DAVACI : Daima Vakıflar, Tarihi Ürünlere ve Etrafa Hizmet Derneği
VEKİLİ : Av. Selami Karaman
DAVALI : Cumhurbaşkanlığı (Başbakanlık) / ANKARA
VEKİLİ : Hukuk Müşaviri Zeynep Gökçe Güçlü / birebir noktada
DAVANIN KONUSU : Ayasofya’nın yine ibadete açılması maksadıyla Başbakanlığa yapılan 31/08/2016 tarihli müracaatın Başbakanlığın bağlı kuruluşu olan Vakıflar Umum Müdüriyeti İstanbul 1. Ortam Müdürlüğünce reddine yönelik 19/10/2016 tarih ve 27882 sayılı sürecin dayanağı olan Ayasofya Camii’nin müzeye çevrilmesine ait 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Heyeti Kararının iptali istenilmektedir.
DAVACININ İDDİALARI : Davacı tarafından, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararındaki imzaların gerçekliğinin grafolojik cihetten incelenmesi gerektiği, 1924 Anayasası’nın 52. hususu mucibince kararnamelerin Resmî Gazete’de yayımlanması ve Danıştay’ın incelemesinden geçirilmesi gerekirken bu koşullara uyulmadığı, Kararda imzaları bulunan birtakım bakanların karar tarihinde Ankara dışında olduklarının Meclis tutanakları ile sabit olduğu, Ayasofya’nın tapu kaydında “müze” değil, “cami” sözünün konum aldığı ve UNESCO’nun resmi internet sitesinde müze olarak tanımlanmadığı, vakıf malı olan Ayasofya’nın vakfiyesine mütenasip bir formda cami olarak kullanılması gerektiği, vakfedenin iradesine hilâf hareket edildiği, Ayasofya’nın Kültür ve Turizm Bakanlığına tahsisine yönelik alınmış bir karar bulunmadığı ileri sürülerek, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararının iptali istenilmektedir.
DAVALI YÖNETIMIN SAVUNMASI: Davalı (Kapatılan) Başbakanlık tarafından, 1934 yılında yürürlüğe konulan Bakanlar Heyeti Kararına karşı yıllar sonra dava açılamayacağı, davanın müddetinde olmadığı; davacının Başbakanlığa ve gayrı kurumlara Ayasofya ile ilgili olarak devir vakit müracaatlarda bulunduğu, davaya esas müracaat içeriğinin bir evvelkinden farksız olduğu, dava konusu Bakanlar Konseyi Kararının iptali hususunda muhtelif davalar açıldığı, tekrar tıpkı sürece karşı davacı tarafından daha evvel açılan davanın reddedildiği ve bu kararın mutlaklaştığı, süreç hakkında kesin karar bulunduğu; Ayasofya Camii’nin 1470 tarihli Mehmed Han-ı Sanî Bin Murad Han-ı Sanî Vakfı vakfiyesinden olup tapunun 57 pafta, 57 ada, 7 parselinde “türbe, akaret, muvakkithane ve medreseyi müştemil Ayasofya’yı Kebir Camii Şerifi” olarak kayıtlı olduğu, kelam konusu Vakfın hükmî kişiliğe sahip bir mazbut vakıf olduğu ve Vakıflar Umumî Müdürlüğünce temsil ve yönetim edildiği; Devlet yönetiminin en yüksek karar organı olan Bakanlar Konseyinin yönetim sahasında umumî karar organı olduğu, Anayasa ve kanunlarla kendisine başkaca ve açıkça salahiyet verilmemiş olsa bile, yönetim ortamında “kanuna dayanmak” ve “Anayasaya ve kanunlara alışılmamış olmamak” kaidesiyle istediği her süreci yapmak konusunda yetkili olduğu; Ayasofya’nın tahsis ve tasarruf formunun değiştirilmesinin yürütmenin takdirinde olduğu, ulusal ve milletlerarası koşullar ile iç
hukukumuz çerçevesinde Bakanlar Kurulunca bu mevzuda her vakit karar alınabileceği, Bakanlar Şurası Kararında yan alan imzaların geçersiz olduğu argümanının gerçeği yansıtmadığı öne sürülerek, davanın reddi gerektiği savunulmaktadır.
DANIŞTAY TETKİK HÂKİMİ : Uğur Yasin Yolal
DÜŞÜNCESİ : Dava konusu sürecin iptal edilmesi gerektiği düşünülmektedir.
DANIŞTAY SAVCISI : Aytaç Kurt
DÜŞÜNCESİ : Davacı tarafından, Ayasofya Camii’nin müzeye çevrilmesine ait 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Konseyi Kararının üzerindeki Atatürk imzasının kriminoloji laboratuvarında incelettirilmesi ve iptali istenilmektedir.
Bakılan davanın açılmasından evvel, tıpkı istemle açılan davanın Danıştay Onuncu Dairesinin 31/03/2008 tarih ve E:2005/127, K:2008/1858 sayılı kararıyla esas yanından incelenerek reddedildiği, anılan kararın Danıştay İdari Dava Daireleri Konseyinin 10/12/2012 tarih ve E:2008/1775, K:2012/2639 sayılı kararıyla değişik münasebetle onandığı, davacının karar düzeltme isteminin de 06/04/2015 tarih ve E:2013/3803, K:2015/1193 sayılı kararla reddedildiği anlaşılmaktadır.
Bu durumda, davacının 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Şurası Kararından en geç yukarıda anılan davanın açıldığı tarihte haberdar olduğunun kabulü gerektiği, sonradan dava hakkı doğuracak nitelikte yeni bir hukuksal durumun da ortaya çıkmadığı dikkate alındığında bakılan davanın vade aşımı nedeniyle incelenmesine imkan bulunmamaktadır.
İşin esasına gelince;
Belgenin incelenmesinden, türbe, akaret, muvakkıthane ve medreseyi de kapsayan Ayasofya Camiinin bulunduğu İstanbul İli, Eminönü İlçesi, Cankurtaran Mahallesi Bab-ı Hümayun Sokağı, 57 pafta, 57 ada, 7 sayılı parselde bulunan 2 hektar 6644 m²’ den ibaret taşınmazın 19.11.1936 tarihinde Fatih Sultan Mehmet Vakfı ismine tapuya tescil edildiği, eşsiz bir mimarlık ve sanat abidesi olan Ayasofya Camiinin, müzeye çevrilmesi konusunda o periyotta vakıflardan sorumlu olan Maarif Vekaletinin (Milli Eğitim Bakanlığı) 4.11.1934 tarih ve 94041 sayılı metniyle, Ayasofya Camiinin etrafındaki evkafa ilişkin dükkanların yıktırılması, başkalarının de evkafça istimlak edilmesi suretiyle sıklaştırılması ve tamiri ve daimi koruması masraflarına karşılık da evkafça bu sene ve gelecek sene bütçelerinden muayyen bir para ayrılması hakkında bir karar alınması suretiyle Ayasofya Camiinin müzeye çevrilmesinin istenildiği, Evkaf Umum Müdürlüğü’nün (Vakıflar Umum Müdürlüğü) 7.11.1934 tarih ve 153197/107 sayılı metniyle da, vakfın durumunun nakdî olarak kıymetlendirilmesi üzerine, 24.11.1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Konseyi Kararıyla; Ayasofya Camiinin etrafındaki evkafa ilişkin binaların Evkaf Umum Müdürlüğü’nce yıktırılarak temizlettirilmesi ve gayri binaların istimlak, yıkma ve binanın tamir ve koruma masrafları da Maarif Vekilliğince verilmek suretiyle Ayasofya Camiinin müzeye çevrilmesine karar verildiği anlaşılmaktadır.
Bütün insanlığın ortak mirası olarak kabul edilen kozmik bedellere sahip kültürel ve doğal sitleri dünyaya tanıtmak, toplulukta sözkonusu üniversal mirasa sahip çıkacak bilinci oluşturmak ve çeşitli sebeplerle bozulan, yok olan kültürel ve doğal bedellerin yaşatılması için gerekli işbirliğini sağlamak amacıyla Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Umum Konferansınca 16 Kasım 1972 tarihinde Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Akit kabul edilmiştir. 14.04.1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız münasebetli bulunan bu Kontrat, 23.05.1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Konseyi Kararıyla onaylanarak, 14.02.1983 tarih ve 17959 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanmıştır.
Bu Mukavelenin başlangıç kısmında; kültürel mirasın ve doğal mirasın yalnızca klâsik bozulma nedenleriyle değil, lakin toplumsal ve ekonomik kuralların değişmesiyle bu durumu vahimleştiren daha da tehlikeli çürüme ve tahrip olgusuyla gitgide artan bir formda yok olma tehdidi altında olduğu, kültürel ve doğal mirasın rastgele bir kesiminin bozulmasının yahut yok olmasının, bütün dünya milletlerinin mirası için zararlı bir fakirleşme oluşum ettiği, bu mirasın ulusal seviyede korunmasının, himayenin gerekli kıldığı kaynakların genişliği ve kültürel varlığın toprakları üstünde bulunduğu devletin ekonomik, ilmî ve teknik kaynaklarının zayıflığı nedeniyle birçok kere tamamlanmamış olarak kaldığı, örgüt yasasının, dünya mirasının koruma ve korunmasını sağlamak ve ilgili milletlere gerekli milletlerarası kontratları tavsiye etmek suretiyle haber korumasını arttırmayı ve yaymayı öngördüğü, kültürel ve doğal varlıklara ait mevcut milletlerarası ahit, tavsiye ve kararların hangi halka ilişkin olursa olsun bu eşsiz ve bölgesi doldurulmaz kültür varlıklarının korunmasının dünyanın bütün halkları için kıymetini gösterdiği, kültürel ve doğal mirasın modüllerinin istisnaî bir ehemmiyete sahip olduğu ve bu nedenle tüm insanlığın dünya mirasının bir modülü olarak korumasının gerektiği, kültürel ve doğal varlıkları tehdit eden yeni tehlikelerin vüsat ve ciddiyeti önünde, ilgili devletin faaliyetinin mahallini almamakla bir arada bunu müessir bir biçimde tamamlayacak kolektif yardımda bulunarak, istisnaî âlemşümul kıymetteki kültürel ve doğal mirasın korunmasına iştirakin, bütün milletlerarası camianın ödevi olduğu, bu maksatla, daimi bir temel üzerine ve çağdaş ilmî usullere tutarlı olarak, istisnaî bedeldeki kültürel ve doğal mirasın kolektif korunmasına matuf dinamik bir sistemi kuran yeni kararları, bir kontrat biçiminde kabulünün farz olduğu hususlarına bölge verilerek bu mukavelenin kabul edildiği vurgulanmaktadır.
Laf konusu Akit kararlarının bir gereği olarak oluşturulan Dünya Miras Listesi, UNESCO’ya bağlı Dünya Miras Komitesi tarafından belirlenerek bulundukları memleketin devleti tarafından korunması garanti edilmiş doğal ve kültürel varlıkları göstermektedir. Bu türlü bir liste oluşturmadaki emel, tüm insanlığın malı olan kıymetlerin korunmasında uluslar arası işbirliğini mümkün kılmaktır. Tertipli olarak yenilenen listede 2008 yılı itibariyle 141 devlete ilişkin 851 varlık bulunmaktadır. Bunların 660’ı kültürel, 166’sı doğal, 25’i ise kültürel ve doğal varlıktır. Kültürel bir miras niteliği taşıyan İstanbul’un tarihi yerleri 6.12.1985 tarihinde Dünya Miras Listesine dahil edilmiştir.
İstanbul’un tarihi meydanlarının en değerli modüllerinden biri olan ve ortak miras olarak kabul edilen âlemşümul pahalara sahip Ayasofya’nın, müze olarak kullanılması yönetimin takdir salahiyeti kapsamındadır ve dava konusu süreçte hukuka terslik bulunmamaktadır.
Davacı tarafından, Ayasofya Camii’nin müzeye çevrilmesine ait 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Şurası Kararının üzerindeki Atatürk imzasının kriminoloji laboratuvarında incelettirilmesi istenilmektedir. Evrakın incelenmesinden, T.C. Başvekalet Kararlar Müdürlüğünce 14/11/1934 tarih ve 94041 sayılı Tezkere uyarınca İcra Vekilleri Heyetince kararnamenin hazırlandığı ve onaya sunulduğu, Cumhurbaşkanınca Kararnamenin imzalandığı, Müzenin 01/02/1935 tarihinde faaliyete geçtiği göz önüne alındığında Cumhurbaşkanının iradesinin oluşmadığından kelam edilemeyeceğinden savın incelenmesi istemi bölgesinde görülmemiştir.
Açıklanan nedenlerle, davanın reddi gerektiği düşünülmektedir.
TÜRK MİLLETİ ISMINEKarar veren Danıştay Onuncu Dairesince, duruşma için evvelden taraflara bildirilen 02/07/2020 tarihinde davacı Derneği temsilen İsmail Kandemir ile davacı Dernek vekili Av. Selami Karaman’ın, Cumhurbaşkanlığını temsilen Hukuk Müşaviri Zeynep Gökçe Zengin’in geldikleri, Danıştay Savcısının hazır olduğu görülmekle açık duruşmaya başlandı, taraflara tez ve savunmalarını açıklamaları için yoluna tutarlı kelam verilip, Danıştay Savcısının mülahazası alındıktan ve tarafların Savcı mütalaasına yönelik beyanları dinlendikten sonra duruşmaya son verildi.
Davacının, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararında yan alan imzaların gerçeği yansıtmadığı, Kararda imzaları bulunan kimi bakanların karar tarihinde Ankara dışında olduklarının Meclis tutanakları ile sabit olması nedeniyle imzalarının geçersiz olduğu ve grafolojik taraftan incelenmesi gerektiği tezleri yanından, belgede bahis ile ilgili inceleme yapılmasını gerektirecek ehliyetli emare bulunmadığı kanaatine ulaşıldığından kelam konusu imzaların gerçekliğiyle ilgili inceleme yapılmasına gerek görülmemiştir.
Davalı yönetimin davada müddet aşımı olduğu savı yanından;2577 sayılı İdari Yargılama Yordamı Kanunu’nun 7. hususunun 1. fıkrasında; dava açma mühletinin, kişisel kanunlarında münferit mühlet gösterilmeyen hâllerde Danıştay’da ve yönetim duruşmalarında altmış ve vergi duruşmalarında otuz gün olduğu, dördüncü fıkrasında ise, ilanı gereken düzenleyici süreçlerde dava müddetinin, ilan tarihini izleyen günden itibaren başlayacağı, ama bu süreçlerin uygulanması üzerine ilgililerin, düzenleyici süreç yahut uygulanan süreç yahut her ikisi aleyhine birden dava açabilecekleri karara bağlanmış, tıpkı Kanun’un 10. unsurunda de; ilgililerin, haklarında idari davaya mevzu olabilecek bir süreç yahut fiilin yapılması için idari makamlara başvurabilecekleri, altmış gün içinde bir karşılık verilmezse isteğin reddedilmiş sayılacağı, ilgililerin altmış günün bittiği tarihten itibaren dava açma müddeti içinde, konusuna nazaran Danıştay’a, yönetim ve vergi duruşmalarına dava açabilecekleri karar altına alınmıştır.
Dava konusu hadisede, davacı Dernek tarafından 31/08/2016 tarihinde Başbakanlık umum evrak kaydına giren dilekçe ile “Ayasofya Camii’nin müze olmasının hukuken ve vakfen mümkün olmadığı, 7044 sayılı Aslında Vakıf Olan Tarihi ve Mimari Kıymeti Haiz Eski Ürünlerin Vakıflar Umum Müdüriyetine Devrine Dair Kanun’un, Bakanlar Heyeti Kararından evvel uyulması gereken bir hukuk normu olduğu, Türkiye Cumhuriyetinde hukukun Anayasa’nın teminatı altında olduğu” ileri sürülerek hak, hukuk ve vakıf senedine nazaran Ayasofya Camii’nin ibadete açılması talep edilmiştir. Anılan müracaata, Başbakanlık bağlı kuruluşu Vakıflar Umum Müdüriyeti İstanbul 1. Nahiye Müdüriyetinin 19/10/2016 tarih ve 27882 sayılı metniyle “Ayasofya Camii mülkiyetinin Vakıflar Umumî Müdüriyetine ilişkin olmakla birlikte, dava konusu 24.11.1934 tarih ve 2/1589 sayılı İcra Vekilleri Heyetince müzeye çevrilmiş olup, hala Kültür ve Turizm Bakanlığının sorumluluğunda müze olarak devam ettiği” belirtilerek karşılık verilmiş ve bu suretle kelam konusu talep reddedilmiş bulunmaktadır.
Davacı Derneğin Başbakanlığa yapmış olduğu müracaat 2577 sayılı İdari Yargılama Tarzı Kanunu’nun 10. unsuru kapsamında yapılan bir müracaat niteliğinde olup, Ayasofya’nın müze statüsünde tasarrufunun hukuk ve vakıf senedine uymaz olduğu savıyla cami olarak tasarrufa açılması talebini içermektedir. Bu talebin reddine dair süreç, dava dilekçesi ekinde ibraz edilen taahhütlü bildiri alındısı suretine nazaran davacı Derneğe 24/10/2016 tarihinde bildirim edilmiş ve altmış günlük yasal dava açma vadesi içinde kalan 20/12/2016 tarihinde de bu dava açılmıştır. Esasen Dairemizin E:2018/3786 sayılı belgesinde direkt dava konusu Bakanlar Konseyi Kararına karşı açılan dava, davalı yönetime yeni bir müracaat yapılmadan ve mevzu ile ilgili tesis edilmiş ferdi bir süreç olmadan açılmış bulunduğundan 13/09/2018 tarihinde verilen K:2018/2588 sayılı müddet ret kararıyla sonuçlanmış iken, bu dava bahis konusu müracaat üzerine tesis edilen yeni bir ferdi süreç akabinde açılmış olduğundan, belge esas cihetinden görüşülmek üzere tekemmül ettirilmiştir.
Davacı Derneğin müracaatının reddedilmesine dair süreç, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararı dayanak alınmak suretiyle tesis edilmiştir. Hasebiyle davacı, hakkında idari davaya bahis olabilecek ferdî sürecin tesis edilmesi üzerine hem bu süreç, hem de dayanak sürece yahut bunlardan rastgele birine karşı dava açabilecek olup, uyuşmazlıkta da, kişisel ret sürecinin dayanağını oluşturan Bakanlar Konseyi Kararına karşı laf konusu sürecin bildirimi üzerine yasal müddeti içinde dava açılmıştır. Bu nedenle, davalı yönetimin mühlet aşımı itirazı yanında görülmemiştir.
Davalı yönetimin, tarafları ve konusu birebir olan evvelki bir davada Dairemizce verilen kesin bir karar bulunduğu argümanına gelince;Kelam konusu kesin karar tezine ait karar; Dairemizin 31/03/2008 tarih ve E:2005/127, K:2008/1858 sayılı davanın reddine ait kararının değişik münasebet ile onanmasına dair İdari Dava Daireleri Konseyinin 10/12/2012 tarih ve E:2008/1775, K:2012/2639 sayılı kararıdır.
Anılan Kararda, “… Dünya Miras Listesine dahil edilerek tüm insanlığın ortak bedeli kabul edilen Ayasofya’nın da, anılan mukavele kararları mucibince, bulunduğu Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından korunacağı ve yaşatılacağı açıktır. Müdafaa ve yaşatma unsuruna elverişli olmak koşuluyla, Ayasofya’nın tasarruf formunun ise iç hukukumuza nazaran belirlenmesi önünde anılan Mukavelede mahzur bir kural bulunmamaktadır.
Davalı yönetim tarafından, Ayasofya’nın tarihi, mimari ve kültürel nitelikleri nedeniyle ve korunması hedefiyle öbür camilerden farklı değerlendirilmesinin zarurî olduğu, bu zorunluluklar nedeniyle ve 1934 yılındaki ulusal ve memleketler arası koşullar dahilinde, dava konusu süreçle tasarruf biçiminin müze olarak belirlendiği belirtilmektedir.
Ulusal ve milletlerarası koşullardaki değişiklikler gözetilerek ve Ayasofya’nın tarihi, mimari ve kültürel niteliklerini muhafaza ve yaşatma emeline bağlı kalınarak Ayasofya’nın tasarruf formunun müze olmaktan çıkartılması ve öteki bir emele tahsis edilmesi de yönetimin takdirinde bulunmaktadır. …” münasebetine yan verilmiş ve bu münasebet ile davanın reddine ait karar onanmıştır.
Bahse mevzu kararda, Ayasofya’nın tasarruf halinin iç hukukumuza nazaran belirlenmesi önünde Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’de köstek bir kararın bulunmadığı belirtildikten sonra, Ayasofya’nın müze vasfından öteki bir hedefe tahsisinin yönetimin takdirinde olduğuna hükmedilmiştir. Fakat, laf konusu dava içeriğinde; Ayasofya’nın mülkiyeti, vakıf niteliği ve tapusunda nokta alan vasfı itibarıyla vakıf senedinde tahsis edildiği maksat dışında tasarrufunun hukuka hilâf olduğuna ait tezler tarafından esasa ait rastgele bir inceleme ve kıymetlendirme bulunmadığı üzere, buna dair rastgele bir münasebet ve karar de konum almamıştır.
Bu itibarla, davacı Derneğin daha evvelki davalar kapsamında yargılama konusu yapılmayan, hakkında rastgele bir münasebet ve karar bulunmayan dava sebepleri yanından 2577 sayılı Kanun’un 10. hususu mucibince yaptığı yeni ve farklı bir müracaat sonucu tesis edilen süreç üzerine ortaya çıkan uyuşmazlığın esasının incelenmesi gerekmekte olup, belirtilen hususlar hakkında katılaşan bir karardan laf edilemeyeceğinden, davalı yönetimin yönteme ait savları tarafında görülmeyerek, Tetkik Yargıcının açıklamaları dinlendikten ve evraktaki dokümanlar incelendikten sonra işin esasına geçilerek gereği görüşüldü:
MADDİ VUKUAT VE TÜZEL SÜREÇ:
1470 tarihli Mehmed Han-ı Sanî Bin Murad Han-ı Sanî Vakfı’nın vakfiyesinde “cami” olarak gösterilen ve 19/11/1936 tarihli tapu senedi uyarınca İstanbul İli, Eminönü İlçesi (hâlen Fatih İlçesi), Cankurtaran Mahallesi, Babı Hümayun Sokak, 57. Pafta, 57. Ada, 7 numaralı Parselde “türbe, akaret, muvakkithane ve medreseyi müştemil Ayasofyayı Kebir Camii Şerifi” vasfı ile “Ebulfetih Sultan Mehmet Vakfı” ismine kayıtlı Ayasofya’nın tekrar ibadete açılması talebiyle davacı Dernek yetkilisi tarafından 31/08/2016 tarihli dilekçe ile (kapatılan) Başbakanlığa başvurulmuştur.
Anılan dilekçeye Vakıflar Umum Müdüriyeti İstanbul 1. Kesim Müdüriyetinin 19/10/2016 tarih ve 27882 sayılı yazısı ile Ayasofya Camii’nin müze olarak tasarrufunun devam ettiği tarafında karşılık verilmiş olup, davacıya bu yazı 24/10/2016 tarihinde bildiri edilmiş ve bunun üzerine 20/12/2016 tarihinde kayda giren dilekçe ile bakılmakta olan dava açılmıştır.
İNCELEME VE MÜNASEBET :
a) İlgili Mevzuat:
Mülga 864 sayılı Kanunu Uygarın Sureti Meriyet ve Biçimi Tatbiki Hakkında Kanun’un 1. unsurunda “Kanunu uygarın meri olmağa başladığı tarihten önceki hâdiselerin tüzel kararları, mezkûr hâdiselerin hangi kanun meri iken vaki olmuş ise tekrar o kanuna tâbi kalır.
Binaenaleyh 4 teşrinievvel 1926 tarihinden önce vukubulmuş olan muamelelerin hukukan lâzimülifa olup olmamaları ve neticeleri, mezkûr tarihten sonra dahi, vukuları vaktinde meri olan kanunlara tevfikan tayin olunur. …” kararına, 8. unsurunda ise “Kanunu uygarın meriyete vazından mukaddem vücuda getirilen evkaf hakkında başkaca bir tatbikat kanunu neşrolunur.”
kararına mekan verilmiştir.
Benzeri biçimde, 864 sayılı Kanun’u yürürlükten kaldıran 03/12/2001 tarih ve 4722 sayılı Türk Uygar Kanununun Yürürlüğü ve Tatbik Formu Hakkında Kanun’un 1. hususunda “Türk Uygar Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten evvelki hadiselerin türel sonuçlarına, bu hadiseler hangi kanun yürürlükte iken gerçekleşmişse kural olarak o kanun kararları uygulanır.
Türk Uygar Kanununun yürürlüğe girdiği tarihten evvel yapılmış olan süreçlerin hukuken bağlayıcı olup olmadıkları ve sonuçları, bu tarihten sonra dahi, yapıldıkları sırada yürürlükte bulunan kanunlara nazaran belirlenir. …” kararına, 8. unsurunda ise “Türk Kanunu Medenîsinin yürürlüğe girmesinden evvel kurulmuş bulunan vakıflar hakkında yürürlükte olan kişisel kararlar saklı kalmaya devam eder. ” kararına taraf verilmiştir.
05/06/1935 tarih ve 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. unsurunda “Tahsis edildikleri maksada nazaran kullanılmaları kanuna yahut amme intizamına münâsib olmayan veyahud işe yaramaz bir hale gelen hayrat vakıflar, yönetim meclisinin teklifi ve Bakanlar Heyetinin kararı ile mümkün mertebe gayece birebir olan öbür hayrata tahsis edilebileceği üzere bu kabîl hayrat ayın yahut para ile değiştirilerek elde edilecek ayın yahut para dahi tıpkı suretle gayri hayrata tahsis olunabilir.
Mimarî yahut tarihî bedeli olan eserler satılamaz.” kararı mekan almaktadır.
Hala yürürlükte bulunan 20/02/2008 tarih ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 15.
hususunda “Vakıfların hayrat taşınmazları haczedilemez, rehnedilemez, bu taşınmazlarda mülkiyet ve irtifak hakkı için kazandırıcı zamanaşımı işlemez.
Umum Müdüriyete, mazbut ve mülhak vakıflara ilişkin olup, tahsis edildikleri hedefe nazaran kullanılmaları kanunlara yahut kamu sistemine münafi yahut tahsis emeline tutarlılığını kaybetmiş, kısmen yahut büsbütün hayrat olarak kullanılması mümkün olmayan taşınmazlar; mazbut vakıflarda Meclis kararı ile mülhak vakıflarda vakıf başkanının talebi üzerine Meclis kararı ile gayece birebir yahut en yakın sair bir hayrata dönüştürülebilir, akara devredilebilir yahut paraya çevrilebilir. Bu paralar birebir surette sair bir hayrata tahsis olunur. Tıpkı vakıf içerisindeki dönüştürme yahut devirlerde bedel ödenmez.” kararına, 16. unsurunda de, “Mazbut vakıflara ilişkin hayrat taşınmazlara, Umumi Müdüriyet tarafından öncelikle vakfiyeleri doğrultusunda işlev verilir. Umumî Müdürlükçe değerlendirilemeyen yahut işlev verilemeyen hayrat taşınmazlar; fiilen asli niteliğine münâsib olarak kullanılıncaya kadar kiraya verilebilir.
Bu hayrat taşınmazlar; Umumî Müdürlükçe işlev verilmek gayesiyle, vakfiyesinde yazılı hizmetlerde kullanılmak üzere Umum Müdüriyetin murakabesinde onarım ve restorasyon karşılığı kamu kurum ve kuruluşlarına, benzeri gayeli vakıflara yahut kamu yararına çalışan derneklere tahsis edilebilir. ” kararına mekan verilmiştir.
b) Vakıf MüessesesiAnayasa Duruşmasının 04/12/1969 tarih ve E:1969/35, K:1969/70, 26/12/2013 tarih ve E:2013/70, K:2013/166 sayılı kararlarında da vurgulandığı üzere, kökü İslâm hukukuna dayanan, temelinde vakfedenlerin iradesi bulunan ve bir toplumsal yardım kurumu olan vakıflar, bir mülkün menfaatlerinin toplumsal ve kültürel hizmetlere tahsis edilmek üzere hususî mülkiyetten çıkarılarak temlik ve temellükten yasaklanmak suretiyle kamu yararına özgülenmesini söz etmektedir.
22/11/2001 tarih ve 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu’nun 101. hususunda vakıflar, “gerçek yahut hukuksal insanların yerinde mal ve hakları belli başlı ve mütemadi bir gayeye özgülemeleriyle oluşan hükmî kişiliğe sahip mal toplulukları” olarak tanımlanmıştır.
Günümüzde vakıf kurulabilmesi, 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu kararlarına nazaran mümkün olmakla birlikte, anılan Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihten evvel kurulmuş olan vakıfların, tarihten gelen özellikleri, kuruluş irade ve gayeleri ile vakıf senetlerindeki kaideler gereği korunmaları ve sürekliliklerinin sağlanması hususları gözetilerek, “mazbut vakıflar”, “mülhak vakıflar”, “yeni vakıflar”, “cemaat vakıfları” ve “esnaf vakıfları”nın idaresi, faaliyetleri ve murakabesi, yurt içi ve yurt dışındaki taşınır ve taşınmaz vakıf kültür varlıklarının tescili, koruması, onarımı ve yaşatılması, vakıf varlıklarının ekonomik formda işletilmesi ve değerlendirilmesinin sağlanmasına ait yöntem ve esaslar 20/02/2008 tarih ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nda düzenlenmiştir.
Vakıf hedef ve faaliyetlerinin alanına getirilmesi için gelir getirici formda kıymetlendirilmesi farz olan taşınır ve taşınmazlara “akar”, vakıfların direkt topluluğun istifadesine bedelsiz olarak sundukları mal ve hizmetlere “hayrat” ismi verilmektedir.
c) Eski Vakıflar Hakkında Uygulanacak Hukuk Kuralları17/02/1926 tarih ve 743 sayılı Türk Kanunu Uygarı 04/04/1926 tarih ve 339 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmış ve yürürlük tarihinin düzenlendiği 936. unsuru kararı gereği yayımı tarihinden altı ay sonra 04/10/1926 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
19/06/1926 tarih ve 864 sayılı Kanunu Uygarın Sureti Meriyet ve Formu Tatbiki Hakkında Kanun’un “Umumî kararlar, Kanunun makabline şümulü” başlıklı 1. unsurunda “Kanunu uygarın meri olmağa başladığı tarihten önceki hâdiselerin tüzel kararları, mezkûr hadiselerin hangi kanun meri iken vaki olmuş ise yine o kanuna tâbi kalır. Binaenaleyh 4
teşrinievvel 1926 tarihinden önce vukubulmuş olan muamelelerin hukukan lâzimülifa olup olmamaları ve neticeleri, mezkûr tarihten sonra dahi, vukuları vaktinde meri olan kanunlara tevfikan tayin olunur. …” kuralına, “Kanunu medeniden önce müesses evkaf, tesisler” başlıklı 8. unsurunda ise “Kanunu uygarın meriyete vazından mukaddem vücuda getirilen evkaf hakkında ayrıyeten bir tatbikat kanunu neşrolunur. Kanunu uygarın meriyete vazından sonra vücuda getirilecek tesisler, kanunu uygar ahkâmına tâbidir.” kuralına konum verilerek, 743 sayılı Kanun’un yürürlüğe girdiği 4 Ekim 1926 tarihinden evvel kurulan eski vakıfların yeni Kanun kararlarına tabi olması müsait görülmediğinden, 864 sayılı Kanun’un 8. hususunda, Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girmesinden evvel kurulan vakıflara dair münferit bir kanuni düzenleme yapılacağı belirtilmiş ve bu kapsamda 05/06/1935 tarih ve 2762 sayılı Vakıflar Kanunu yürürlüğe konulmuştur.
Emsal halde, 1 Ocak 2002 tarihinde 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle birlikte, 864 sayılı Kanun’u yürürlükten kaldıran 03/12/2001 tarih ve 4722 sayılı Türk Uygar Kanununun Yürürlüğü ve Pratik Formu Hakkında Kanun’un 8. hususunda de, 4721 sayılı Türk Uygar Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden evvel kurulan vakıflar için yürürlükte olan kişisel kurallar saklı tutularak 4 Ekim 1926 tarihinden evvel kurulmuş olan vakıfların hukuksal statülerinin korumasına karar verilmiştir.
Buna nazaran, kanun koyucu, eski vakıfları kuranların iradelerine ve kontrat hürriyetine olabildiğince hürmet göstererek, 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nda eski vakıfları düzenlerken vakıf kurumunun ve ondan doğan bağların tüzel niteliğinde ve bu arada vakıf mallarının kişisel mülkiyet konusu mallar olmasında, rastgele bir değişiklik yapmamış, 743 sayılı Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği 04/10/1926 tarihinden evvel kurulan vakıfların türel statüleri 2762 sayılı Vakıflar Kanunu (hâlen 5737 sayılı Vakıflar Kanunu) kararları çerçevesinde korunmaya devam edilmiştir.
ç) Yargıtay Hukuk Umumi Şurasının Eski Vakıflarla İlgili DeğerlendirmeleriYargıtay Hukuk Umumi Şurasının 30/05/2007 tarih ve E:2007/18-293, K:2007/310 sayılı Kararında vakıflarla ilgili olarak yapılan umumi kıymetlendirme şu haldedir:
“… Dava konusu vakıf, Osmanlı periyoduna ilişkin bir vakıftır. Bu nedenle davayı Osmanlı Vakıf Hukuku düzenlemelerine nazaran incelemek gerekir. Osmanlı tatbikatında vakıf; bir malı mülkiyetten çıkarıp menfaatlerini belirli koşullarla, ebedi olarak bir hayır cihetine tahsis etmek demektir. Vakıf, kamu yahut şahsi nitelikte kurulsa dahi tüzel bir tasarruf olduğunda kuşku yoktur. Lakin, türel tasarruflar, tek taraflı ve iki taraflı irade beyanı çeşitlerine ayrılmaktadır. O halde vakıf, hangi cins irade beyanına nazaran kurulmaktadır. Osmanlı hukukçularına nazaran; velev kamuya, isterse hususî cihetlere tahsis edilsin yahut bir numara aşamada vakıftan yararlanacak muayyen şahıslar bulunsun yahut bulunmasın vakıf tek taraflı bir türel muameledir. Vakfedenin (vâkıf) icabıyla (irade beyanıyla) kurulur. Vakıf muamelesinin bağlayıcılık kazanması için hakimin yargılama sonucunda vakfın lüzumuna karar vermesi gerekir. Osmanlı tatbikatında buna tescil denilmektedir. Bir vakıf muamelesinin hem sahih hem de lâzım olabilmesi için tescili koşul koşulmuştur. Tescil ile, vakfiyet ile verilen kararlar tarafları ve bütün hükmi şahısları bağlar. Artık hiçbir kimse vakıf mal aleyhinde mülkiyet ve istihkak argümanıyla dava açamaz. … Vâkıfa ilişkin mülk, vakfedildikten sonra kimin olacaktır. Osmanlı hukukçuları vakıf malların mülkiyetinin ‘…. Allahın mülkü kararında …’ diyerek hükmi bir şahsiyete intikal ettiğini açıkça söylemektedirler. Vakfın tüzel sonucu vakfedilen malın aslının mahpusu ve menfaatinin Allahın kullarına ilişkin olmasıdır. (Ebu-Üla Mardin, Ahkam-ı Evkaf, Ömer Hilmi Karinabadizade Ahkamül Evkaf) Vakıf muamelesiyle vakfedilen mal, bir çeşit manevi dokunulmazlık kazanır. Artık vakıf mal üzerinde, mülkiyet konusu bir malmış üzeretasarruf olunamaz. … Yukarıda yapılan açıklamalardan hareketle Osmanlı tatbikatında vakıf; tek taraflı irade beyanıyla kurulan, yargılama sonucunda lüzumuna karar verilen, tescille karar söz eden; konusu malum, muayyen ve dayanıklı bir malın, vakfedenin mülkiyetinden çıkarılıp hususî ve hukukî insanların yararına, gayesine tutarlı bir biçimde mütevellilerince yönetim edilen türel müesseselerdir.
Osmanlı devrinde kurulan bir vakfın yukarıdaki esaslar dairesinde kurulup kurulmadığının tespiti lakin vakfın tüzüğü (vakfiye) ile belirlenebilir. ”
d) Danıştay İdari Dava Daireleri Konseyinin Kariye Camii’ne Dair Kararı743 sayılı Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği 04/10/1926 tarihinden evvel kurulmuş, mazbut vakıf hayratı statüsünde bulunan, İstanbul İli, Fatih İlçesindeki Kariye Camii’nin müze ve müze deposu olarak kullanılmak üzere Ulusal Eğitim Bakanlığına tahsisine ait 29/08/1945 tarih ve 3/3054 sayılı Bakanlar Şurası Kararının iptali istemiyle Dairemizde açılan davada, 12/03/2014 tarih ve E:2010/14612, K:2014/1474 sayılı kararımızla, “… Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Umum Konferansınca 16 Kasım 1972 tarihinde ‘Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’nin kabul edildiği, 14/04/1982 tarih ve 2658 sayılı Kanunla katılmamız müsait bulunan bu Sözleşme’nin, 23/05/1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Heyeti Kararıyla onaylanarak, 14/02/1983 tarih ve 17959 sayılı Resmî Gazete’de yayımlandığı, … Kelam konusu Kontrat kararlarının bir gereği olarak oluşturulan Dünya Miras Listesi, UNESCO’ya bağlı Dünya Miras Komitesi tarafından belirlenerek bulundukları memleketin devleti tarafından korunması garanti edilmiş doğal ve kültürel varlıkları gösterdiği, bu türlü bir liste oluşturmadaki maksadın tüm insanlığın malı olan kıymetlerin korunmasında uluslar arası işbirliğini mümkün kıldığı sistemli olarak yenilenen listede 2008 yılı itibariyle 141 memlekete ilişkin 851 varlık bulunduğu bunların 660’ı kültürel, 166’sı doğal, 25’i ise kültürel ve doğal varlık olduğu, kültürel bir miras niteliği taşıyan İstanbul’un tarihi ortamlarının 06/12/1985 tarihinde Dünya Miras Listesine dahil edildiği, İstanbul’un tarihi yerlerinin değerli modüllerinden biri olan ve ortak miras olarak kabul edilen üniversal bedellere sahip Kariye Müzesinin, inşa edildiği yüz yıllar öncesinden günümüze kadar uzanan süreçte tarihe tanıklık etmesi, görünür bir vakit diliminde yahut kültürel mekanda, mimarinin yahut teknolojinin, anıtsal sanatların gelişiminde, kentlerin planlanmasında yahut peyzajların yaratılmasında, kişisi pahalar arasındaki değerli etkileşimi göstermesi, insanlık tarihinin bir yahut birden fazla mealli periyodunu temsil eden yapı tipinin ya da mimari yahut teknolojik yahut peyzaj topluluğunun kıymetli bir örneğini sunması ve bir yahut birden fazla kültürü temsil eden değerli bir örnek olması nedeniyle tüm dünyaya tanıtılma işlevinin gereği üzere mekanına getirilebilmesi gayesiyle müze olarak kullanılmasında hukuka terslik bulunmadığı ”
gerekçesiyle davanın reddine karar verilmiştir.
Dairemizin anılan kararının temyiz edilmesi üzerine Danıştay İdari Dava Daireleri Şurasının 26/04/2017 tarih ve E:2014/4645, K:2017/1860 sayılı kararıyla temyize mevzu karar hukuka ve yönteme iyi bulunmuş ve kararın onanmasına karar verilmiş ise de davacı tarafından, dava konusu Bakanlar Konseyi Kararının hukuka karşıt olduğu ileri sürülerek Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulunca verilen 26/04/2017 tarihli onama kararının düzeltilmesinin istenilmesi üzerine, Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulunca, karar düzeltme dilekçesinde ileri sürülen nedenler, 2577 sayılı Kanun’un 54. unsuru kararına münasebetli bulunarak, karar düzeltme isteminin kabulü ile Danıştay İdari Dava Daireleri Şurasının 26/04/2017 tarih ve E:2014/4645, K:2017/1860 sayılı kararı kaldırılarak temyiz istemi yine görüşülmüş olup, 19/06/2019 tarih ve E:2018/142, K:2019/3130 sayılı karar ile;
“Kariye Camii Şerifi, Osmanlı Devleti periyodunda kişisel hukuk kararlarına nazaran vakfedilmiş, mazbut Fatih Sultan Mehmet Vakfına ilişkin hayrat taşınmazlardandır. Hayrat taşınmazlar; ibadethane, hastahane ve aşhane üzere direkt sahihe hayır hizmetlerinin ifası için kurulmuş olan vakıfların taşınmazlarıdır ki; bu taşınmazlar gerek mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu, gerekse hala yürürlükte olan 5737 sayılı Vakıflar Kanunu kararları uyarınca kamu malı niteliğindedirler. Binaenaleyh, bunlar hakkında, esas itibariyle, hususî mülkiyet kararları tatbik olunamaz. Hayrat malları satılamaz, rehin edilemez, haciz olunamazlar, bunlar için ne mülkiyete, ne de irtifak haklarına ait kazandırıcı zamanaşımı kararları uygulanamaz. Çünkü, bu mallar hiç bir kişinin kişisel mülkiyetinde olmayıp, kamunun tasarrufuna ve istifadesine tahsis edilmişlerdir. Hayrat taşınmazlar, mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. hususu ile hala yürürlükte olan 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 15 ve 16. hususlarında öngörülen kararlar hariç olmak üzere vakfın belirlediği tasarruf hali dışında bir tasarruf hedefine tahsis edilemez.
Bu itibarla, mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. unsurunda öngörülen durum ortaya çıkmamış olmasına rağmen vakfedenin, taşınmazın ilelebet cami olarak kullanılması tarafındaki iradesini ve tahsisini ortadan kaldıracak biçimde alınan dava konusu Bakanlar Heyeti Kararı, metni yukarıya alınan ve vakıf senedi hangi tarihte düzenlenmişse o tarihteki mevzuatın uygulanacağını karara bağlayan 864 sayılı Kanunun 1 inci hususuna karşıttır. Bu hukuka karşıtlıktan olsa gerektir ki, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararı alınmadan evvel Maliye Bakanı tarafından Başbakanlığa gönderilen görüş yazısında; ‘Bu itibarla, Ulusal Eğitim Bakanlığınca hazırlanmakta olan kanun tasarısının süreçleri biterek yürürlüğe gireceği devrana intizaren …’ sözüne taraf verilmiş, daha yürürlüğe girmemiş bir kanuna atıfla Bakanlar Heyeti Kararı ihdas edilmiştir. Dava belgesi Danıştay Altıncı Dairesinde iken Dairece 21/04/2010 tarihli ara kararla yönetime ‘dava konusunu oluşturan mevzuat hükümleri’ sorulmuş olmasına rağmen, idarece hiçbir yasal dayanak gösterilmemiştir.
Hayrat vakıflarının temel özelliği bunların gaye dışı tasarruflara karşı üçüncü insanlar yanında, şahsen Devlet’e karşı da korunmuş olmasıdır. Bu vakıfların Devlet’in himayesi altında olması, Devlet’in istediği devir ve istediği halde vakıf malları üzerinde tasarrufta bulunması mealine gelmez. Devlet, yalnızca vakıf malların emeli doğrultusunda kullanılmasını teminen, kendisine emanet edildiği varlık konumundadır. Bir düzenleme ile olsa bile hayrat vakıfların, gayrı bir gayeye özgülenmesi, hukuka muhalif olacaktır.
Öte yandan, Bakanlar Heyeti Kararı alınırken süreç tarihinde yürürlükte olan 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun öngördüğü kurallara uyulmamıştır. Yukarıda kelamı edilen mülga 864 sayılı Kanun kararları bulunmasa bile, süreç tarihinde yürürlükte bulunan mevzuatın öngördüğü kurallar, dava konusu Bakanlar Konseyi Kararı alınırken; 05/06/1935 tarihinde çıkarılan 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. hususunda mahal alan; ‘Tahsis edildikleri maksada nazaran kullanılmaları kanuna veya amme intizamına münasip olmayan veyahut işe yaramaz bir hale gelen hayrat vakıflar, yönetim meclisinin teklifi ve Bakanlar Heyetinin kararı ile mümkün mertebe gayece birebir olan öteki hayrata tahsis edilebileceği üzere bu kabil hayrat ayın yahut para ile değiştirilerek elde edilecek ayın yahut para dahi birebir suretle öbür hayrata tahsis olunabilir.’ kararına, münasebetli hareket edilmemiştir. Birebir karar hala yürürlükte olan 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 15. ve 16. unsurlarında yinelenmiştir.
Dava konusu Bakanlar Heyeti Kararı ise; Kanunda öngörülen koşullardan hiç birisi gerçekleşmeden alınmış, gerekli form kurallarına da uyulmamıştır. Çünkü; Kariye Camiinin, cami olarak kullanılmasında kanuna ve kamu tertibine terslikten kelam edilemeyeceği üzere, Bakanlar Konseyi kararına altlık oluşturmak üzere, Vakıflar Umum Müdüriyeti Yönetim Meclisinin rastgele bir teklifi bulunmamaktadır. Öte yandan yapılan tahsis; bir ibadethanenin depo ve müze olarak kullanılması emeline matuf olup, yukarıdaki kurallar var olsa bile, dava konusu süreci maksat tarafından açıkça sakatlamaktadır.
Belirtilen nedenlerle, dava konusu Bakanlar Konseyi Kararı, salahiyet, biçim, sebep, maksat yanlarından hukuka karşıttır.” münasebetlerine mekan verilerek, Dairemizin 12/03/2014 tarih ve E:2010/14612, K:2014/1474 sayılı kararı bozulmuş olup, anılan bozma kararı uyarınca verilen Dairemizin 11/11/2019 tarih ve E:2019/11776, K:2019/7680 sayılı kararı ile de ilgili Bakanlar Heyeti Kararının Kariye Camii’ne ait kısmı iptal edilmiştir.
e) Vakıf Mallarının StatüsüAnayasa Duruşmasının 30/01/1969 tarih ve E:1967/47, K:1969/9 sayılı Kararına nazaran vakıf mallarının maliki hiçbir vakit Devlet değil, vakıfların kendileridir: “İslâm hukukuna nazaran kurulmuş olan ve varlıkları 2762 sayılı, 5/6/1935 günlü Vakıflar Kanunu ile tanınan vakıfların taşınmaz mallarının bu vakıfların mülkiyeti altında olduğu, gerek islâm hukukunun, gerekse o hukukun bu bahisteki kararlarını saklı tutan Vakıflar Kanununun kararları gereğidir. Demek ki vakıf mallarının maliki, hiçbir vakit Devlet değil, vakıfların kendileridir.”
Yargıtay içtihatlarına nazaran de vakıf mallarının sahibi Devlet değildir. Yargıtay İçtihadı Birleştirme Hukuk Umumi Heyetinin 26/05/1935 tarih ve E:1935/78, K:1935/6 sayılı Kararında da 864 sayılı Kanunu Uygarın Sureti Meriyet ve Formu Tatbiki Hakkında Kanun’un 8. hususu mucibince “Kanunu Uygarın meriyete vaz’ından önce vücuda getirilen bu üzere evkaf hakkında esasatı sabıkanın tatbiki lazım gelmesine”, “mal-ı vakfın emval-i Devletten olmadığının kabuliyle” sözleri kullanılarak, 743 sayılı Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği tarihten evvel kurulmuş olan vakıflar hakkında anılan Kanun’dan evvelki hukuk kurallarının uygulanacağı ve vakıf mallarının Devlet malı kararında olmadığı karara bağlanmıştır.
f) 04/10/1926 Tarihinden Evvel Kurulan Vakıflarla İlgili Umumi KıymetlendirmeYukarıda alıntılanan kanun kararları, Anayasa Duruşması, Yargıtay ve Danıştay kararlarının birlikte değerlendirilmesinden 743 sayılı Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği 04/10/1926 tarihinden evvel kurulmuş olan vakıflarla ilgili olarak;
(i) Vakfiye ya da vakıf senedinin, vakfın kurucu evrakı olduğu, bu dokümanların, vakfın konusuna, hedefine ve organlarına dair vakfedenin iradesini yansıtan düzenlemeler içerdiği,
(ii) Vakfiye ya da vakıf senedi kararlarının, hukuk kuralı tesir, kıymet ve gücünde olduğu; vakıf kurma süreci tamamlandıktan sonra bu kuralların, “vakfedeni”, “vakfı yönetim edenleri”, “vakıftan faydalanacakları” ve “üçüncü kişileri” bağladığı üzere “Devleti” de bağladığı, bu nedenle, kurucu iradeyi yansıtan vakfiye ya da vakıf senetlerini hiç kimsenin değiştiremeyeceği,
(iii) Vakıf varlıklarının, vakfedenin iradesine münasip olarak kullanılmasının zarurî olduğu, sonucuna varılmaktadır.
Bir hususî hukuk süreci olan vakıf kurma iradesinin kanunla belirlenen usule mütenasip olarak açıklanması sonrasında, şahsi hukuk hükmî kişiliği kazanan mal topluluğunun, mülkiyetine geçen mal ve haklar üzerindeki tasarruf salahiyeti, kuşkusuz Anayasa’nın mülkiyet hakkına, hukuksal kişiliğin varlığını sürdürmesi de örgütlenme hürriyetine ait kurallarının teminatı altındadır. Hasebiyle, vakıf hususî hukuk hükmî kişiliğine yönelik düzenlemelerin, vakıf kurumunun bu aslî niteliğine münasip olması ve vakıflara yönelik olarak tesis edilecek süreçlerde, vakfı kuranın iradesine, Anayasa’nın mülkiyet hakkı ve örgütlenme hürriyetine ait kurallarında öngörülenler dışında karışılmaması gerekir.
Aksi hâlde, vakfedenin vakfı oluştururken ortaya koyduğu kurucu iradeye bağlı kalmaksızın, vakfedenin emeli dışına çıkılması ve vakfın maksadının ya da mallarının değiştirilmesi hâlinde, vakfın hususî hukuk hukukî kişiliği olarak nitelendirilmesine imkân kalmayacak ve bu durum, Anayasa’nın 2. hususunda bölge verilen hukuk devleti niteliğinin gereği olan hukuk güvenliği prensibiyle, Anayasa’nın örgütlenme hürriyeti ve mülkiyet hakkına ait 33. ve 35. hususlarındaki kurallarla bağdaşmayacaktır.
Hakikaten, kanun koyucu da 04/10/1926 tarihinden evvel kurulan vakıflarla ilgili yukarıda özetlediğimiz unsurlardan hareketle, 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun süreksiz 7. unsuru ile cemaat vakıflarının; 1936 Beyannamelerinde kayıtlı olup, tasarruflarında bulunan nam-ı müstear yahut nam-ı mevhumlar ismine tapuda kayıtlı olan taşınmazlar ile 1936 Beyannamesinden sonra cemaat vakıfları tarafından satın alınmış yahut cemaat vakıflarına vasiyet edildiği yahut bağışlandığı hâlde, mal edinememe gerekçesiyle Kaynak yahut Vakıflar Umum Müdüriyeti ya da vasiyet edenler yahut bağışlayanlar ismine tapuda kayıtlı olan taşınmazların, tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren onsekiz ay içinde müracaat edilmesi hâlinde, Vakıflar Meclisinin olumlu kararından sonra, ilgili tapu sicil müdürlüklerince cemaat vakıfları ismine tescillerinin yapılmasını öngörmüştür.
Misal formda 22/08/2011 tarih ve 651 sayılı Kanun Kararında Kararname’nin 17. unsuruyla 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’na eklenen muvakkat 11. unsur ile, cemaat vakıflarının, 1936 Beyannamesinde kayıtlı olup; malik hanesi açık olan taşınmazları, kamulaştırma, satış ve trampa dışındaki nedenlerle Kaynak, Vakıflar Umumî Müdüriyeti, belediye ve vilayet şahsi yönetimi ismine kayıtlı taşınmazları, kamu kurumları ismine tescilli olan mezarlıkları ve çeşmeleri, tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte anılan unsurun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren oniki ay içinde müracaat edilmesi hâlinde, Vakıflar Meclisinin olumlu kararından sonra, ilgili tapu sicil müdürlüklerince cemaat vakıfları ismine tescil edilmesi; cemaat vakıfları tarafından satın alınmış yahut cemaat vakıflarına vasiyet edildiği yahut bağışlandığı hâlde, mal edinememe gerekçesiyle Kaynak yahut Vakıflar Umumi Müdüriyeti ismine tapuda kayıt edilen taşınmazlardan üçüncü şahıslar ismine kayıtlı olanların ise Maliye Bakanlığınca tespit edilen rayiç bedelinin Kaynak yahut Vakıflar Umum Müdüriyeti tarafından ödenmesi kurala bağlanmıştır.
Son olarak 21/03/2017 tarih ve 7103 sayılı Kanun’un 78. unsuruyla 5737 sayılı Kanun’a eklenen muvakkat 13. husus ile Vakıflar Umumi Müdüriyetinin mülkiyetindeki Mardin İli, Nusaybin İlçesinde bulunan ve hususta sayılan taşınmazların, tapu kayıtlarındaki hak ve mükellefiyetleri ile birlikte, taşınmazların bulunduğu ortamda mahal alan Süryani cemaatine ilişkin vakıflar arasından Vakıflar Meclisinin kararı ile belirlenecek vakıflar ismine, ilgili tapu sicil müdürlüklerince tescil edilmesi karara bağlanmıştır.
g) Avrupa İnsan Hakları Duruşması (AİHM)’nin Vakıf Müessesesine BakışıAvrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde garanti altına alınan haklar arasında “vakıf kurma hakkı” açıkça bölge almamakla birlikte AİHM, Sözleşme’nin 11. hususunda yalnızca “birlik kurma hakkı”ndan bahsedilmesine karşın, bu maddeyi “vakıf kurma hakkını” da kapsayacak formda geniş yorumlamakta (Sidiropoulos ve diğerleri/Yunanistan, no. 26695/95, 10/07/1998, § 40; Mihr Vakfı/Türkiye, no. 10815/07, 07/05/2019, § 40), vakıf kurma hakkını Sözleşme’nin 9. unsurundaki diyanet ve vicdan hürriyeti ile 10. hususundaki söz hürriyetiyle yakın bağlantılı olarak görmektedir (Young, James and Webster/Birleşik Krallık, no. 7601/76; 7806/77, § 57, 13/08/1981).
AİHM, kimi vakıfların yaptığı kişisel müracaatlarda, Sözleşme’nin eki 1 Nolu Ek Protokolün
- hususu manasında mülkiyetin korunması hakkının ihlal edildiği tarafındaki savları incelemekte ve bu vakıflara ilişkin mal ve hakların tescil ve iadesi ya da maddi tazminat ödenmesi yanında kararlar vermektedir. Bu vakıflardan biri olan 1832 yılında Osmanlı periyodunda Padişah fermanıyla kurulan ve vakıf statüsü korunan Samatya Surp Kevork Ermeni Kilisesi, Mektebi ve Mezarlığı Vakfının yaptığı müracaat üzerine AİHM, korunan vakıf statüsü ve laf konusu taşınmazların uzun mühlet vakfa tescilli olduğunu gözeterek taşınmazların vakıf ismine yine tesciline, tescil yapılmaması hâlinde maddi tazminat ödenmesine karar vermiştir (Samatya Surp Kevork Ermeni Kilisesi, Mektebi ve Mezarlığı Vakfı Idare Kurulu/Türkiye, no. 1480/03, 16/12/2008).
Hasebiyle AİHM’nin de Osmanlı periyodunda kurulanlar dâhil olmak üzere, vakıfların korunan statülerinin bir sonucu olarak sahip oldukları taşınmaz ve haklarının mülkiyet hakkı kapsamında korunmasını garanti altına aldığı görülmektedir.
Mülkiyet hakkının maliki olunan varlığı kullanma, kıymetlendirme ve yararlanma salahiyetlerini içerdiği açık olduğundan, vakfedenin vakfettiği mal ve haklarla ilgili iradesinin korunması, vakıf varlığının kullanılmasında bu iradeye müsait davranılması gerekmektedir. Bu gereğin mecburî bir sonucu olarak da vakfedenin iradesine uymaz olarak vakıf taşınmazının vasfının değiştirilmesi ya da vakfedenin iradesi hilafına gayrı bir maksada hizmet edecek formda kullanılmasının AİHM içtihatlarıyla da bağdaşmadığı anlaşılmaktadır.
ğ) Dava Konusu Sürecin İncelenmesi:
1) Kararname İçeriği
Ulusal Eğitim Bakanlığının (Maarif Vekaleti) 04/11/1934 tarih ve 94041 sayılı yazısı ile Vakıflar Umumî Müdüriyetinin (Evkaf Umum Müdürlüğü) 07/11/1934 tarih ve 153197/107 sayılı yazısına istinaden yürürlüğe konulan dava konusu 24/11/1934 tarih ve 2/1589 sayılı Bakanlar Konseyi Kararında, Ulusal Eğitim Bakanlığı ve Vakıflar Umumî Müdüriyetinin anılan metinlerine özetle mahal verildikten sonra, “Bu iş İcra Vekilleri Heyetince 24/11/934 te görüşülerek, caminin etrafındaki evkafa ilişkin binaların Evkaf Umum müdürlüğünce yıktırılarak temizlettirilmesi ve sair binaların istimlak, yıkma ve binanın tamir ve koruması masrafları da Maarif Vekilliğince verilmek suretile Ayasofya camiinin müzeye çevrilmesi tasvip ve kabul olunmuştur.” tabirlerine mekan verilerek Ayasofya Camii müzeye çevrilmiştir.
2) Vakıf Senedi1470 tarihli Mehmed Han-ı Sanî Bin Murad Han-ı Sanî Vakfı’na ilişkin vakfiyede, vakfedilen hayrattan birinin de daha evvel kilise iken camiye çevrilen Ayasofya Camii olduğu, “vakıf mallarının hiçbir surette temlik ya da temellük edilemeyeceği” koşulunun iptal edilemeyeceği kesin bir biçimde tabir edilmiştir.
3) Tapu SenediAyasofya, dava konusu Bakanlar Konseyi Kararı yürürlüğe konulduktan sonra, 19/11/1936 tarihli tapu senedi uyarınca, İstanbul İli, Eminönü İlçesi (hâlen Fatih İlçesi), Cankurtaran Mahallesi, Babı Hümayun Sokak, 57. Pafta, 57. Ada, 7 numaralı Parselde “türbe, akaret, muvakkithane ve medreseyi müştemil Ayasofyayı Kebir Camii Şerifi” vasfı ile “Ebulfetih Sultan Mehmet Vakfı” (günümüzde Fatih Sultan Mehmet Han Vakfı) ismine kaydedilmiştir. Ayasofya Camii, Osmanlı Devleti devrinde kişisel hukuk kararlarına nazaran vakfedilmiş, mazbut Mehmed Han-ı Sanî Bin Murad Han-ı Sanî Vakfı’na ilişkin hayrat taşınmazlardandır.
4) Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair AkitAyasofya, 14/04/1982 tarih ve 2658 sayılı Kanun’la katılmamız mütenasip bulunan ve 23/05/1982 tarih ve 8/4788 sayılı Bakanlar Heyeti Kararıyla onaylanarak, 14/02/1983 tarih ve 17959 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme” kuralları çerçevesinde, 06/12/1985 tarihinde tasarruf durumuna ait rastgele bir niteleme yapılmaksızın “İstanbul’un Tarihi Alanları” başlığı altında Topkapı Sarayı, Süleymaniye Camii, Sultan Ahmet Camii, Şehzade Mehmet Camii, Zeyrek Camii, Tarihi Surlar üzere ürünlerin bulunduğu tarihi yarımada içerisinde Dünya Mirası Listesine dâhil edilmiştir. Anılan Kontrat kararlarının bir gereği olarak oluşturulan Dünya Mirası Listesi, UNESCO’ya bağlı Dünya Mirası Komitesi tarafından belirlenerek, bulundukları devletin devleti tarafından korunması garanti edilmiş doğal ve kültürel varlıkları göstermektedir.
Anılan Sözleşme’nin 6. unsurunda “Bu Mukaveleye taraf olan Devletler, 1. ve 2. hususlarda lafı edilen kültürel ve doğal mirasın toprakları üzerinde bulunduğu devletlerin egemenliğine tam olarak hürmet göstererek ve ulusal maddelerin sağladığı mülkiyet haklarına zarar vermeden, bu tıp mirasın, bütün memleketler arası topluluk tarafından işbirliği ile korunması gereken âlemşümul bir miras olduğunu kabul ederler.” kararı taraf almaktadır.
5) Kıymetlendirme(i) Memleketler arası Hukuk Yanından
Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’nin 6. hususu kararı bağlamında, Kontrata taraf devletlerin, Ayasofya kültürel ve doğal mirasının, toprakları üzerinde bulunduğu Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin egemenliğine tam olarak hürmet göstererek ve ulusal maddelerinin sağladığı mülkiyet haklarına zarar vermeden, milletlerarası topluluk tarafından işbirliği ile korunması gereken cihanşümul bir miras olduğunu kabul ettikleri açıktır.
Buna nazaran, tasarruf durumuna ait rastgele bir niteleme yapılmaksızın “İstanbul’un Tarihi Alanları” başlığı altında Dünya Mirası Listesine dâhil edilen Ayasofya’nın tasarruf halinin iç hukukumuza nazaran belirlenmesinin önünde köstek oluşum eden rastgele bir kural Sözleşme’de bölge almamaktadır. Tersine, Ayasofya’nın tasarruf halinin iç hukukumuzda konum alan “vakıf mülkiyet hukuku” çerçevesinde belirlenmesi, Ahdin 6. unsurunda tabir edilen “egemenliğe tam olarak hürmet gösterme” ve “ulusal maddelerin sağladığı mülkiyet haklarına zarar vermeme” prensipleri kapsamında Sözleşme’den kaynaklanan bir zorunluluktur.
Sözleşme’nin asıl gayesi Dünya Mirası Listesine alınan doğal yahut kültürel mirasın korunması olup, kültürel mirasın tasarruf sahası, kültürel mirasın bulunduğu memleketin iç hukukuna nazaran tayin edilecektir. Hakikaten, Dünya Mirası Listesinde mekan verilen ve memleketimizde bulunan miras ortamlarından, Ayasofya’nın da içinde mekan aldığı “İstanbul’un Tarihi Alanları” ile gayri miras ortamlarında, Selimiye Camii, Divriği Ulu Camii, Süleymaniye Camii, Sultan Ahmet Camii, Şehzade Mehmet Camii ve Zeyrek Camii üzere hala cami olarak kullanılan çok sayıda tarihi eser de bulunmaktadır.
(ii) Ulusal Hukuk CephesindenHayrat taşınmazlar; ibadethane, hastahane ve aşhane üzere direkt sahihe hayır hizmetlerinin ifası için kurulmuş olan vakıfların taşınmazlarıdır. Bu taşınmazlar, gerek mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu gerekse hala yürürlükte olan 5737 sayılı Vakıflar Kanunu kararları uyarınca “ammenin istifadesine” terk edilmiştir.
Hasebiyle, bu taşınmazlar hakkında, esas itibarıyla şahsi mülkiyet kararları tatbik olunamaz; hayrat taşınmazlar satılamaz, rehnedilemez, haczolunamaz; bunlar için ne mülkiyete, ne de irtifak haklarına ait kazandırıcı zamanaşımı kararları uygulanamaz.
Çünkü bu mallar hiçbir kişinin hususî mülkiyetinde olmayıp, kamunun tasarrufuna ve istifadesine tahsis edilmiştir. Hayrat taşınmazlar, mülga 2762 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 10. unsuru ile 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nun 15. ve 16. hususlarında öngörülen kararlar hariç olmak üzere, vakfın belirlediği tasarruf hali dışında bir tasarruf maksadına tahsis edilemez. Belirtilen istisna kararlara nazaran de, hayrat taşınmazlar mümkün mertebe gayece tıpkı başka hayrata tahsis edilmek zorundadır.
Vakıf hayrat taşınmazların temel özelliği bunların hedef dışı tasarruflara karşı üçüncü şahıslar yanında, şahsen Devlete karşı da korunmuş olmasıdır. Bu vakıfların Devletin muhafazası altında olması, Devletin istediği devir ve istediği formda vakıf malları üzerinde tasarrufta bulunması manasına gelmez. Devlet, yalnızca gayesi doğrultusunda kullanılmasını teminen, vakıf mallarının kendisine emanet edildiği varlık konumundadır.
Düzenleyici süreçlerle vakıf hayrat taşınmazların, diğer bir gayeye özgülenmesi mevzuata ve cihanşümul hukuk unsurlarına münafi olacaktır.
Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girmesinden evvel kurulan vakıflar hakkında uygulanacak mevzuatı belirleyen, 864 sayılı Kanun’un 1. hususunda “Kanunu uygarın meri olmağa başladığı tarihten önceki hâdiselerin türel kararları, mezkûr hadiselerin hangi kanun meri iken vaki olmuş ise yeniden o kanuna tâbi kalır.” ve 8. unsurunda ise “Kanunu uygarın meriyete vazından mukaddem vücuda getirilen evkaf hakkında başkaca bir tatbikat kanunu neşrolunur.” formunda son radde sarih kararlarla;
(i) vakfın kurucu evrakı olan vakfiyede mekan alan kayıtların, vakıf kurma süreci tamamlandıktan sonra, vakfedeni, vakfı yönetim edenleri, vakıftan faydalanacakları, üçüncü kimseleri ve Devleti bağladığı,
(ii) vakfiye ile düzenlenen hususların hiçbir biçimde değiştirilemeyeceği,
(iii) vakıf varlıklarının, vakfedenin iradesine münasebetli olarak kullanılmasının mecburî olduğu, halinde formüle edilebilecek “eski vakıf statüsü” açıkça korunmuş olmasına karşın, dava
konusu Bakanlar Şurası Kararı incelendiğinde, tapu kaydına nazaran mazbut bir vakıf olan Ebulfetih Sultan Mehmet Vakfına (günümüzde Fatih Sultan Mehmet Han Vakfı) ilişkin ve vakfiyesi mucibince cami olarak kullanılması gereken hayrat taşınmaz niteliğindeki Ayasofya Camii’nin müzeye dönüştürüldüğü görülmektedir.
Ayasofya Camii ve Türk Kanunu Medenisi’nin yürürlüğe girdiği 4 Ekim 1926 tarihinden evvel kurulan öteki vakıfların 864 sayılı Kanun’un 1. ve 8. unsurları ile açıkça müdafaa altına alınmış olan eski vakıf statüsü, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararının yürürlüğe konulduğu tarihten sonra yürürlüğe giren 05/06/1935 tarih ve 2762 sayılı (mülga) Vakıflar Kanunu, 03/12/2001 tarih ve 4722 sayılı Türk Uygar Kanununun Yürürlüğü ve Pratik Hali Hakkında Kanun ve 20/02/2008 tarih ve 5737 sayılı Vakıflar Kanunu’nda tıpkı esaslar çerçevesinde korunmaya devam edilmiştir. Buna nazaran, dava konusu Bakanlar Heyeti Kararı, yukarıda alıntılanan ve vakıf senedi hangi tarihte düzenlenmişse o tarihteki mevzuatın uygulanacağını karara bağlayan 864 sayılı Kanun’un 1. unsuruna açıkça alışılmamıştır.
Dava konusu Bakanlar Şurası Kararı, yukarıda mekan verilen mevzuat, Anayasa Duruşması, Yargıtay, Danıştay ve AİHM kararları kapsamında değerlendirildiğinde;
Ayasofya’nın, statüsü koruma edilerek hukuk sistemimizle garanti altına alınan, hususî hukuk hukuksal kişiliğini haiz mazbut vakıf niteliğindeki Fatih Sultan Mehmet Han Vakfı’nın mülkiyetinde olduğu,
Ayasofya’nın, vakfedenin iradesi gereği mütemadi formda cami olarak kullanılması için topluluğun hizmetine sunulduğu, bedelsiz olarak kamunun istifadesine terk edilmesi istikametiyle hayrat taşınmaz niteliği taşıdığı, tapu dokümanında de cami vasfı ile tescilli bulunduğu,
Vakıf senedinin, hukuk kuralı tesir, bedel ve gücünde olduğu, vakfedilen taşınmazın vakıf senedindeki niteliğinin ve tasarruf emelinin değiştirilemeyeceği, bu hususun tüm gerçek ve hukuksal bireylerle birlikte davalı yönetim için de bağlayıcı olduğu,
Devletin, vakıf varlığının, vakfedenin iradesine iyi olarak kullanılmasını sağlama cihetinde müspet yükümlülüğü, vakıf mal ve hakları ile ilgili olarak vakfedenin iradesini ortadan kaldıracak biçimde müdahalede bulunmama cephesinde de negatif yükümlülüğünün bulunduğu,
kuşkusuzdur.
Bu durumda, Türk hukuk sisteminde kadimden beri korunarak yaşatılan Vakfa ilişkin taşınmaz ve hakların vakfiyesi doğrultusunda istifadesine bırakıldığı topluluk tarafından kullanılmasına köstek olunamayacağı, vakıf senedinde daima olarak tahsis edildiği cami vasfı dışında tasarrufunun ve sair bir emele özgülenmesinin hukuken mümkün olmadığı sonucuna varıldığından, bu hususlar dikkate alınmaksızın Ayasofya’nın cami olarak tasarrufunun sonlandırılarak müzeye çevrilmesi yanında tesis edilen dava konusu Bakanlar Şurası Kararında hukuka tutarlılık görülmemiştir.
KARAR SONUCU :
Açıklanan nedenlerle;
- Dava konusu Bakanlar Heyeti Kararının İPTALİNE,
- Ayrıntısı aşağıda gösterilen yekun 788,00 TL yargılama masrafının davalı yönetimden alınarak davacıya verilmesine,
- Karar tarihinde yürürlükte bulunan Avukatlık Taban Fiyat Tarifesi uyarınca 4.950,00 TL vekâlet fiyatının davalı yönetimden alınarak davacıya verilmesine,
- Posta masrafları avansından artan fiyatın kararın katılaşmasından sonra davacıya iadesine,
Bu kararın bildirim tarihini izleyen otuz gün içerisinde Danıştay İdari Dava Daireleri Konseyine temyiz yolu açık olmak üzere, 02/07/2020 tarihinde oybirliğiyle karar verildi.
Yönetici: Yılmaz AKÇİL
Üye: Ali ÜRKER
Üye: Abdullah AYGÜN
Üye: Lütfiye AKBULUT
Gazete Duvar
