Tarihimiz nerede başlar? Ülkümüz ne cihete sarfiyat? Ecdadımız kimdir? Ya da daha da kıymetlisi: ‘Biz’ kimiz? Tüm bu soruları, tıpkı toprak modülüne yönelttiğimizde her cenahtan farklı cevaplar alabiliriz. Ne de olsa tarih, kullanıldığı konuma nazaran eğilip bükülebilir. Öte yandan muktedirler, dilek edilen kimliğin inşası doğrultusunda yukarıdaki sorulara geçmişten beslenerek kendilerince de cevaplar üretir. Egemenlerin tarih yazımına ne kadar karşı olsanız da bu kimlik anlayışından arınmak pek de kolay iş değildir, nihayetinde herkes görünür başlı bir ‘biz’in üzerinde mutabık hale gelir. Hal bu türlü olunca ‘ecdadımız’ 21. yüzyılda TV prodüksiyonlarıyla yine yaratılırken, ‘kadim düşman’ Şark Roma İmparatorluğu ile gerçekte nasıl münasebetler kurduklarını görmüyoruz. Halbuki tarihte yeni manzaralar aramak tarafına, yeni gözler edinmek gerek ki, üzerinde durduğumuz kara kesiminde dahi yeni keşiflere yelken açabilelim.
Tarih yazımının anlaşılan başlı aktüel çıkarlarla nasıl ilintili olduğunu hepimiz biliyoruz. Hasebiyle tarihin ne kadar dinamik ve toplumsal kimlik inşasında nasıl kıymetli bir kaynak olduğunu tekrarlamaya gerek yok. Lakin günümüzde Doğu/Batı, Hıristiyan/Müslüman üzere olağan ancak keskin çizgilerle tarihi yorumlama uğraşı, karşılık bulduğu için üzerinde durmamız gereken bir bahis. Bu yaklaşımın tezahürü elbette yalnızca devletimizde değil, Garp merkezli mülahaza anlayışında da kendini gösteriyor. Bundan da bahsedeceğiz bahsetmesine lakin evvel çuvaldızı kendimize batıralım.
BİZANS DAHA FAZLA ‘BİZ’E YAKIN OLMASIN?
Maksadımız elbette ‘ideal’ bir kimliği işaret etmek değil; yalnızca bugünün keskin tahlilleriyle geçmişi değerlendiremeyeceğimizi vurgulamak ve ‘Doğu’nun’ sandığından daha fazla ‘Batı’; ‘Batı’nın’ sandığından daha fazla ‘Doğu’yu’ içinde barındırdığını söylemek. Aslında pek de bir şey tabir etmeyen bu kavramların şimdiki gereksinimlere nazaran içinin doldurulduğunu unutmadan, dilerseniz şöyle bir bakalım, kabul etmek istemediğimiz yanlarımıza. Daha açık bir halde söz etmek gerekirse, bizim için her devir üçüncü çoğul kişi olmuş Bizans, sandığımızdan daha fazla ‘Biz’e yakın olmasın?
Mesela bizim, ismi aktüel mealde “Yunan çağrışımı yapabilir” endişesiyle ‘Anadolu Selçuklu Devleti’ olarak andığımız, meğer kurucularının kendilerini ‘Rum Selçukluları’ diye tanımladığı devleti ne kadar iyi tanıyoruz? (Roma ile özdeşleşen ‘Rum’ terimi, daha sonraları hem Hintliler hem de Portekizlilerce Osmanlılardan bahsederken ‘Rumi’ ya da ‘Rumlar’ hallerinde kullanılmıştır.) Örnek vermek gerekirse Rum Selçukluları’nın kuruluşunun Bizans imparatoru Aleksios’un himayesi altında gerçekleştiğini neden hazmedemiyoruz? Üstelik Bizans’ın Hıristiyan hısımlarına karşı savaşması için… Daha sonra verdiği kararın kendisi açısından beğenilmeyen sonuçlandığını gören Aleksios’un ‘gerçek’ Selçuklu Sultanı Melikşah ile birlikte giriştiği, Anadolu’daki Süleyman Şah’a karşı ittifak eforlarına ne demeli? Tarihi ‘dinler savaşı’ olarak gösterenlerin verecek karşılıkları var mı? Geçmişte ‘Türkleri Anadolu’dan atmak için Türk-Yunan ittifakı’ kurulmasını hatırlamak, tersiyle kendini var eden makamların işine gelmiyor anlaşılan.
Elbette bu işin bir tarafı. Tarih yazımı zahir bir memlekete ya da coğrafyaya has değil. Birebir formda Haçlı seferlerine de Hıristiyan-Müslüman çatışması deyip geçmek, güçlü bir yanlışa düşmek olur. Konstantinopolis’e en büyük zararı veren, onun ruhuna hürmetle yaklaşan ve kente yine görkem kazandıran Fatih Sultan Mehmet midir? Yoksa onu karanlık bir örtüye saran, yağmacı Latin güçler midir? Ya da Hıristiyanlar Müslümanlara karşı savaşırken ticari avantajların ‘kokusunu alan’ Venediklilerin çabukla Selçuklulara bir ticari mutabakat götürmesi, ‘din savaşları’ anlatımına nasıl oturtulur?
YUSUF ‘DEMETRİOS’, KONSTANTİNOS’UN YEĞENİ ‘MESİH PAŞA’ OLDU
Gerek dünün Yeşilçamı, gerek bugünün televizyon prodüksiyonları sağ olsun, Anadolu’da Türkler ve Bizanslılar arasında daimi bir çatışma olduğuna dair müthiş kademede yanlış bir algıya sahibiz. İşin acı tarafı, kimsenin bundan gocunduğu da yok. O devri düşündüğümüzde aklımıza Diriliş Ertuğrul şapkalarıyla uzaklardan gelen Engin Altan Düzyatanların durmaksızın Hıristiyanlarla savaştığı bir manzara getiriyoruz. İşin ironik yanı, Garp merkezli mütalaa anlayışları da derhal hemen tıpkı görüşe sahip. Halbuki bu iki güç, birbirine kılıç salladığı asker meydanları kadar, çıkarları örtüştüğü vakit düğün sofralarında ya da itilaf masalarında da uzun yıllar bir araya geldi. Böylelikle hanedanlar da birbirlerine karıştı: Bayezid’in en küçük oğlu Yusuf’un ‘Demetrios’ ismiyle vaftiz edilip Bizans İmparatoru Manuel’in hizmetine girmesi; sair taraftan son imparator XI. Konstantinos’un yeğeninin Müslümanlığı kabul edip, manidar bir isim seçerek ‘Mesih Paşa’ olması ve Fatih’in onu ‘Kaptanı Derya’ olarak hizmetlendirmesi yalnızca birer örnek… (Mesih Paşa, Sadrazamlık üzere kıymetli hizmetler de üstlenirken, Konstantinos’un öteki bir yeğeni Murad Paşa, 1472’de bir sefer sırasında öldüğü tarihe kadar Rumeli Beylerbeyi olarak vazife aldı.)
Bilhassa Şark ile Garp arasındaki bağların simbiyotik bir biçimde geliştiğini öne sürdüğü görüşleriyle bilinen Arkeolog Warwick Ball, bir öteki alakaya dair şöyle diyor: “1130’da İmparator II. İoannes Komnenos’un kardeşi İsaakios Komnenos, Konstantinopolis’ten kaçıp Türklere sığınmıştı. Oğluysa Müslümanlığı benimsemiş, Sultan I. Mesut’un kızıyla nikahlanıp Selçuklu ve Komnenos ailelerini evlilik yoluyla birleştirmişti. Böylelikle on 2. yüzyılda iki ‘Roma İmparatoru’ peydahlanmıştı: İkisi de Anadolu’da karar sürmüştü; birbirleriyle evlilik yoluyla akrabaydılar; biri imparator, gayrısı sultandı; biri Hıristiyan, başkası Müslüman’dı; ikisi de kimi vakit birbirleriyle savaşmış, kimi vakit ittifak etmişti; ikisi de Roma ismine (en azından mirasına) sahip çıkmıştı.”
Birilerinin gündelik çıkarları uğruna lisanlarına pelesenk ettiği ve böylelikle kolaylaştırdığı bu isimler, sandığımızdan çok farklı ve bir o kadar da merak uyandıran özelliklere sahip. Mesela günümüzde birden fazla tarihçi, 1453’ün bir fethi değil, bir sentezi tabir ettiğini belirtir. Hakikaten Fatih Sultan Mehmet’in Konstantinopolis’i fethinden sonra gururla ‘Kayser-i Rum’ yani ‘Roma’nın Sezarı’ ünvanını alması, bunun epeyce hoş bir örneği olmasına rağmen bu yanı bugüne kadar ulusal eğitim müfredatını hazırlayanların dikkatini çekmiş midir? Fatih, dünya için daima bir ‘hayalet’ olmuş Roma’nın ne manaya geldiğini enikonu biliyor, onu yok etmek değil kendi anlayışıyla yeni bir ihtişam kazandırmak istiyordu. Esasen kenti ele geçirdikten sonra Roma’nın tozlanmış yıkıntıları arasında gezerken şöyle mırıldanmamış mıdır:
“[Nasıl] Efrasiyab’ın kubbelerinde baykuş nevbet vuruyor[sa]; Kayser’lerin kasrında [da] örümcek perdedarlık yapıyor.”
YOK ETTİĞİNİZ NEYSE ONA DÖNÜŞÜRSÜNÜZ
Tarih ve kimlik bağlantısına dair tekrar Ball’a dönecek olursak, Romanın Sultanları isimli kitabında, “Yerli nüfusun kendini daha evvel Romalılarla yahut Yunanlarla yahut Hititlerle bir tutması üzere, gitgide hâkim Türk azınlıkla özdeşleştirmesiyle meydana gelen, esasen bir kimlik dönüşümüydü. Gerçekten toplumsal antropolog Fredrik Barth şu sözleriyle küme kimliğinin nasıl süreksiz -ve umumiyetle de bir yarar uğruna benimsenen- bir elverişlilik olduğunun ve değişebileceğinin üzerinde durmaktadır: ‘Duruma bağlı gelip muvakkat bir kavramdır, sürüp giden esaslı bir olgu değildir” diyor ve Bulgarların geçmişte bir ‘Türk boyu’ olarak kendilerini tanımladıklarını ancak artık büsbütün gayrı Türk bir kimliğe sahip olduklarını hatırlatıyor.
Bu ilmî gerçek, bazılarını kızdıracak olsa da bilakis, zenginlikten ötürü mesrur olunması gereken, velev çok isteniyorsa ‘gurur duyulabilecek’ bir şeydir. Bugün kesinlikle ‘biz’in soy ağacını çıkaracaksak şayet, Anadolu’ya ayak basmış her bir insanın acı ya da tatlı hikayesi elimizdeki yegane mirastır. Son yüzyıllarında ulus devlet kavramıyla yoğrulmuş bir dünya için çok gerçekçi bir kimlik anlayışı değil tahminen bu. Ancak istediğiniz kadar reddedin, görmezden gelin, velev aşağılayın… Yarattığınız ‘düşmanınız’ her vakit kendinden bir şeyler bırakır ve yok ettiğiniz neyse biraz ona dönüşürsünüz. Farklı bir deyişle hiçbir şey tam mealiyle yok olmaz, eriyip karışır. Neyin nasıl ne devir karıştığı daima biraz muğlak bir mahallin ruhunu bu türlü görürüz. Bu nedenle şovenizm bezeli büyük laflar, büyük hareketler uygarlığa yaralar açıyor.
Kaynaklar:
Avrupa’daki Asya ve Batı’nın Şekillenişi Cilt: 3, Roma’nın Sultanları, Türklerin Dünyaya Yayılışı – Warwick Ball (Ayrıntı Yayınları)
Gazete Duvar
