle bu karşımıza çok çıkıyor, daha fazla sesimizi çıkarabiliyoruz ve o devirde nasıl olduğunu görmek istedim. Hiçbir şeyle de karşılaşmayabilirdim. Bayan cinayeti dediğimiz şey gazetelerde karşıma çıkacak mı çok emin değildim lakin yeniden de görmek istedim. Tezi nasıl sınırlandırabilirim derken erken cumhuriyet periyodunu tercih ettim. Zorluk kısmıysa şöyle oldu. Biz bugün gazete haberlerinde bayan cinayetlerine dair bütün ayrıntıları görmek istemiyoruz. O dönemki bayan cinayetlerinde tüm ayrıntılar çok çarpıcı formda okura sunuluyor. Bir bayan erkekle konutun içerisinde hengame ettiklerinde ayağı kaydı derken, “kadın camdan aşağıya düştü beyni patladı” deniyor. Haber metnini bu formda okuduğum vakit zihnimde bu durumu tahayyül etmeye çalıştım. Bunların zihnimde tahayyül etmesi beni zorlamıştı. Öldürülen ya da ağır yaralanan bayanların direkt fotoğrafları yayınlanıyor bu periyotta. Bir bayan göğsünden yaralandığı vakit bedeni çıplak bir formda haberlerde paylaşılabiliyor. Bunlarla müsabakanın insanı korkutan tarafı var. Lakin bunu yapmam gerekiyor dedim ve bu motivasyon yolumu açtı.
‘İNCELEDİĞİM ÜÇ GAZETE DE CİNAYETİN HATALISI TARAFINA BAYANI KOYUYORDU’
Üç farklı gazeteyi seçmemdeki ana maksat da buydu. Gazeteleri dövüştürmek. Ortada bir ideoloji var ve buna ataerki diyoruz, burada ortaklaşıyorlar mı, ayrışıyorlar mı, bayandan mı yoksa erkekten mi yanalar bunu görmek istedim. Cumhuriyet gazetesinin karşısına bir ölçü Son Posta gazetesini koymaya çalıştım zira çok partili hayata geçiş denemelerinde Özgür Cumhuriyet Halk Fırkası’nın kurulduğu devirde bu partiyi Son Posta gazetesi destekliyordu. Cumhuriyet gazetesinin yaptığı hoşluk müsabakaları var örneğin, bunlar ideolojik manada milliyetçi siyasetlerle çok özdeşleşmiş şeylerdi. Türk bayanının ne kadar hoş olduğunu ispat etmeye çalışıyorlardı. Cumhuriyet gazetesi bunları yaparken Son Posta’nın bunları eleştiren bir bakıma dalga geçen tutumu vardı. İlkdam gazetesinin Türkçü bir siyaseti vardı ve sade bir lisanla haber yapmayı, haberleri olduğu üzere aktarmayı hedefliyordu. Farklılık yakalayabilir miyim, diye düşündüm fakat olmadı. Üç gazete de bayana yönelik şiddet kelam konusu olduğu vakit cinayetin hatalısı tarafına bayanı koyuyordu. Örneğin bir bayan tanımadığı bir erkekle konuşuyor, “Hak ettiğini buldu” deniyordu. Bu gazeteler birbirlerinden ayrılmıyorlar. Her hususta ayrılabilirler fakat bu hususta ortaklar. Son vakitlerde Ozan Itimat olayında gördüğümüz erkek oyuncuların “Başına bir talihsizlik geldi” diyerek arkadaşlarını savunmaları da bunun bir ispatı üzere.
‘ORTADA ‘AŞK’ YA DA ‘KISKANÇLIK’ OLMAYABİLİR’
Gazetelere yansıyan bayan cinayetlerinin münasebetlerini sınıflandırdığınızda, en bariz münasebetin “kıskançlık” ve “aşk” münasebetiyle olduğu tespitinde bulunuyorsunuz. Bu sınıflandırma süreci nasıl gelişti?
Bu cinayetleri incelerken haber metinlerini baz aldım. Rastgele bir biçimde duruşma ya da polis kayıtlarına erişimim kelam konusu değildi. Gazete dediğimiz de çok sansüre açık konumda olduğu için şunu vurgulamak zorundayım. Ben haber metinlerini ele aldım. Haber metinlerinin ideolojisini ele almaya çalıştım. Bu türlü olduğu vakit çeşitli münasebetler ortaya çıkıyor ve bu münasebetlerden en çok hangisi baskın bunu yorumladım. En çok “kıskançlık” ve “aşk” münasebetlerini gördüm. Bu münasebetler nasıl ortaya çıkıyor? Ben metres kavramını kullanıyorum. O devirde metreslik diye bir durum var. Şu an hafif meşrep kadınlık yahut bayanın durumunu düşüren bir durum olarak söylemiyorum. O devir İstanbul’a baktığımızda çok fazla savaş dulu olan bayanla karşı karşıyayız. Bayanların çocukları olabilir, çalışmıyor olabilirler ve bir erkeğe gereksinimleri olabilir. Bu yüzden de nikahsız durumda erkeklerle birebir konutu paylaşan bayanlar kelam konusu. Bu bayanların hukuksal manada evli statüsünde bulunmuyorlar. Bir adam bir kabahat işliyor ve 20 günlük mahpus cezası alıyor. Az evvel belirttiğim bayan öteki bir erkekle yaşamaya karar verdiği vakit ne oluyor mahpustan çıkan erkek bayanı ya öldürüyor ya da yaralıyor. Bunun haber metinlerine yansıması şu formda oluyor. “Yine bir kıskançlık, aşk cinayeti”, “Kadın yüzünden tekrar cinayet işlendi”. Daima bu formda sunuluyor. Orada bir “kıskançlık”, “aşk” ya da “sevgi” olmayabilir. Tekrar de haberi yapan kişi bu telaffuzla haberi yazıyor.
‘HABER METİNLERİ O DENLI BİR DURUM ALIYOR Kİ OKURLAR, ‘ERKEKLER MECBUR KALDI’YI GÖRÜYOR’
16 Mart 1939 Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan bir bayan cinayeti haberinin spotunda, “Mes’ud bir aile babası olan saf bir delikanlı bir aşk yüzünden katil oldu” deniliyor. Gazetelerin haberlerini inşa süreçlerinde erkek şiddetini yasallaştıracak telaffuzlar içermesi incelenen bu periyotta epey yaygın mı?
Meşrulaştırıcı lisan çok fazla. Erkeğin duruşma salonundaki “iyi hali”, kıyafetinin hoş olması, pişman olması, ağlaması, üzülmesi, “ben kusur yaptım çok seviyordum” demesi, aile babası olması, bunların hepsi aslında muhakkak bir telaffuz içerisinde haber metinlerinde, erkeğe “yazık zavallı”, “mecbur kaldı”, “cinayeti işlemeye sürüklendi” demeye çalışıyor. Haber metinleri bayanları o denli bir konuma alıyor ki, okurlar ‘bu erkekler mecbur kaldı’yı görüyor. O denli düşünmesine yol açıyor. Bu halde çok sayıda haber var.
‘SÖYLEDİKLERİ HER KELAM ERKEKLERİN LEHİNE İLERLİYOR’
Bugün bilhassa toplumsal medyada, haberlerde katledilen bayanların değil de faillerin fotoğraflarının yaygınlaştırılmasına yönelik davetler var. Sizin inceleme yaptığınız periyotta fotoğraf kullanımı çok yaygın olmasa da tekrar çoğunlukla katledilen bayanların fotoğraflarını görüyoruz. Bu açıdan da geride kalan yaklaşık yüz yılda bir şey değişmemişe benziyor, ne dersiniz?
Geçtiğimiz günlerde Ayşe Paşalı’nın bir fotoğrafı paylaşıldı. Ayşe Paşalı’nın gözü hâlâ üstümüzde diye paylaşıldı. O periyotta erkeklerin ekseriyetle üzüldükleri, pişman oldukları anları temsil eden fotoğrafları paylaşılıyor. Uygun halden indirim alıyor bu erkekler. Söyledikleri her kelam erkeklerin lehine ilerliyor. “Kıskandım” diyor indirim alıyor, “Namus ismine öldürdüm” diyor indirim alıyor. Bunların hepsine baktığınızda eril tahakküm iş birliği olarak yorumlanabilir. Fotoğraflarda bayanların hoş halleriyle karşılaştığım oldu. Cinayet öncesindeki fotoğraflarıyla da karşılaşıyoruz. Bayanın hoş temsil edilmesiyle “Bak zati hoştu, yaptı bir şeyler” diye düşünülmesine yol açacak bir mana yaratılıyor. Örneğin bir Musevi bayan cinayeti fotoğrafı vardı. Bayanın vücudu paylaşılıyor ve bayanın üst bölgesi açık. Bugün toplumsal cinsiyet üzerinden haber nasıl yazılırı çok tartışıyoruz. O devirde bu türlü bir şeyden bahsetmemiz mümkün değil. Fotoğraflara da çok açık halde cinayete kurban giden bayanı alenen görebiliyoruz.
‘BU CİNAYETLER ATAERKİL SİSTEMİN ÜRETTİĞİ CİNAYETLER’
İncelediğiniz bu haber metinlerinde o dönemki ataerkil sistemin tesiri çok açık bir halde hissediliyor. Ataerkil yapıdaki dönüşüm sağlanamadığı için bugün biz yeniden tıpkı telaffuzların yaygınlaştırıldığı haberleri görüyor olabilir miyiz?
Natürel ki. Bunun için yapmamız gereken en değerli şey şuuru kazanmak. Toplumsal cinsiyete yönelik feminist şuur üzere kavramları kazanmamız gerekiyor. Bunu da yalnızca bayanlar değil, erkeklerin de toplumun da bunu öğrenmesi gerekiyor. Bu cinayetler ataerkil sistemin ürettiği cinayetler. Bir bayanla bir erkek ortasında ortaya çıkan cinayetler değil. Burada bir sistem var ve erkek bayanı denetleyemediğini fark ettiğinde öldürmeyi tercih ediyor ve bunu “mübah” görüyor. Bu türlü bir şey hiçbir biçimde legalleştirilemez lakin bunu belli telaffuzlarla legalleştirmeye çalışıyor. Bir erkek yeğenin teyzesini, çocuğun annesini öldürmesi ne demek? “Namusum” diyerek erkeğin bir bayanı öldürmesi şunu söylüyor, “Ben denetleyemedim, onun namusu benim de namusumdu.” Bu durumda hem okur hem de halk “Doğru yaptı” diyor.
SON POSTA GAZETESİ HALKA SORUYOR
Tezime eklemedim lakin söylemek istiyorum. Haber metinlerinde namus vurgusunu çok fazla görmüyoruz. Ismi namus olsa bile cinayet “aşk” diye “kıskançlık” diye görülüyor. Namus daha taşraya ilişkin bir söylemmiş üzere geliyor. Son Posta gazetesi o devir halka iniyor. Halka, “Bir bayan kocasını aldatırsa onu öldürebilir mi” diyor. Bu soruya bir erkek, “Ben öldürmem, çok sinirlenirim ancak beni aldatan bir bayanı da öldürmem” diyor. Bir öteki erkek ise “O anda ne yapacağım belirli olmaz namusumdur öldürürüm” diyor. Bir bayana soruluyor. Bayan da, “Kadının namusu erkeğin üzerinedir alışılmış ki öldürecek” diyor. Bunu bir bayan diyor. Ataerkil işbirliğinin bu kadar sürmesinin temsilcisi de bu bayanlar. Erkekler bu ataerkil rejimi tek başına sürdürmüyorlar. Haber metinlerinde çok fazla namus vurgusuyla karşılaşmasak da halka inilip sorulduğunda bunun çok güçlü olduğunu görüyoruz. Hâlâ da 2020’de bunun izine rastlıyoruz.
‘ERKEN CUMHURİYET DEVRINDE BAYAN CİNAYETİ DİYE BİR OLGU KELAM KONUSU DEĞİL’
Bugün bayan cinayetlerine karşı bilhassa toplumsal medyadan yükselen güçlü itirazın akabinde hukukî adımların atıldığını görüyoruz. İncelediğiniz haberlerde o dönemki hükümetlerin bayanlara yönelik şiddet karşısında sorumluluğuna dair rastgele bir sözle karşılaştınız mı?
Alışılmış ki hayır. Karşılaşmadım. O devir bayan cinayeti diye bir olgu kelam konusu değil. Bayan cinayeti olduğu vakit bu bir ataerkil rejimin olgusu, sistem gözüyle esasen bakılmıyor. Bu cinayetler bir erkeğin sarhoş olması, çok hudutlu olması, ortalarında geçen uyuşmazlık sonucunda işlediği bir cinayetmiş üzere bakılıyor. Devletin söylemi aslında yok. Bu türlü bir şey için o devirden bahsetmemiz mümkün değil.
ELZA NİYEGO CİNAYETİ
Elza Niyego cinayetinden bahsettim tezimde. 1927’de olan bir bayan cinayeti. Musevi bir bayan Ratıb paşazade Osman Beyefendi isimli Türk bir erkek tarafından öldürülüyor. Erkek 50’liı yaşlarında ve bayan 20’li yaşlarında. Başlangıçta aşk cinayeti diye söylenen bir cinayet lakin bayanın erkeği istememesi kelam konusu. Erkek evli, çocuk sahibi, iki eşi var ve bir yerlerde onu bırakan biri. Bir gün bu erkek elindeki bıçakla bayanı öldürüyor. Bayan öldürüldüğü vakit haber metinleri “Saf bir bayan bunu öldürdü” deniyor. İktidar bayanın yanında burada. Rıfat Bali’nin, “Bir Türkleştirme Serüveni” kitabında da okudum, onun da söylediği üzere bayan öldürülüyor lakin üç dört saat cenazesi alınmıyor. 3-4 saat bayan orada bekletiliyor lakin üzerine hiçbir örtü örtülmüyor. Annesi orada ağlıyor, polis gelmiyor, ambulans son anda geliyor derken bayanın Musevi olması nedeniyle işin yavaşlaması kelam konusu. Elza Niyego’nun cenazesine çok fazla Musevi katılıyor. Sonrasında da “Adalet isteriz” diye slogan atıyorlar. Cinayet onlar için bardağı taşıyor. Sonrasında haber metinlerine baktığımızda “Yahudiler de çok oldu” telaffuzunu görüyoruz. Örneğin Cumhuriyet gazetesinin sahibi Yunus Nadi, 24 Ağustos 1927’de “Ya deve ya diyar” başlıklı köşe yazısı kaleme alıyor. Burada lafını “beğenmiyorsanız gidebilirsiniz”e getiriyor. Nadi yazısında, “Adalet istemenin perdesiyle kendilerini devletin makamına ikame etmek dâiyesine düşenler dahi tekrar bu kurumun kahır adaleti ile kulaklarından tutulurlar ve layık oldukları mevkilerine sürüklenerek işte bu türlü kıç üstü oturtulurlar” diyor. Burada bayan öldürülüyor fakat siz sıkıntıyı ulusal problem haline getirip erkeğin yanında yer alıyorsunuz. Fail akıl sıhhati yerinde değildir diyerek Bakırköy’e yatırılıyor, buradan kaçmaya çalışıyor ama burada bir erkek tarafından öldürülüyor.
‘ÇOK OLUMSUZ VE ÜMİTSİZ OLMAK İSTEMİYORUM’
Hatanın ayrıntılarının detaylarıyla verildiği haber metinleri aracılığıyla cinayeti kınayan yahut onaylamayan ya da failin haklı münasebetlerinin olduğunu varsayan bir telaffuz tutturulduğunu görüyoruz. Bugün kimi yayın organlarının haberlerinde de bunları görmek mümkün. Geçen yıllarda bir şeylerin değişmemesi sizi şaşırtıyor mu?
Çok olumsuz ve ümitsiz olmak istemiyoruz zira uğraş ediyoruz. Haber ortaya çıkınca birisi çıkıp itiraz edebiliyor. Bayanı suçlamayın erkek failin ismini yazın diyorlar. O devirde ne feminist bakış açısı ne de bayan cinayetlerine bakış kelam konusuydu. Toplumsal bir sorun olarak görülmüyordu. 2020 yılında ben İstanbul’da yaşayan bir bayan olarak o periyodu kınayarak bakamam. O periyodu kendi içindeki dinamiklerle ele almak gerekiyor. Bu periyoda bakacak olursak da ümitliyim zira bir kişinin attığı tweetle haber lisanı değiştiriliyor ya da haber siliniyor. Gayret etmek gerekiyor. Yavaş ilerleniyor tam başaracağız derken birisi çıkıp “İstanbul Kontratı feshedilmeli” diyebiliyor. Daha çok ses çıkarmak gerekiyor. İktidar dediğimiz olgu çok erkek alanına hükmeden ataerkil söylemi bünyesinde barındıran bir alan ancak tekrar de çabayı sürdürmeli ve ümitsizliğe düşmemeli, o denli de bu türlü de bir şeyleri öğretmeli diye düşünüyorum.
Gazete Duvar
