2007 yılında Ankara Üniversitesi Radyo, Televizyon ve Sinema Kısmı’nı bitiren Çiğdem Mazlum, Al Jazeera Türk ve çeşitli haber televizyonları için çekilen birçok belgeselin yapımcılığını ve direktörlüğünü yapar. Birinci uzun metraj belgeseli, çocukluğunun da geçtiği Kuzey Kıbrıs’ta 1974’teki askeri harekat sonrasında kapatılan, tellerle çevrilip insansızlaştırılan Varosha/Kapalı Maraş’ı terk etmek zorunda kalan, 38 yıldır konutuna dönemeyen Varosha’lı dört göçmenin öyküsünü anlatan “Asla Hoşçakal Demedik Varosha” olur.
Çiğdem Mazlum Çiğdem Mazlum, 2014 yılında ise Gökçeada’daki Aya Todori köyünde yaşayan Rumların ana lisanda eğitim kıssasını dört öğrencili bir ilkokul üzerinden anlatan “Siyah Taşlar” isimli belgeseli çeker. Kurmaca ve belgeseli birlikte çalışırken, 2016 yılında Sertaç Yıldız ile birlikte çektiği 21 yıldır cezaevinde olan İlhan Sami Çomak’ın öyküsünü anlatan “Gönderen: İlhan Sami Çomak”, birçok şenliğe katılır, mükafatlar alır ve SİYAD Yılın En Yeterli Belgesel adayları ortasında yer alır. Mazlum “Gönderen: İlhan Sami Çomak” belgeseline ait, “Mektuplarla çekilen birinci belgesel olan ve kurmacaya yakın hisler barındırmasından olsa gerek “Gönderen: İlhan Sami Çomak”ın belgeselle kopmayacak bir münasebet kurmamı sağlayan özel bir yeri var hayatımda” diyor.
İstanbul’a savaş sonrası yerinden edilen bir bayanın gözüyle bakan ve lisan problemine odaklanan “Kayıp” isimli uzun metraj senaryosu ise 29. Ankara Milletlerarası Sinema Şenliği kapsamında düzenlenen “Ulusal Uzun Proje Geliştirme Desteği”nin sahibi olan Mazlum, senaryo çalışmalarına hala devam ediyor. İmali 2020 başında tamamlanan ve Mersin Üniversitesi’nden ihraç edilen akademisyenlerin “Kültürhane” isimli yerde kurduğu yeni dünyayı anlatan “Ufka Bakma Durağı”nın gösterimleri devam eden Mazlum, son periyotta pandemiden etkilenen farklı kısımların öykülerine odaklanan ve mektuplar üzerine inşa ettikleri ve “Gönderen: İlhan Sami Çomak”taki anlatıma tekrar dönmelerini sağlayan bir belgesel serisinin çalışmalarını yürütüyor.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kollarına göre gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Bu aslında nasıl bir belgesel çalışması içinde olduğunuza nazaran karşılığı değişecek bir soru bana kalırsa, bilhassa gerçeğe sadık kalma noktasında. Yeni gerçeklerden yola çıkan bir mevzuyu işlerken aslında düşünme ve üretme biçiminiz de ona uygun olarak şekilleniyor. Örneğin, bir haber belgesel hazırlarken bahsinizin belirlediği ölçülerde bir yaratıcı alan kalıyor size. Zira her tarafıyla bilgiye dayalı bir materyalle çalışıyorsunuz ve yaratıcılığınızın en özgür olabildiği kademe kurgu oluyor. Bu haliyle bu cins bir belgesel her etabında direktörün yaratıcı gücüne, bakışına, fikirlerine, ideolojik yaklaşımına açık olmayabilir. Fakat daha drama ögeleri taşıyan ve bir öyküye odaklanan belgesel sinemada, elbette kurmacanın hâkimiyet alanına giriliyor. O denli de olmalı. Zira her ne kadar gerçek bir bahis, karakter, olay üzerine çalışsanız da kurmacadaki üzere üzerine düşünülmüş/tasarlanmış sahneler kurmak, görsel-estetik yanı güçlü planlarla çalışmak ve tesirli bir sinematografi yaratmak istiyorsunuz. Kurmaca senaryodaki kadar detaylı olmasa da bir anlatı/metin üzerine çalışıyorsunuz zira, işte bu anlatı sizin dünyayla, o kıssayla kurduğunuz ilişkiyi ortaya koyuyor. Bu bana belgeselin olmazsa olmazı üzere geliyor: Direktörün bu sorun üzerinden bize söyledikleri. Nesnellik üzere bir tasanız olmuyor, politik duruşunuzu da çeşitli araçlarla sinemaya katmaktan çekinmiyorsunuz. Belgesel sinemanın bu istikametiyle sinema yapmak isteyenler açısından özgürleştirici bir yanı var kuşkusuz. Çok daha minimal şartlarda reelde akıp giden bir kıssaya kendi bakışınızı katarak, onu yeni bir anlatı haline getirerek şahsî kurmaca tadında bir sinema ortaya çıkarabiliyorsunuz.
Kurmaca senaryo çalışmalarım da var ve soruda varmak istediğin yer açısından şöyle açıklayabilirim. Belgeselde gerçek kişiler/hikâyelerle çalıştığınız için ve tıpkı vakitte bu sürece büyük sorumlulukların da eşlik ediyor olması nedeniyle sınırlarınızın ebediyen o kadar farkındasınız ki! Neler yapabileceğiniz ve neleri yapamayacağınız aslında karakterinizle/hikâyeyle temas kurduğunuz an şekillenmeye başlıyor. Hasebiyle evet, kısıtlanıyorsunuz bir manada. Lakin buna bir kısıtlama üzere bakmamanızı sağlayan o denli güçlü tarafları var ki belgesel süreçlerinin. Çekerken bazen hayal ettiğinizin de ötesindeki anları, durumları, olayları kaydetmiş oluyorsunuz ve bunlar kurguda birer hazine üzere belirip sinemadaki vazgeçilmez yerini buluyor, hatta bazen sineması film yapan temel ögelerden biri haline geliyor. Kurmacada senaryo, belgeselde ise kurgu süreçleri çok benzeri işliyor. Kıssayı bütünlüklü bir anlatıya dönüştürmek için geçirilen yaratıcı süreç kurmacanın birinci adımıyken belgeselin son adımlarından biri. Bu manada belgeseli güçlü kılan, her etabında sineması aradığınız, yaratıcısıyla her evrede iç içe ilerleyen ve tam olarak kurguda elde edebildiğiniz özel bir tarafı var. Bu da direktörü hem bir iz şoför hem de anlatıcı olarak sürekli arayan bir pozisyonda tutuyor. Belgeselcilerin en iyi yaptığı şey bu sanırım. Farklı hisleri anlatmak için ebediyen yeni yollar aramak!
‘KAYNAK YARATMA SÜREÇLERİNDE ÖNEMLİ SIKINTILAR VAR’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada meşakkat yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Pek haneden biri üzere görülmüyoruz, o kesin. Siyasi iktidarın ve hukukun belgesel direktörlerine bakışını açılan soruşturmalardan ve devam eden davalardan çok iyi biliyoruz. Sinema alanının ise, dışında değil tahminen lakin tam olarak içinde de görülmüyor belgesel. Bu bakış her ne kadar şenliklerde, tahminen yeni yeni dijital mecralarda kırılıyor üzere görünse de ortada hala görünmeye devam eden hudutlar var. Kaynak yaratma süreçleri yaptığımız her yeni sinemada değişen bir süreç ve katiyetle önemli sıkıntılar var. Şenlikler dışında gösterim mecrası zati yok, bilhassa belgesele geniş bir alan açan şenliklerde tam manasıyla yer bulabiliyor sinemalarımız. Telif konusunu aklımızdan bile geçirmediğimiz bir bağ var bu şenliklerle ortamızda. Münasebetiyle sineması daha fazla beşere ulaştırmak için de devamlı dayanışmaya başvurmak durumundayız. Elbette sinemanın dışında kalacağız, zira burada sanayinin kuralları geçerli değil. Sinemalarımızın izlenmesi için harikulâde uğraşlarla yıllarımızı veriyoruz. Bunun kurmacaya nazaran özgürleştiren, güçlü kılan bir tarafı var, fakat sonraki üretimlerinizi de etkileyen, hatta sekteye uğratan tarafları olabiliyor. Belgeselciler ortasındaki dayanışma çok güçlü ve tüm süreçler için verdiğimiz gayretle sarf edilen gücün kolektif bir uğraşa dönüştüğünde ne kadar güçlü sonuçlar yarattığını biliyoruz fakat bunu kaynak ve gösterim manasında bir türlü genişletemiyoruz. Kurmacada birinci sinemasını yapacak direktörler açısından da emsal bir durum var. Bütçe imkanları yaratmak için başvurulacak fonlar çok kısıtlı olduğu üzere bu fonlarda yer bulabilme eforuyla sinema üretmek, proje geliştirmek de direktörler açısından kısıtlayıcı geliyor bana. Belgeselin yeniliği ve toplumsallığı açısından da tabiatına alışılmamış, siz fonlama beklerken belgeseliniz bir yerlerde akıp gidiyor aslında. Bazen projenizi hazırlayıp arkadaşınızdan ekipman ödünç almak çok daha güçlü sonuçlar yaratabilir. Ayrıyeten sinema fonlarının kıymetli ve pek de dillendirilmeyen handikaplarından biri de aslında kimin sinema yapacağına kimin yapamayacağına dair bir karara dönüşüyor olması. Burada da ölçütler, kıymetlendirme kriterleri, münasebetler vs. devreye giriyor. Bu da bir bağımsızlık sıkıntısına neden oluyor ve sakıncalı geliyor bana. Misal meseleler yaşayan şahıslar olarak daima bir öbür rekabet alanında buluyoruz kendimizi ve ortak ideali sinema yapmak olan beşerler için bu durum çok zorlayıcı geliyor bana açıkçası.
‘GÖSTERİM KONUSUNDA DAHA SIKI BİR GÜÇ BİRLİĞİNE MUHTAÇLIK VAR’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam içinde, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek içinde nerede görüyorsunuz?
Elbette, sanırım kameranın, akıp giden ömrü kaydedebilen bir araçla tanışmanın beşerde yaratacağı birinci his belgelemek/kayıt altına almak oluyor. Lakin yeryüzünde çekilen birinci dokümanter sinemalarda bile aslında kurmaca öğeler var. Lumierler, “Bir Trenin Gara Girişi” dediği andan itibaren izleyiciyi konumlandırdığı yerde bile gerçekliğe bir müdahale var. Tarihin bilinen(!) birinci bayan direktörü Alice Guy Blache tıpkı periyotlarda, 1897-1906 ortasında yüze yakın kısa ve orta metraj kurmaca sinema yapıyor. Paralel ilerliyor aslında. Sinemanın değil lakin kamerayla kurulan ilginin özünde belgeleme isteği var bana kalırsa. Bu, hızlanan teknoloji karşısında hepimizin şahsî tarihinde deneyimlediği de bir süreç. Kamerayla tanıştığımız an ekseriyetle en kolay haliyle bir “anı yaratma” çabasındaydık, kaydetmenin şimdiye değil geleceğe atfedilen bir gücü var. Sinemanın ölümsüzlüğüne vurgu yaparken hissettiğimize benzeri bir his bu. Göremeyeceğimiz kadar uzun bir gelecekte dahi yeri olduğunu/olacağını bilmek harikulade geliyor!
Belgeselin, bilhassa son yıllarda geçirdiği değişim heyecan verici. Teknolojinin imkanlarıyla görece daha demokratikleştiğini, fonlara/bakanlık takviyesine mecbur kalınmadan daha bağımsız/özgür işlerin üretildiğini söyleyebiliriz. Lakin tüm bunlara karşın belgesel sinemanın ülkenin sorunlarını duyurma, politik dönüştürme gücünü gereğince kullanamıyoruz üzere geliyor bana. Ya da ülkemiz bu manada öylesine varlıklı bir alan ki “yetişemiyoruz” biçiminde de düşünüyoruz vakit zaman. Etrafımız, anlatılması gereken o kadar fazla sorunla örülü ki bir problemin, bazen sözün en kaba haliyle yalnızca anlatılmış olması bile çok kıymetli olabiliyor. Ben içinde bulunduğumuz siyasal atmosferde bu noktaya daha yakın hissediyorum. İtiraz ettiğim ve çekme gücüm olan bir mevzu üzerinden bir hareket alanı yaratmak daha güçlü bir yol üzere geliyor. Bu elbette kamerayı alıp kayda geçmek manasında değil, daha süratli aksiyon alıp harekete geçerek ve olağan ki anlatıya uygun görsel ve kurgusal estetiği de beraberinde geliştirerek. Asıl olarak yaygınlaştırma ve gösterim konusunda daha sıkı bir güç birliğine muhtaçlık var. Sinemanın gaye kümesine ulaşması ve realitedeki durumun iyileşmesine katkı sunması için şenlikler, özel gösterimler dışında yeni yollar bulmak gerekiyor. Çalışılan alanda çaba yürüten ağlarla, kurumlarla, örgütlü yapılarla bir dayanışma ağı kurulması gerekiyor. Türkiye bilhassa son on yılda dayanışmanın da yüzlerce örneğiyle dolu! Bizim, “Ufka Bakma Durağı”nda anlatmaya çalıştığımız tam da bu örneklerden biri. Aksi durumda izlenmesi için yıllarca uğraş sarf ettiğimiz sinemalarımızın izleyici tesirinden kelam etmek hiç mümkün olmuyor, manasını yitiriyor. “Gönderen: İlhan Sami Çomak” mesela, böylesi bir dayanışmayla, çekim sürecinden başlayarak yapılan haberlerle, gösterimlerde birer foruma dönüşen söyleşilerle, konuya/kişiye dair yarattığı farkındalık ve hareketlilikle bunu net olarak görebildiğimiz bir belgeseldi.
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel sinema elbette bir bilgi taşıma aracıdır ancak yalnız bu değildir. Bahsettiğin içeriklerin hepsi birer kayıttır. Şahsî, tarihi ya da politik bir manaları olabilir. Tahminen bir belgeselin odaklandığı temayı güçlendirecek tarafları olabilir, fakat kaydedilen her şeye belgesel diyebilmek güç hakikaten. Hatta yapılma maksadına ve yararlandığı kaynaklara nazaran dezenformasyonun bu derece arttığı periyotlarda manipülatif emelli da olabilirler. Belgesel sinema, bilgi taşımanın yanında, dramatik bir yapıyı, bir anlatımı ve bilhassa bugün bir ideolojik bakışı mecburî kılıyor. Hususla kurulan ilgi ekseninde sinematografik bir anlatı kurmak gerekiyor. Kimi sinemaları izlemek için yalnızca o direktörün yaptığını bilmek kafidir. Merak ettiğimiz, o bahse onun nasıl baktığıdır. Seçeceğiniz hususla başlıyor aslında bu süreç ve senaryodan ses dizaynına dek devam ediyor. Belgeselci o gerçeği bu ögelerle yine inşa ediyor ve seyredilebilir bir sinema haline getiriyor. Bu halde üretilmeyen, yalnızca bilgiye dayalı çalışmalar doküman niteliği taşısa da sinema niteliği taşımaz bana kalırsa. Fakat bu alanda üretilenlere dair topyekûn bir ret belgeselciler için kelam konusu olamaz, zira çalıştığımız alana dair her dataya, görsele, dokümana -inandırıcılığı ölçüsünde- kesinlikle göz atıyoruz, araştırıyoruz.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt münasebetinden ötürü, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Gerçek olanın en fazla manipüle edildiği ve hakikate erişmenin en sonlu olduğu periyotlardan biri olan bugün, belgesel deyince akla otosansür ve sansür geliyor birinci olarak. Bilgiye erişim kanallarının sınırsız ölçüde arttığı bir vakitte, toplumun gerçekle ortasındaki aralık de bir o kadar artıyor. Bu da belgeseli daha kıymetli ve geçerli kılıyor, direktöre yüklediği telaş ve kaygılarla birlikte elbette. En çok gizlendiği periyotlarda gerçeği anlatma eforuna girmek çok cesurca bir işe dönüşüyor. Tekrar de en cesurumuz için bile bünyemize yerleşen, tıpkı bilinçaltı üzere bizi yönlendiren bir otosansür düzeneği kaçınılmaz görünüyor. Hayatta kalabilmek için geliştirilen bir refleks üzere.
Öteki yandan, fikir basamağından tutalım gösterim ve dağıtım sürecine dek direktörleri tesiri altına alan bir müdahaleler silsilesiyle karşı karşıyayız. Üstte kısaca değindim aslında, kaynak yaratma rolüne sahip hiçbir kurum/fon/oluşumun bundan azade olmadığı fikrindeyim. Dışında tutmayı, tartışmamayı da değişimi ve bu alanda basamak kaydetmeyi engellemesi açısından gerçek bulmuyorum. Ekonomik bağımlılık otosansürle birlikte işliyor ve aslında bizler o direktörün hayalindeki sinemaları hiçbir vakit izleyemiyoruz, görünmeyen, daha fikir evresindeyken bir müdahaleyle ortaya çıkmış hallerini izliyoruz. Başka taraftan bağımsız ve kendi imkanlarıyla çalışan belgeselcilerin görünmez olmasına da sebep oluyor.
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi dalı için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına göre sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Kurmaca sinemalar bile dijital mecralarda çeşitli ve daha çok oyuncuların popülerliğine bağlı kriterlere nazaran yer bulabiliyor. Pandeminin yarattığı yeni şartlarda sinemacılar için yeni bir alan açabilir, fakat belgesel sinemacılar için birebir durumun geçerli olacağını sanmıyorum. Ticari beklentilerin yüksek olduğu mecralarda belgesel sinema ne kadar desteklenir, doğrusu bilemiyorum. Desteklense dahi özgürleştirmenin tersine kabul gören mevzular üzerinden hareket edileceği için özgürleştirici değil kısıtlayıcı olacaktır. Muhakkak bahislerde iyi işler üretilecekse ve belgesel direktörlerinin bir kanaldan beslenmelerini ve şahsî üretimlerini sürdürmelerini sağlayacaksa elbette olmalı. Yani buradan, belgesel yaparak para kazanan bir direktörün bağımsız bir iş yapmasını sağlar ve ekonomik bir rahatlık getirir.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Bir uzun metraj senaryonun çalışmaları içindeyiz. Son belgeselimiz “Ufka Bakma Durağı”nın kurgusu ocak sonunda tamamlandı. Bu yılı gösterimlerle ve söyleşilerle geçirmeyi planlarken sinemamızla birlikte konuta kapandık aslında. Yarım kalan işlerimiz de oldu. Çabucak yeni bir biçim kazanarak süratle yeni periyoda uyarlandık ve pandemi deneyimini yaşarken bir yanda dev üzere büyüyen hak ihlallerine şahit olduk. Anlatma isteği ağır bastı tabi, üstelik temas kurmadan, yeni yollar arayarak. Pandemide hepimizin en inançlı alan olarak gördüğü “ev”in, şiddet failleriyle birlikte yaşayan bayanlar için en tehlikeli yerlere dönüştüğünü gördük. Pandemide haklarına erişmede daha büyük zorluklar yaşayan, keyfi uygulamalarla karşılaşan, lakin kurtulmayı başarıp “hayatta kalan” bayanların yazdıkları mektuplarla yaşadıkları süreçleri anlattıkları bir görüntü serisi hazırladım. Yaratıcı belgesel dizaynıyla yola çıkıp deneysel bir alana hakikat kaydığım bir çalışma oldu. Kıssalar “ev” teması üzerinden ilerlediği için yaşadığım meskene bir belgeselci merakıyla baktığım, gizli hisleri aradığım bir süreç oldu. Daha evvel kurguda bu kadar vakit geçirme talihimiz da pek olmuyordu, bir deadline’a nazaran hareket ediyorduk. Emsal mevzularda çalışmalar olan farklı direktörlere ilişkin iki belgeselin daha kurgu süreçlerini yürütüyorum. Hepimizi hayli zorlayan bu devrin bitmesini ve “yeni normal”e uyarlanacağımız ve kalabalıklar içinde sinemalarımızı çekeceğimiz günlerin gelmesini bekliyoruz sabırsızlıkla.
Gazete Duvar
