Günsu Durak
ANKARA – Dünyanın korona virüsü salgınına karşı “tek çare” olarak gördüğü aşının uygulanma süreci başladı. Başta Avrupa ülkeleri olmak üzere birçok ülkede aşılar belirlenen riskli küme sıralamasına nazaran yapılıyor. Türkiye’nin de Çin’den satın aldığı 50 milyon doz aşıdan birinci gelen 3 milyon doz üzerinde inceleme sürüyor. Sıhhat Bakanlığı “acil kullanım onayı” verdikten sonra aşıların ocak ayı sonuna gerçek uygulanması bekleniyor. Süratle atılan bu adımlara rağmen aşı konusunda tereddütleri olan insan sayısı da gitgide artıyor. Aşı tereddüdünü, nedenlerini ve geçmiş aşılanma tecrübelerinin bugün ne tabir ettiğini Anadolu Üniversitesi Sosyoloji Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Temmuz Gönç Şavran ile konuştuk.
Korona salgınıyla çabada aşılama periyoduna girdik. Ülkeler süratle nüfuslarını aşılamaya başladı. Lakin tam da bu sürat, tereddüde neden oluyor. Aşı tereddüdü hakkında ne düşünüyorsunuz?
Aşı reddi ve tereddüdü tartışmalarının tarihi epeyce eski. Bugün aşı zıtlığındaki kimi münasebetler üç yüzyıl evvel de ileri sürülüyordu. Ama günümüzde birkaç nedenden dolayı hem aşı tereddüdü davranışı kısmen yaygınlaşıyor hem de bu hususun değeri artıyor. Bu noktada yapısal şartların bu tereddüdü mümkün kılmasına ve yaratmasına, ikincisi ise manalı bir toplumsal hareket olarak bu davranışın manasına bakmak gerekiyor.
AŞI TEREDDÜDÜNÜN 3 YAPISAL NEDENİ
Pekala nedir bu yapısal nedenler nedir?
Birincisi neoliberalizmin 1980 sonrası yükselişiyle bir arada, devletler sıhhatle ilgili sorumluluklarını terk etmeye, sıhhati piyasalaştırmaya başlaması. Buna ‘Sağlık ve hastalık bireyin şahsî tercihlerinin sonucudur’ söylemi eşlik etti. Bu yeni çerçevede sağlıklı olmak bir ahlaki konum olarak görüldü, sıhhati kaybetmek de bireyin kendi sorumsuzluğuyla, ilgisizliğiyle bağlıymış üzere gösterildi. Yani günümüzde devletin sorumluluğu üstlenmediği, risklerin ve belirsizliklerin daima vurgulandığı ve bireyin bu riskleri değerlendirip kendini şahsî olarak koruyacak tedbirleri almak zorunda olduğu bir dünyada yaşıyoruz.
İkincisi, risklerin değerlendirilmesinde internet tesiri. Bugün çok farklı kanallardan malumat edinmek mümkün. İnternetteki bilgi kirliliği hem bilimsel açıdan hem sanayiyle bağlantısı açısından tıbbın eleştirildiği bir periyotta son derece kıymetli hale geldi. Beşerler için dikkate alınması gereken ve gerekmeyen bilgiyi birbirinden ayırmak son derece güç. Yapılan çalışmalar aşıyla ilgili risklerin ispata dayalı çalışmalardan edinilmediğini gösteriyor. Yani beşerler bu bilgi kirliliği içinde risk algılarını ve düşünme modellerini yalnızca kendilerine manalı ve makul gelecek biçimde oluşturuyorlar.
Üçüncüsü, aşı toplumsal bir mevzu, zira aşı olmak yahut olmamak toplumdaki öteki bireyleri, toplumun tamamını etkiliyor. Hasebiyle aşı olmamanın getireceği risk, kolektif bir risk. Ancak bu günümüzde ferdi bir risk üzere algılanıyor. Sebebi bireyi her açıdan yalnız bırakan neoliberal paradigma. Artık birey kimliğini inşa edecek kolektif bir yer bulamıyor, giderek kişiselleşiyor ve yalnızlaşıyor. Bu nedenle aşı olmasının yahut olmamasının toplumsal, kolektif sonuçlarını düşünmüyor. Olağan halk sıhhati kolektif bir aksiyon ve bireylerin şahsî davranışlarını aşan bir olgu, lakin buradaki sorun bireyin aşı konusunda topluma karşı bir sorumluluk hissetmemesi.
‘AŞI ZIDDI OLMANIN KÜME BEDELİ VAR’
Bu nedenler silsilesi içinde aşı tereddüdü için diğer ne söylenebilir?
Çağdaş toplumda hareketlerimizin birçok rasyonel, lakin her rasyonel davranış gayeye yönelik değil. Kıymete yönelik rasyonel davranış olarak isimlendirilen bir aksiyon kategorisi var. Aşı zıtlığında bu aksiyon tipini sık görüyoruz. Birtakım çalışmalar şunu gösteriyor, çocuk aşıları konusunda bilhassa geliri ve eğitim seviyesi yüksek aileler, yeni bir etrafa girdiklerinde aşı aykırısı olmanın bir küme bedeli olduğunu görüyor ve daha evvel bu mevzuda düşünmemiş olsalar da birden aslında aşı tersi olduklarını keşfediyorlar. Burada vurgulanan kendini toplumun geri kalanından bu açıdan ayıran bireyler olmak. Bu davranış günümüzde pek çok kümede prestij kazandıran, sembolik sermayeyi gösteren bir davranış olarak kabul ediliyor.
‘ÇİÇEK, BOĞMACA, KIZAMIK AŞILARI İLE GRİP AŞISINI BİR TUTMAMAK GEREKİYOR’
Aşı tereddüdü tartışmalarında bunu oluşturan nedenler ortasında rehavet, rahatlık üzere bahisler sıralanıyor. Genelde “aşılar vaktinde büyük muvaffakiyet gösterdi ve hastalıklar zayıfladı, kimileri yok edildi (çiçek gibi), bugün biz bu hastalıkları unuttuk, hastalık hafızamız zayıfladı ve aşıların değeri anlaşılmıyor” deniyor. Öte yandan bugün COVID-19 çok yeni gayret ettiğimiz bir virüs, vefatlar devam ediyor. Bu tablo aşıya karşı kararsızları anlamak için ne kadar geçerli?
Aşı tereddüdü konusunda toplumsal hafıza kıymetli elbette. Bahsettiğiniz bahis da genel olarak aşılamanın değerinin anlaşılmamasının nedenlerinden biri ancak burada iki problem daha var. Birincisi aşı çok geniş bir kavram, çiçek yahut boğmaca, kızamık üzere hastalıkların aşıları ile grip aşısını bir tutmamak gerekiyor. Son on yılda kuş gribi, domuz gribi ve grip aşısı tartışmaları çok arttı. Lakin grip aşısına karşı olanlar içinde kızamık aşısının değerini bilenler vardır. Sıkıntı biraz da bireylerin COVID-19’u hangi kümeye koyduklarıyla, bu hususta edindikleri bilgileri nasıl değerlendirdikleriyle ilgili. Hastalık yeni olduğu için ve belirtileri gribe benzetildiği için grip aşısı üzere daha az kritik bir aşı olduğunu düşünenler olabilir. Hastalığın sınıflandırılmasıyla ilgili bir sorun. İkincisi, şöyle düşünelim, çiçek yahut çocuk felci aşısı günümüz şartlarında yapılıyor olsaydı sanki aşılama birebir derecede başarılı olur muydu? Bunu bilemeyiz elbette ancak bugün toplumdaki güvensizlik, bilgi kirliliği, kolektif kimliğin zayıflamış olması, devlet siyaseti olarak algılanmaması tahminen olumsuz bir tesir yaratırdı.
AŞI OLMAMAK MEDİKAL ALANDAN ÇEKİLMEK DEĞİL, TOPLUMSAL ALANA DAHİL OLMAK MANASINA GELİYOR
DSÖ 2019’da global çapta sıhhate tehdit olan 10 husustan birinin aşı tereddüdü olduğunu açıkladı. Ama ‘zannedildiği üzere her vakit tereddüdün nedeni ferdi bir tercih olmayabiliyor. Toplumsal art planı var ve bağlamını gerek yerelde gerek ülke ölçeğinde anlamamız gerek’ dedi. Bu ne demek?
Aşıya yönelik tavırlar ve davranışlar kimliklerin, toplumsal sınıfların ve toplumsal bağlantıların sonucunda oluşuyor. Bireylerin bu mevzudaki niyetleri çoklukla bir bilimsel değerlendirmeyle değil, kendi kültürel ve sınıfsal mana sistemleri içinde, habitusları içinde büyük ölçüde şahsî şuur dışında oluşuyor. Aşı tersliği örneklerinde aşı olmamak medikal alandan geri çekilmek manasına değil, toplumsal bir alana dâhil olmak manasına geliyor.
‘ABSÜRT SORULARI DA DİKKATE ALAN BİLGİLENDİRME YAPILMALI’
Pekala bu mevzuda ne yapılabilir?
Mesela mahallî seviyede bilgilendirme, lakin insanların kanılarını umursamayan, sorularını dikkate almayan bir bilgilendirme değil, ne kadar saçma yahut absürt görünse de sorularını, ikilemlerini dikkate alan bir bilgilendirme. Tıp alışılmış kendi bilgisinin tek gerçek ve geçerli bilgi olduğunu kabul ediyor, lakin bu hal fakat aşıların zorla yapılmasına neden olur, insanları aşının sağlıklı olduğuna, toplum sıhhati için aşı olmamız gerektiğine ikna etmez. İnsanların davranışlarını değiştirmek için insanların kendi gerçekliği içinden konuşmak gerekir, dünyayı o gözle görmek ve akıllarındaki soruları da bu perspektiften cevaplamak gerekir. Burada her fikre hürmet duyulmalı üzere bir klişeden bahsetmiyorum. Bu fikirleri bilimsel açıklamaları göstererek değiştirmek bu yüzden pek mümkün değil, değiştirebilmek için fikrin kümeler tarafından nasıl manalandırıldığını, nasıl meşrulaştırıldığına bakmak ve buna nazaran bir strateji geliştirmek gerekiyor.
Bu tip bir bilgilendirmenin de işe yaramayacağı bireyler olacaktır. Aşı aykırısı olan yahut tereddüt içinde olanlar belli bir oranda daima var olacaklar. Hastalığın ölümcüllüğü bunu değiştirmez. Hedef bu bireyleri zorla ikna etmek değil de aşı tersliğini tehlikeli olmayacak bir oranda tutmak, bu tavrın yaygınlaşmasını önlemek olmalı.
‘SAĞLIKLI OLMA GAYESİ DAİMA GÖZETLENEN BİR TOPLUMA DÖNÜŞMEMİZE NEDEN OLMAMALI’
Aşı tartışmaları içinde birtakım ülkelerde aşının mecburî olmasından farklı olarak “aşı pasaportu” “bağışıklık belgesi” üzere bahisler gündemde. Sizce bu usul kısıtlamalar eşitsizlikleri derinleştirmede nasıl bir rol oynuyor?
Bu tip uygulamalar hastalığı ortadan kaldırma konusunda tesirli olsa bile biyopolitik uygulamalar. Yani nüfusun ve hayatın kendisinin siyasetin objesi haline geldiği bir periyotta ömrü sürdürmek, artırmak, nüfusu daha çalışkan, üretken, uysal kılmak için izlenen siyasetler. Sosyoloji ortaya çıkışından beri halk sıhhatini çok önemsiyor, lakin tıbbın hayatın her alanında karşı çıkılamaz bir otorite olması çeşitli açılardan problemli. Bu uygulamalar bilginin yeni cinslerini kontrol altına alan, hiçbir direniş noktasına yer bırakmayan uygulamalar olarak karşımıza çıkar ve yeni ahlaki durumlar, insanların etiketleneceği yeni kategoriler oluşur. Bu kategoriler üzerinden de yeni baskı eksenleri oluşur. Kaldı ki bu dokümanlar için de karaborsa oluşabilir, bu dokümanları edinmek hem ekonomik hem de bürokratik nedenlerle toplumun her kesiti için mümkün olmayabilir.
Sağlıklı olma maksadı Judi Zeh’in Paka Havale isimli romanındaki üzere daima gözetlenen bir topluma dönüşmemize neden olmamalı. Aşı olmayanları da ayıracak mıyız, alerji üzere biyolojik nedenlerle olmayanlar ile ahlaki yahut kültürel nedenlerle olmayanları ayırıp biyolojik nedenleri olanlara hiyerarşide daha üst bir yer mi vereceğiz? Bu tip zorlamalarla yapılacak değişikliğin beklenmeyen sonuçları da olur.
Kaldı ki çiçek yahut kızamık örneklerinde Türkiye’nin aşılama konusunda iyi sonuçlar almasının nedenlerinden biri sıhhat işçisinin en ücra köylere kadar gidip aşıları yapmasıydı. Artık ise muhtemelen beşerler kendileri aşıya ulaşmak zorunda olacak. Aşı büsbütün fiyatsız olsa ve genel sıhhat sigortasına sahip olan ve olmayan herkese sağlansa bile yol parası yahut konaklama maliyeti üzere nedenlerle ulaşamayanlar olacak.
Temmuz Gönç Şavran Kimdir?
Doç. Dr. Temmuz Gönç Savran, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nde öğretim üyesi olarak misyon yapmaktadır. Erkek Hemşireler Değişen Roller, Çatışan Kimlikler (2017, Siyasal Kitabevi) isimli kitabın müellifidir. Çalışma sosyolojisi, sıhhat ve hastalık sosyolojisi, vücut sosyolojisi, toplumsal cinsiyet akademik ilgi alanıdır.
Gazete Duvar
