Raghu Karnad
Albert Einstein, İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesinden aylar sonra, Amerikalıları Üçüncü Dünya Savaşı’nı hayal etmeye teşvik etmek gayesiyle bir röportaj vermişti. “Başka bir savaş önlenmedikçe, büyük ölçekte bir yıkım getirebilir (…) artık bile bunun neredeyse hiç anlaşılmadığını ve bu küçük medeniyetin zar sıkıntı bu durumdan kurtulabildiğini kabul etmenin hayati bir kıymet taşıdığını” söylemişti.
1947 yılının sonlarında, Amerika Birleşik Devletleri hâlâ atom bombası kullanan tek ülke pozisyonundaydı. Tekrar de bunların gelecekte kullanılmasından vazgeçmeye, o devirde ve sonrasında nükleer silahların yayılmasına son vermeye ve atom silahlarını yasa dışı duyuru etmeye çalışacaktı. Buna rağmen, silahlanma yarışı fikirsiz biçimde devam etti: Çok geçmeden ABD ve Sovyetler Birliği termonükleer testler yapmaya başlamıştı. 1954’te Bikini Mercan Adası’nda gerçekleştirilen ‘Castle Bravo’ isimli bir nükleer denemede, Hiroşima’da gerçekleşenden bin kat daha güçlü bir patlama gerçekleştirildi.
SAVAŞA KARŞI AKLA DAVET
Birebir yıl, filozof ve pasifist (savaş karşıtı/ç.n.) Bertrand Russell, bir akla davet taslağı hazırlamaya girişti. Atom araştırmaları yürüten on bilim insanı, neredeyse tüm Nobel mükafatı sahipleri ve Einstein tarafından da imzalanan manifestosu, “Varlığını sürdürmesi kuşkulu görülen insan cinsinin üyelerine” hitap ediyordu. Radikal bir sonuca sahip olan kolay bir tartışma yürüttüler. Bir defa nükleer enerjiyi silah haline getirmeyi öğrendikten sonra, onu asla unutamadık; bomba geliştirmekten geri dursaydık, silahsızlanma fikri de başarılı olabilirdi. Bilime olan hakimiyetimiz, -sonuçta kaçınılmaz biçimde- çeşidimizi yok etmeksizin savaşma eğilimi ile bir ortada var olamazdı. “İşte, dikkatinize sunduğumuz sorun budur… bu müthiş ve kaçınılmazdır: İnsan ırkına bir son verecek miyiz; yoksa insanlık savaştan vazgeçecek mi?” diye sordular.
Bugün yaşayan beşerler için, bu kısım ilgi cazibeli görünebilir; Soğuk Savaş’ın birinci periyodunun içerdiği bir tuhaflık. Günümüzde, savaşın değil de iklim krizinin bir manzarası olarak harap haldeki insanlığa dair bir imaj herkesin aklına kazınmış durumda. Birçok ülkede yaşayan birçok insan için, savaş azımsanan ve çevresel bir kaygı kaynağı üzere görünüyor. Kuşaklardan beridir, normalliğimizin ufkunu çarpıtan, genel, dünya çapındaki bir felaket tecrübesinden uzaktaydık. Ve akabinde korona virüsü çıkageldi.
Covid-19’un global çapta bir patlama yaşamasından yaklaşık 10 hafta sonra, virüsün tabiatın bir eseri olamayacağı fikri yayılmaya başladı. Paranoya ağları, konuttan çıkmayan ve internetten beslenen bizlerin hayal gücünde basitçe kendilerine yer buldular. Doğal olarak, Donald Trump birinci kurbanlardan biriydi lakin bunda yalnız değildi. Hindistan’daki sağcı medya, tutucu Müslümanlar tarafından yürütüldüğü argüman edilen “Korona cihadı” dehşetlerini körüklerken, dünyanın en kalabalık ikinci ülkesindeki televizyon yayınları Trump’ın da ötesine geçti. Virüs nedeniyle sarsılan ve konuta kapatılan her toplumda, birtakım beşerler bu kadar büyük bir hasarın sadece insan kaynaklı olabileceği, büyük ihtimalle düşmanca dizaynlar sonucunda ortaya çıkabileceği teorilerini geliştirdiler.
BİLİM, YOK OLUŞA DEĞİL IYILIĞE HİZMET ETMELİ
Bilimsel topluluktaki ve medyadaki sorumluluk sahibi bireyler bu teorileri yalanladı. Yapılabilecek en iyi şey buydu. Öteki yandan, yapılacak en iyi olmayan şey, 1955’te bilinen şeylerden habersiz kalmaktır: Yani, bilimin, insan toplumunun kendisi için risk arz eden yeni yollarla bizi silahlandırmasıdır. Covid-19’la ilgili makûs niyetli komploları reddedebilir ve tekrar de bu felaket aracılığıyla, tasarlanmış bir patojenin (hastalık bulaştırıcı organizmanın/ç.n.) bize neler yapabileceğinin naçizane bir örneğini görebiliriz.
Biyomühendislik casusları nedeniyle karşı karşıya olduğumuz tehlike, nükleer bir soykırımdan çok daha büyük olabilir. Oxford Üniversitesi üyesi Toby Ord, ‘The Precipice: Existential Risk and the Future of Humanity’ (Uçurum: Varoluşsal Risk ve İnsanlığın Geleceği) isimli yapıtında, “varoluşsal risk” oluşturan çeşitli doğal ve antropojenik (insan kaynaklı/ç.n.) hadiseleri detaylı biçimde aktarıyor. Yaptığı hesaba nazaran, gelecek 100 yıl içerisinde bir nükleer savaş yaşanması ihtimali binde bir; ama “tasarlanmış bir pandemi” ihtimali otuzda birdir ve gerçekleşme ihtimali daha yüksek olan ikinci tipten bir felaket, sırf ‘temizleyici’ niteliğe sahip bir yapay zeka tarafından sona erdirilebilir. Oxford Üniversitesi’ne bağlı İnsanlığın Geleceği Enstitüsü’nde vazife yapan Ord, telefon görüşmemizde, “Hâlihazırda, çok boyutlara ulaşan biyolojik tehditlere dair geçmiş örneklere sahibiz” dedi. “Doğal risklerin ötesine geçtiğimizde ve insanların bize en büyük ziyanı verecek yıkıcı özelliklere sahip olması gayesiyle patojenler tasarlayabileceklerini düşündüğümüzde, bu sahiden de korkutucu bir durumdur” diye ekledi.
Mühendislik eseri bir virüs, bir nükleer bombadan çok daha düşük bir maliyet ve bilimsel marifet sonları içerisinde geliştirilebilir. Gen düzenleme teknikleri çok hızlı biçimde ilerlerken, uygulamalı nükleer fizik üzerindeki nezaretin çok az olduğu bir ortamda, birden fazla bilgi basitçe akademik malzeme olarak paylaşılıyor. Birkaç yıl evvel en gelişmiş laboratuvarlarda biyomühendislik alanında gerçekleştirilen atılımlar, şu anda lisans öğrencileri tarafından çoğaltılıyor. Bu durum araştırma alanı için çok iyi lakin risk açısından bakılınca, Ord’un kendi tabiriyle “demokratikleşme, çoğalma demektir.”
SALGIN BİYOLOJİK BİR FELAKETİN FRAGMANINA BENZİYOR
Ord şöyle devam ediyor: “Korona virüsünün biyolojik bir silah olduğunu ima etmediğimizi açık bir biçimde belirtmemiz gerekir. Öte yandan, bu mutlaka büyük bir biyolojik silah saldırısının alt hududunun neler yapabileceğini bizlere gösteriyor.”
Yirminci yüzyılın bizlere verdiği en kasvetli derslerden biri, yaygın bir savaşın, daha evvel ‘korkunç’ diye kabul edilenlerin bile, her türlü aracı yasal kıldığıdır. (Avrupalı güçler, 1930’lar boyunca tekraren bombardıman uçaklarını hiçbir halde kullanmamaya karar vermişlerdi.) Şayet bilimin bir felakete yol açma potansiyeli artmaya devam ederse, bu potansiyelin gerçekleşmesine imkan sağlayan şartların daima biçimde geriletilmesi gerekecektir. Hakikaten de savaştan vazgeçmek zorundayız.
Ne var ki, Covid-19 krizinin başlamasından bu yana, birçok hükümet birbirini suçlama yarışını ve korkutma siyasetlerini iki katına çıkardı. Dünyanın rakip muhteşem güçleri karşılıklı bir kınama yarışı sürdürürken konsolosluklarını kapatıyor ve Güney Çin Denizi’ndeki filoları ortasında gerginlikler yaşanıyor. New Start (Yeni Başlangıç/ç.n.) üzere güç elde edilen silah denetimi mutabakatları, Çin’i de dahil edecek biçimde genişletilmek yerine sona erdiriliyor. Şu anda, nükleer savaşa başvurma ihtimali en yüksek olan iki ülke Hindistan ve Pakistan. Silahlarının üçte biriyle yaklaşık 100 milyon insanı direkt öldürebilir ve global çapta bir nükleer kışa neden olabilirler. Televizyonda yayınlanan tartışmalarda, Hindistan ve Pakistan sözcülerinin birbirlerinin başkentlerini “yok edeceklerine” dair tehditler savurduklarını izliyoruz.
2020’deki en büyük meselemiz biyolojik silahlar değil. Yeniden de Covid-19 sayesinde, üzerinde oturduğumuzu unuttuğumuz dinamit fıçısından ayaklarımızın ortasına yuvarlanan dinamit çubuklarını hatırladık. Gelecekte yaşanacak bir savaşa karşı kullanılacak ahlaki argüman, iklim değişikliğiyle çaba argümanıyla tıpkı yer üzerinde durmalı. Edward Said’in kulaklarımızda yankılanan tabiriyle, ‘önümüzdeki misyon, bir çabayı başkasından ayırmak değil, onları birbirine bağlamaktır’. İklim felaketinden kendimizi kurtarmak için girmeye hazırlandığımız radikal yollar var. Bu yollar, birebir vakitte bizi bir sonraki savaştan ve insanlığın geleceğiyle kumar oynamaktan da uzaklaştırmalı.
SİLAHLAR YERİNE SALGINLAR ÜZERİNDE ÇALIŞMALIYIZ
Evvelki on yıllık devirde Hiroşima ve Nagasaki’de kaydedilen imajların yayılması, dünyanın dört bir yanındaki insanların bu bombanın bir daha asla kullanılmamasını talep etmesine neden oldu. Günümüzde, artık bombanın bir “aklım uçtu” emojisinde sadece ironik bir sembol haline geldiği birçok insan açısından, Covid-19 pandemisine dair en makûs izlenimlerimiz de emsal bir ihtar olabilir.
Dünyanın dört bir yanında yaşanan sokağa çıkma yasakları, yerinden edilmeler, -sahip olunan zenginlik harap olduğu ve memleketler arası seyahat ve ticaret ağları kapatıldığı için- açlık ve vefatlar tek bir kurşun bile atılmadan anlamsız bir biçimde artıyor: Covid-19 dehşetli bir doğal pandemidir lakin birebir vakitte tankları yahut denizaltıları değil, bilimsel araştırmaların sonlarını harekete geçiren, gelecekte yaşanacak bir çeşit savaşın provasıdır.
Einstein, The Atlantic mecmuasında “Bence atombilimciler, Amerikan halkını yalnızca mantığı kullanarak atom çağının gerçeklerine uyandıramayacaklarına ikna oldular” demişti. “Dinin temel bir bileşeni olan derin hislerin gücünün de eklenmesi gerekiyor. Sadece kiliselerin değil, okulların, kolejlerin ve önde gelen fikir kuruluşlarının da bu husustaki eşsiz sorumluluklarını en iyi halde yerine getirecekleri umulmalı.”
Savaştan uzak, kültürel, ahlaki bir evrim teşebbüsünde bulanmaya çağrılıyoruz. Bunu lisana getirmek konusunda ziyadesiyle utangaç olabiliriz ve naif görülme riski de taşıyoruz. Buna rağmen, bizden evvelki atombilimciler, gerçek tehdidin farkına vararak asla utanç duymamışlardı.
Bu makalenin aslı The Guardian’da yayınlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
