Pandemi devrinde ‘aşı karşıtlığı’ sık sık gündeme geliyor. Çoğunlukla çeşitli komplo teorilerinin bir ortada buluştuğu aşı aykırısı kampanyaları eleştiren bir toplumsal medya paylaşımı ise hem Türkiye’de hem dünyada büyük ilgi gördü. 1900’lerin başında var olan ‘elektrik karşıtlığı’ bu paylaşımla yine gündeme geldi. Bugün artık tarih olan ‘elektrik karşıtlığı’ bizi de ilgilendiriyor. Zira bir ucu da Osmanlı’ya dokunuyor…
‘ZAPTEDİLEMEYEN ŞEYTAN’
Kelamı paylaşıma husus görsel ile açmak gerekirse 1800’lerin sonlarında yayınlanan bir illüstrasyon, kenti adeta bir örümcek üzere saran elektrik tellerine ve akımın yarattığı ölümlere dikkat çekiyor. Çizim, birinci olarak ABD merkezli hiciv mecmuası Judge’ın 1889 yılında yayınlanan kapağında karşımıza çıkıyor.
Lakin ‘Zaptedilemeyen Şeytan’ isimli ‘anti-elektrik’ propaganda görselinin sahibi bilinmiyor. Hasebiyle elektrik aykırısı motivasyonlarla mı yoksa tekil olaylara dair mi çizildiğini tam olarak söylemek güç. Gerçekten çizimde tellerin üzerinde resmedilen kişinin büyük ihtimalle 1889 yılında Manhattan’da elektrik çizgisine temas sonucu ölen çizgi çalışanı John Feeks olduğu düşünülüyor. Feeks’in kısa devre yapan tellere değmesiyle birlikte yüksek tansiyonlu elektriğe maruz kalması ve anında ölerek kalabalığın ortasına düşmesi yoldan geçenleri dehşete düşürür.
BEYAZ SARAY’DA AMPÜL ÇEKİNCESİ
İllüstrasyonu çizenin gayesi ne olursa olsun, 19. yüzyıl sonlarından itibaren teknolojik gelişmelere karşı toplumlardaki utangaç yaklaşım hayli yaygın bir reflekstir. Bunun en değerli nedeni insanların başta yaygınlaşan elektrik ve ona bağlı teknolojilere ‘anlam verememesidir’. Elektrik pek çokları için büyük bir gizemden ibarettir. Bazıları bu gizeme örnek verirken Frankenstein kıssasını lisana getirir. İngiliz müellif Mary Shelley’in yapıtından yola çıkarak yapılan uyarlamalarda ‘yaratığa’ can verenin elektrik akımı olması dikkat caziptir. Ne de olsa ‘diriltmek’ yahut ‘can vermek’ insanlığın imge dünyasında hayli ‘gizemli’ bir yerde durur.
Hatta toplumsal çekinceye daha ‘üst perdeden’ bir örnek verebiliriz. ABD’nin başşehri Washington’daki Beyaz Saray’a birinci sefer elektrik çekildiği vakit devrin Lideri Benjamin Harrison, bu özelliği kullanma fırsatı bulur. Lakin 1889-1893 yılları ortasında başkanlık koltuğuna oturan Harrison ve eşi Caroline Harrison, aydınlatmayı açmak için anahtarı kullanmayı reddeder. Nedeni ise elektrik kaygısıdır. Harrison periyodu boyunca Beyaz Saray’da ışıkları açıp kapatmaktan sorumlu işçi görevlendirilir. (1)
ELEKTRİK VE II. ABDÜLHAMİT’İN SUİKAST KORKUSU
Osmanlı Devleti’ne gelecek olursak elektriğin basamaklı olarak günlük hayata girdiğini görüyoruz. Elektrik ülkede birinci olarak, donanmanın dikkatini çeker. Uygun bir aydınlatmanın gemilerin gücünü artıracağı düşünülür. Osmanlı Devleti’nde sinema elektrik kavramı için ikinci kademe olur. Telgraf ve Posta Nazırı sinemayı inceler ve bu icadın değerli bir ekonomik potansiyeli olduğunu görür. Sıhhat ve tıbbi teçhizat elektrik için bir öteki alandır. Lakin II. Abdülhamit bu hususta kimi çekinceler ortaya koyar. Güvenlik gerekçesiyle, bu alanda birtakım kuralların belirlenmesini emreder.
Bu çekincelerin ‘dinamo’ sözünün çağrışımından ileri geldiğini savunanlar vardır: Dinamonun ne manaya geldiğini bilen bir avuç insan varken, sözün kulağa ‘dinamit’ üzere geliyor oluşu çekinceleri ve patlama ihtimali algısını artırır. (2) Argümana nazaran suikast dehşetiyle yanıp tutuşan II. Abdülhamit, bu çağrışımdan hoşlanmaz. Bazıları bu ‘korkuyu’ biraz daha ileriye götürüp padişahın birinci başta İstanbul’a kurulması planlanan dinamoyu başşehir yerine Tarsus’a kurdurduğunu öne sürer. İster dinamit-dinamo çağrışımından kaynaklı, ister öbür bir nedenden olsun Abdülhamit’in güvenlik telaşı bir gerçektir. 1893 yılında Yafa’dan gelen diş tabibi Reşid Efendi’nin İskenderiye’ye geçerken şahsî eşyaları ortasında 276 metre tel de vardır. Reşid Efendi telleri mesleksel hedeflerle diş makinesinde kullanacağını söylese de ‘dinamit üretiminde kullanılabileceği’ söylenerek tellerin geçişine müsaade verilmez. (3)
II. Abdülhamit Osmanlı Devleti’nde sıhhat hedefli elektrik kullanımı gerektiren aletlerin girişine denetleme zaruriliği getirir. Bu kontrol sayesinde mümkün ‘zararların’ önlenmiş olacağı düşünülür. Sıhhat üzere değeri bir alanda kullanılacak bu makinelerin, ‘bombalı hareketlerde de kullanılabilmesinin mümkün olduğu’ fikri beyan edilir:
“Kupacıyan ve Hekim Nikoladi ve Seferyan namlarına vürud idüb tababetde müstamel olduğı anlaşılan dört aded elektrik makinesinin gümrükden imrarı hakkında… bu üzere elektrik alâtının suiistimalini tecviz buyurmadıklarından ve çünki bunlar hüsnü istimale salih oldukları üzere mesela cereyan elektriği telinin bir bombaya rabtıyla bombanın işal idilmesi… günün birinde emâkin-i emiriyenin duçarı taarruz olması mütebadir-i hatır olduğı cihetle…” (4)
MÖSYÖ ELEKTRİK
Osmanlı’da elektrik yavaş yavaş insanların hayatına girerken 1900 yılında tefrika halinde hayli farklı bir eser yayınlanır: Mösyö Elektrik. Toplumun elektrik hakkındaki görüşlerine dair izlere rastlanabilecek Ahmed Fâik imzalı romanda elektrik başlı başına bir ‘karakter’ olarak karşımıza çıkar. Lakin öncesinde kıssanın öbür karakterleri bir yalıda yaptıkları tartışmada elektriğin yararlarını ve tehlikelerini tartışmaktadır:
“Fakat bu konuda gözü yıldıran bir şey varsa o da elektrikin tehlike-i azîmesidir. Misâl: New York kentini örümcek ağı üzere kaplamış olan milyonlarca teller üzerinden o kadar harikulade ve 2000 volta kuvvetinde şedîd cereyânlar geçiyor ki ufak bir temas ile mevti bedene getirirler. Elektrik tehlikelerine şimdiye kadar birçok şahıslar kurban olmuşlardır. Bunlara en birinci misâl: sigarasını bir elektrik lambasından yakmak isteyen bir adam ile telgraf tellerini düzletirken kapıldığı cereyân-ı şedîdin etkisiyle tutuşup göz önünde yanan telgraf memurudur.” (5)
Yapıtın II. Abdülhamid’in sansür siyasetinden nasibini almış olduğunu da belirtmekte yarar var. Üstelik bu sansür kıssası, müellifin mahlası nedeniyle muhatabı bulunamayan bir öyküdür, metnin müellifi bulunamamış, yasaklı metni gerçekte kimin yazdığı tespit edilememiştir. Dâhiliye Nezâreti’nin istediği tahkikatın sonucunda da muharrir Ahmed Fâik olarak zikredilmektedir. Meğer Ahmed Fâik isimli biri gerçekte yoktur. Ahmed Fâik, Cumhuriyet devrinin meşhur coğrafyacılarından Fâik Sabri Duran’ın müstear ismidir. (6)
Mösyö Elektrik’in öyküsünün tamamını okuduğumuzda Batı teknolojisine yönelik bakış açısı ve pratik gereksinimlerin karşılanmasını görsek de periyodun ‘gizemli’ sözü ‘elektriğin’ zamane insanları için ne tabir ettiğini de görebiliyoruz. Bugün ise Covid-19 pandemisine karşı savaşta en değerli silahlardan olan aşıya karşı tutum alanları periyodun ‘elektrik karşıtları’ ile kıyaslamak yanlış olmasa da farklılıklar içeriyor. Ne 20. yüzyılın başındaki enformasyon düzeyini günümüz dünyasıyla kıyaslayabiliriz ne de aşı terslerinin tezlerindeki komploculuğu hafife alabiliriz. Yaklaşık 130 yıl evvel ortaya çıkan elektriğe karşı tedirginlik, bugün ortaya konulan komplo senaryoları karşısında epeyce naif kalıyor…
Kaynaklar
1- https://www.energy.gov/ articles/history-electricity- white-house
2- https://www.elektrikport.com/ haber-roportaj/dunden-bugune- turkiye-nin-elektrik-seruveni- -1/18501#ad-image-0
3 ve 4- Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Mecmuası XX/40 (2020-Bahar/Spring), ss. 149-173.
5 ve 6- Osmanlı Algısında Garb Teknolojisi: Mösyö Elektrik’in Sergüzeşti, Serhat Küçük.
Gazete Duvar
