Michelle Starr
Bir gezegenin dönüş ekseninde, yıldızının etrafındaki yörünge düzlemine kıyasla eğik olması -yani ‘eksen eğikliği’ ismiyle bildiğimiz unsur- karmaşık/kompleks hayatın ortaya çıkmasının anahtarı olabilir.
Yayınlanan yeni bir araştırmaya nazaran, Dünya’nınki üzere mütevazı bir eksen eğikliği, bildiğimiz cinsten ömür için kritik bir ehemmiyete sahip olan oksijen üretimini artırmaya yardımcı olabilir ve çok küçük ya da çok büyük eğime sahip gezegenler, karmaşık ömrün gelişmesi için kâfi ölçüde oksijen üretemeyebilir.
ÇOKA KAÇMAYAN EĞİM HAYATI DESTEKLEYEBİLİR
Purdue Üniversitesi’nde misyonlu gezegen bilimci Stephanie Olson, “Netice itibariyle, eksenleri çoka kaçmayan biçimde eğimli olan gezegenlerin karmaşık yaşama konut sahipliği yapma ihtimali daha yüksek olabilir” diyor: “Bu, kainattaki karmaşık, hatta tahminen de akıllı hayat arayış alanını daraltmamıza yardımcı oluyor.”
Elbette burada, yani Dünya’da bildiğimiz değişkenlerin dışında bir ömrün ortaya çıkması da mümkün ama bu soluk mavi nokta, kesin olarak hayatı barındırdığını bildiğimiz tek gezegen. Bu sebeple, arayışlarımızı buna nazaran modellemek uygun olur.
Galaksinin öbür bölgelerinde yaşama elverişli gezegenler ararken, baktığımız birinci şey şudur: Dünya üzere görece küçük ve kayalık mı? Ve yıldızın yaşanabilir bölgesinde, yani çok sıcak ya da soğuk olmayan, sıcaklıkların yüzeyde sıvı suyun bulunmasına imkan sunduğu bir uzaklıkta, ‘goldilocks bölgesi’ denilen bölgede bulunan bir yörüngede mi dönüyor? Bu soruları sormak doğrudur lakin ömrün ortaya çıkmasına katkı yapan etkenler büyük ihtimalle çok daha karmaşık.
Örnek olarak, bir manyetik alanın var olmasının büyük kıymet taşıdığı düşünülür çünkü gezegen atmosferini yıldız rüzgârlarından korur. Gezegenin yörüngesinin dış merkezliliği ve sistemde ne çeşit öteki gezegenlerin bulunduğu da büyük bir değere sahip olabilir.
OKSİJEN ÜRETİMİNİ DİREKT ETKİLİYOR
Olson ve araştırma grubu, oksijenin varlığına ve üretimine bakarak bilhassa de gezegendeki fotosentez kaynaklı hayatça üretilen oksijen ölçüsünü etkileyebilecek şartlar üzerinde biraz daha detaylı çalıştılar.
Dünyada bulunan organizmaların (hepsi olmasa da) büyük kısmı teneffüs yapabilmek için oksijene muhtaç zira o olmadan yaşayamayız. Lakin genç Dünya’da oksijen yoktu. Atmosferimiz, ‘Büyük Oksidasyon Olayı’ ismiyle bilinen bir devirde, yaklaşık 2.4 ilâ 2 milyar yıl evvel oksijen bakımından varlıklı bir hale geldi. Bu devir, metabolik bir atık eser olarak büyük ölçüde oksijeni havaya salan ve çok hücreli ömrün ortaya çıkmasına imkan sağlayan siyanobakteri nüfusunda görülen bir patlamayla başladı.
Olson ve grubu, bir modelleme kullanarak siyanobakterilerin gelişebileceği şartların nasıl oluştuğunu anlamaya çalıştı. Olson, “Modelimiz, denizlerdeki ortamların ve okyanuslardaki oksijen üreten ömrün nasıl reaksiyon verdiğini görmek gayesiyle günün uzunluğu, atmosferin yoğunluğu ya da toprağın dağılımı üzere öğeleri değiştirmemize imkân tanıyor” diyor.
Kullandıkları model, farklı etkenlerin okyanuslardaki besinin taşınımını siyanobakteriler üzere oksijen üreten organizmaların ortaya çıkışına katkıda bulunacak biçimde etkileyebileceğini ortaya koydu. Vakit geçtikçe Dünya’nın dönüşü yavaşladı, günler uzadı, kıtalar oluştu ve birbirinden ayrılarak hareket etti. Araştırmacılar, bu değişimlerin her birinin oksijen içeriğini artırmaya yardımcı olabileceğini keşfettiler.
Sonrasında, eksen eğikliğini denkleme eklediler. Dünya’nın ekseni, Güneş’in etrafındaki yörünge düzleminde tam olarak dik durmaz, tıpkı masaüstü kürelerindeki üzere 23.5 derecelik bir açıyla eğimlidir. Bu eğim, mevsimlere sahip olmamıza neden olur zira Güneş’ten uzağa ya da Güneş’e yanlışsız eğim, mevsim değişikliklerini tesirler. Mevsimlere bağlı sıcaklık değişimleri okyanusları da tesirler; bu da taşınarak karışıma, akıntılara ve besin hususlarının üretilmesine neden olur. Bu durumda, tahminen de grubun yürüttüğü çalışmada eksen eğikliğinin oksijen üretimi üzerinde büyük bir tesir yaratıyor olması şaşırtan değildi.
MAKUL BİR EĞİM KARMAŞIK ÖMRÜ ORTAYA ÇIKARABİLİR
Chicago Üniversitesi’nden gezegen bilimci olan Megan Barnett, “Modelimizde daha fazla eğim olması, okyanusta kısmen biyolojik bileşenlerin geri dönüştürülmesindeki verimliliği artırarak, fotosentez kökenli oksijen üretimini çoğalttı” diyor: “Görülen tesir, ömrü devam ettiren besin ölçüsünü iki katına çıkarmaya benziyordu.”
Lakin bunun da bir sonu var. Mesela Uranüs, dik açıya nazaran tam 98 derece eğimli. Bunun üzere çok seviyedeki bir eğim, hayat açısından çok aşırı olabilecek mevsimsel şartlara neden olur. Çok küçük bir eğim ise, hakikat besin varlığını teşvik etmeye yetecek mevsimsel şartları üretmeyebilir. Bu durum, eksen eğikliği bağlamında da ne çok aşırı, ne de çok küçük bir goldilocks bölgesi olabileceğini düşündürüyor. Bu, galaksinin farklı bir bölgesinde, bildiğimiz cinsten bir yaşama yuva sunacak gezegen arayışını daraltmaya yardımcı olması için kullanabileceğimiz bir öbür parametre.
California Riverside Üniversitesi’nden biyojeokimyacı Timothy Lyons, “Bu araştırma, bir gezegenin mevsimsel şartları da dahil olmak üzere hayati değere sahip etkenlerin, Güneş sistemimizin dışındaki ömürden türetilen oksijeni bulma ihtimalini nasıl artırabileceğini ya da azaltabileceğini gözler önüne seriyor” diyor: “Ulaşılan sonuçların, yaşama dair arayışlarımıza rehberlik ederek yardımcı olacağı su götürmez bir gerçek.”
Yazının yepyenisi Science Alert sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
