Yetmişli yılların ortalarında Dersim’de dünyaya gelen İhtilal Tekinoğlu, 1993’te üniversite eğitimi için İstanbul’a gelir. İmaj idaresi ve fotoğraf üzerine eğitim alan Tekinoğlu, Dersim Hayat isimli bir lokal gazete kurar. Bu gazetede yaptığı derleme ve kelamlı tarih çalışmalarından yola çıkarak, 1994 yılında Dersim köylülerinin yerinden edilmesini bahis alan bir belgesel sinema çeker. Geçtiğimiz günlerde Youtube üzerine online olarak da izlemeye açtığı “Bindokuzyüzdoksandört” isimli belgeselini merkeze alarak Tekinoğlu ile konuştuk.
Tıpkı vakitte FAM Yayınları kurucusu da olan Tekinoğlu, belgesel estetiğini ve üretim sürecini nasıl yorumladığını anlattı.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kısımlarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Gerçeğin anlatımı bence bütün sanat alanlarını kısıtlar. Hayal ederek, kurgulayarak yaratmanın estetik zenginliği önünde çok kuvvetli bir dirençtir gerçekliğe bağlı kalmaya çalışmak.
Belgesel sinema, evraklar etrafında şekillenen, direktör ve grubunun gerçek kabul ettiği objeler etrafında örülüp sonuçlandığı, izleyicinin de bunu gerçek olarak izlediği bir alan olduğu için epeyce hassas ve zordur. Lakin bu zorluk belgesel sinema yapımcılığına bir manada imkan sağlamaktadır. “Hakikatin anlatıcılığı”nı evrakların imkanları ile işleyen bir sistem bir manada gerçek ile hayal etme ortasında kalma meşakkati yaşamadığından daha imkanlı olabiliyor.
‘BELGESEL SİNEMA KENDİNİ GÖSTERME AÇISINDAN DAHA KISITLI İMKANLARA SAHİPTİR’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada sorun yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Kendi alanında arşiv olma özelliği taşıyan, sıkıntısını kaygısı olana aktaran belgesel içerik üretme benim için önceliklidir. Rastgele bir kuruma, örgütlü yapıya bağlı kalmadan yahut şenlik sinema müsabakaları baskısına maruz kalmadan sinema üretmek isterim. Bu seçeneğin sinemamın üretim sürecini özgür kıldığını düşünüyorum. Ayrıyeten belgesel sinemaların şenliklerde küçük bir kısmın gösterimine sunulan, orada ödül alırsa dikkat çeken durumunda kalmasını da zahmetli görüyorum. Evet, belgesel sinema alanı kendini gösterme açısından başkalarına nazaran daha kısıtlı imkanlara sahiptir. Sponsor, TV ve sinema salonu gösterimi, izleyici ilgisi, bakanlık takviyesi üzere durumların tamamında belgesel sinema yapımcılığı külfet yaşamaktadır. Belgesel imalcisi, bu gerçeği peşinen bildiğinden sanırım pek hayal kırıklığı yaşamıyor. Belgesel sinema yapımcılığının önündeki negatif durumların iyileştirilmesi, takviye olunması sanırım şuur seviyesinin artmasında epey fonksiyonlu olur.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Sanayi İhtilali’nden bu yana insanın ve toplumun teknoloji üzerinden süratle aldığı yol, insanı ve toplumu, toplumsal yapı, tüketim kültürü açından da süratli değiştirmiştir. Hareketli manzaranın keşfinden bu yana belgesel sinema da usul olarak değişimler yaşamıştır. Bugün insanın önünde duran üretim ve tüketim açısından geniş seçenek ve imkanlar, tabir biçimi ve üslupları daima değiştiriyor. Buna karşın gerçeğin anlatıcısı olmak tahminen daima birebir kalmıştır. Gerçeğin anlatımını insan, yer, olay etrafından anlatan belgesel sinemada; tabiatın tahribatı, ırk, cins ayrımcılığı, çeşit ayrımcılığı, göç, yerinden edilme, savaş vb. durumların anlatımında muktedir olana eleştiriyi yapan tarafta olan biçimin sürdürücüleri ortasındayım.
‘ESTETİK VE GÜÇLÜ İÇERİK ÜRETİCİ İLE İLİŞKİLİDİR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel sinema alanını, bilgi taşıma aracından çok gerçeğin; estetiğin imkanları ile anlatıcılığı olarak gördüğümden direkt bilgi taşıma aracı olarak görmüyorum. Bilginin sistem tarafından öğretilme, manipüle edilme üzere bir yanı vardır. Bu durum bilgi ile gerçek ortasına uzaklık koyabilir.
Youtube, çağımızın en faal mecralarından biri. Bu mecrada da değerli görüntüler, belgesel kabul edilecek eserler var. Estetik olarak başarılı eserler az olmasına karşın var. Televizyonun bir mühlet sonra hayatımızdan büsbütün çıkacağı öngörülmekte. Sinema salonları üzere toplanma alanları da gitgide zayıfladığına nazaran dijital platformlar daha çok öne çıkacaktır. Youtube bu manada vasatın altı yahut üstünde eserlerle daha da hayatımızda yer alacak üzere görünüyor.
Estetik ve güçlü içerik üretici ile bağlantılıdır. Youtube yalnızca üretimi ilgilisine ulaştıran alandır. Elbette Youtube yerine izleyicilerin bir ortada olduğu, izleyici ve üreticinin yüz yüze sıcaklık ile bağlantı kurduğu bir ortamda olmayı tercih ederim. Lakin dünyasının yeni şekillenişi bunu son derece kısıtlıyor.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt münasebetinden ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
İktidarın olduğu her yerde gerçek ile temasta olmak sorun olmuştur. Sömürü üzerinden oluşan ve algı yaratarak varlığı devam eden iktidarlar gerçeği daima gizlediklerinden elbette hakikatten tiksineceklerdir. Benim sinema anlayışımda da tenkit gerçeği gizleyene, farkındalığın güçlenmesi içinse ileti iktidarın baskısına maruz kalanadır.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması sebebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema kesimi için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Ekonomik olanaksızlık sinema bölümünün en kıymetli sorunu durumundadır. Dijital platformlar bir manada ucuza üretim yapma imkanının önünü açtığından üretici açısından değerli imkandır. Bu bir yanı ile bu türlü. Lakin sermayedarların gireceği her alan süratle tekelleşmeyi de getireceğinden özgür yaratım, bağımsız olma seçeneğinde olanlar için heyecan verici olmaktan çok tasa verici bir durum olduğu kanısındayım. Sermayenin el attığı her şey bir pazar objesi olur, süratle kıymetsizleşir, fonksiyonu bittikten sonra kenara atılır. Güçsüz olanın, geniş pazar için fonksiyonsuz olanın, oluşturulmak istenen algının dışında olanın olanaksız kaldığı yabanî bir alandır sermaye alanı. Bu kapitalizmin tabiatı gereğidir.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Dersim bölgesinde tabiat merkezli olarak sürdürülen inanca dikkat çeken Ra/Yol isimli belgesel sinemanın çekimlerini sürdürüyorum.
Gazete Duvar
