Sarah Pitt
Korona virüsü salgınını denetim altına almak için sürdürülen global yarışta, aşı cephesinden umut verici haberler geliyor; bir dizi potansiyel aşı adayı geliştiriliyor ve umut verici birtakım birinci sonuçlar kelam konusu. Şimdiye dek öğrendiklerimize dayanarak, şu anda Covid-19’a yol açan SARS-CoV-2 virüsüne karşı korunma emeliyle tasarlanan birçok potansiyel aşının, nizamlı olarak verilecek rapel dozlara gereksinimi olması olası görünüyor. Pekala neden bu türlü?
Hastalık bulaştırıcı bir casus bedene girdiğinde, bağışıklık sistemi bunu fark edecek ve bir bellek oluşturacak, bu sayede bir sonraki sefere casusla karşılaştığında süratli ve uzaklaştırıcı bir reaksiyon verecektir. Virüsler üzere bulaşıcılığı yüksek olan casusların kelam konusu olduğu durumlarda, doğal enfeksiyon süreci uzun periyodik bir bellek üretir. Öte yandan, bu her vakit bu türlü olmayabilir de.
Rastgele bir aşının ardında yatan fikir, alıcıya (aşılanan kişiye/ç.n.), hastalığa yol açmayacak fakat tekrar de bağışıklık sistemi hafızasını yaratacak bulaşıcı casusun bir cinsini vermektir. Bunu başarma ihtimalimiz, bir aşının hedeflediği virüsün tabiatına ve bu mevzuda ne kadar bilgi sahibi olduğumuza nazaran değişir.
AŞININ İKİ TIPI
Birtakım aşılar, enfeksiyona neden olan casusu bir formda devre dışı bırakarak üretilir ve bu sayede (virüsün/ç.n.) bedenimize girmesi inançlı bir hale gelir lakin yeniden de olağan ömür döngüsünden geçer. Teori, bunun doğal bağışıklık reaksiyonuna yakın bir süreci harekete geçireceği ve alıcıyı hasta etmeksizin uzun müddetli belleği oluşturacağı tarafındadır.
Bu yaklaşım, kızamık, kabakulak ve kızamıkçık (MMR) için verilen aşının temelini oluşturur. Her virüsün canlı fakat devre dışı bırakılmış sürümlerini barındırır. Çocuklara birkaç yıl ortayla iki doz aşı verilir. Bu uygulama, aşının birinci seferde ‘tutmaması’ ihtimaline karşı ve bağışıklık sisteminin virüslerin nasıl göründüğüne dair bir hatırlatıcıya muhtaçlığı olması durumunda yapılır. Bu durumda tekrarlanan aşı teknik açıdan bir rapel doz değil, bundan fazla başka çocukluk çağı enfeksiyonlarının muhtemel tesirlerine karşı ve okul öncesi çağında çocukların bağışıklık sisteminin gelişim etabında olmasından ötürü verilen ikinci bir bozdur.
MMR yaklaşımı hedefine ulaşmıştır; zira kızamık, kabakulak ve kızamıkçığa sebep olan virüsler insan nüfusunda iyi bir halde yerleşmiştir ve virologlar insan bağışıklık sistemiyle nasıl etkileşimde oldukları hakkında pek çok şey bilirler. Yeniden de inançlı ve tesirli bir canlı aşı oluşturmak yıllar alır; bu yüzden, araştırma takımları SARS-CoV-2 karşısında farklı yollar deniyorlar. Yararlı bir yaklaşım, MMR’nin durumunda olduğu üzere virüsün değiştirilmiş, canlı hali yerine meyyit halini kullanmaktır.
Virüsün etkisizleştirilmiş halde kullanıldığı çocuk felci aşısı ve grip aşılarının her ikisinde de aktif olmayan virüsler kullanılır. Bu aşıların dezavantajlı yanı, verilen bağışıklık reaksiyonunun uzun müddetli olmamasıdır, bu yüzden rapel dozlara gereksinim duyulur.
Mevsimsel grip kelam konusu olduğunda, virüsteki çeşitlenmeler, her yıl taze bir aşıya muhtaçlık olduğu manasına gelir lakin virüs değişmese dahi, aşı içeriğindeki virüs canlı olmadığından bağışıklık hafızasını uyanık tutmak için rapel doz gerekecektir.
Çocuk felci kelam konusu olduğundaysa, birçok ülke çocukluk çağı aşı programında artık canlı ve ağızdan uygulanan çeşidi yerine inaktive (etkisiz hale getirilmiş/ç.n.) çocuk felci aşısını kullanmaktadır. Hastalık yok olmaya yüz tutarken, teoriye nazaran, her çocuk kümesine diğer çocuklarla kaynaşmaya başladıkları periyotta onları müdafaası için tek doz aşı vermek kâfi olacaktır. Buna rağmen, şayet bir salgın olsaydı, o durumda lokal bölgede yakın temas halinde olan herkesin bir rapel doza muhtaçlığı olurdu.
BİR COVID-19 AŞISI NEYE BENZEYEBİLİR?
Fransız Valneva şirketince tasarlanan ve İskoçya’da üretilecek olan potansiyel Covid-19 aşısı, etkisiz hale getirilmiş virüs kullanır. Bu, SARS-CoV-2’ye karşı korunmada tesirli olursa, hakikaten de virüsün yayılışını azaltmaya yardım edebilir.
Bu aşı kelam konusu olduğunda, muhtemelen insanların bağışıklık hafızasını muhafazayı sağlamaya yardımcı olmak için tertipli (ve muhtemelen her yıl yenilenen) rapel dozlar uygulamak gerekecektir. Bir salgın esnasında, hastalıktan etkilenen bölgede yaşayan herkese bulaşmasını denetim altına almaya yardımcı olması için bir doz aşı verilebilir.
Aşı dizaynında kullanılan bir öbür yaklaşım ise, virüsün, bağışıklık cevabını uyardığı bilinen bir kesiminin genetik kodunu almak ve bunu hastalığa yol açmayan taşıyıcı bir organizmaya yerleştirmektir.
Hepatit B aşısı, bulaşıcı virüs parçacıklarının dışında bulunan antijen* için bir kod kullanır. Bu kod, zararsız bir mayanın genomuna eklenerek aşı haline getirilir. Maya büyüdükçe ve bölündükçe virüsün yüzey antijenini meydana getirir; bu sayede bir bağışıklık reaksiyonu vermeye devam etmesi için bedeni teşvik eder. Birinci etapta, bu aşı altı aylık periyot içinde üç doz verilir ve birçok insan yaklaşık beş yıl sonra bir rapel doza muhtaçlık duyar.
BASAMAKLI BİR AŞI PROGRAMI İŞE YARAYABİLİR
Oxford Üniversitesi’nden bir grup tarafından geliştirilen ve birinci sonuçlar umut vaat eden Covid-19 aşısı, araştırmacıların SARS-CoV-2 ‘başak proteini’ kodunu alıp zararsız bir virüs taşıyıcısına eklemeleri bağlamında çok misal bir yaklaşımı benimsiyor.
Bu nedenle, bu cins bir aşıyı alan herkes için uygulanacak birinci program, Hepatit B aşısına misal bir halde, birinci aşıdan birkaç ay sonra bir yahut iki rapel doz verilmesini içermelidir. Hepatit B ile benzerlik gösteren biçimde, bu yaklaşımı kullanarak Covid-19’a karşı ne kadar müddet için korunacağımızdan emin değiliz lakin tahminen birkaç yıl olabilir. Bu mühlet, SARS-CoV-2’nin dünya çapında yayılmasını denetim altına almaya yetebilir.
Hepatit B, MMR ve gribi (influenza) tedbire tecrübelerimizin bize gösterdiği üzere, rapel doza muhtaçlık duyulması, rastgele bir potansiyel Covid-19 aşısının kullanıma sunulması önünde bir pürüz teşkil etmez.
Bununla birlikte, aşıdan milyarlarca doz üretmek ve verimli ve adil bir formda dünya genelinde dağıtmak için ortak bir gayret gerekecektir. Bütün ülkeler, herkesi birinci dozu almaya davet etmek ve daha sonra gerekli olan ikinci yahut üçüncü dozu almalarını hatırlatmak için sağlam bir aşılama programına gereksinim duyacaktır. Yanı sıra, rapel dozun planlanan formda çalıştığından emin olmak için insanların nasıl reaksiyon verdiğini izlemek de ehemmiyet taşıyacaktır.
Şayet bunu başarabilirsek, Covid-19’a karşı aşılanmak, nizamlı olarak diş tabibine gitmek üzere rutin sıhhat vazifemizin bir kesimi haline gelebilir.
*Antijen, bedene girdiğinde antikor oluşmasına yol açan virüs, bakteri, parazit üzere protein yapısındaki moleküllerdir.
Yazının aslı The Conversation sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
