Mariana Mazzucato
Bu yılın başlarında Covid-19 yayılmaktayken, hükümetler bir halk sıhhati acil durumunun denetimden çıkmasını engellemek için karantinalar uyguladı. Yakın gelecekte, dünyanın tekrar karantinalara başvurması gerekebilir ve bu sefer bir iklim kaynaklı acil durumla uğraş kelam konusu olacaktır.
Kuzey Kutbu’ndaki buzulların çekilmesi, ABD’nin batı eyaletlerinde ve diğer bölgelerde şiddetli orman yangınları ve Kuzey Denizi’nde görülen metan sızıntılarının tamamı, iklim değişikliği konusunda bir taşma noktasına yaklaşıyor olduğumuza dair ikaz işaretleriyken, uygarlığın geleceğini korumak dramatik müdahaleler gerektirecek.
KAPİTALİZMİ FARKLI BİR HALDE UYGULAMALIYIZ
Bir “iklim karantinası” sürecinde, hükümetler özel araç kullanımını sınırlayacak, kırmızı et tüketimini yasaklayacak ve çok güç tasarrufu önlemleri uygulayacakken, fosil yakıt şirketleri de sondajları durdurmak zorunda kalacak. Bu çeşit bir senaryodan kaçınmak için ekonomik yapılarımızı yine düzenlemeli ve kapitalizmi farklı bir biçimde uygulamalıyız.
Birçok insan iklim krizini salgının yol açtığı sıhhat ve iktisat krizlerinden farklıymış üzere görüyor. Buna rağmen, bu üç kriz -ve çözümleri- birbiriyle ilişkili.
‘ANTROPOSEN HASTALIĞI’NIN BÜYÜK MALİYETİ
Covid-19 şahsen çevresel tahribatın bir sonucu ve yeni yapılan bir çalışmada da, “Antroposen* hastalığı” olarak isimlendirildi. Ayrıca, iklim değişikliği, salgının öne çıkardığı toplumsal ve ekonomik problemleri daha da kötüleştirecek. Bunlar ortasında hükümetlerin halk sıhhati krizleriyle uğraş kapasitesinin azalması, özel dalın daima bir ekonomik tahribata dayanma konusundaki hudutlu kabiliyeti ve yaygın toplumsal eşitsizlik durumu yer alıyor.
Bu yetersizlikler, önceliklerimizin altında yatan çarpık kıymetleri de gösteriyor. Mesela, en düşük maaşı alan “temel çalışanlardan” (hemşireler, süpermarket çalışanları ve kargo kuryeleri dahil) en yüksek performansı talep ediyoruz. Esaslı bir değişim olmazsa, iklim değişikliği buna benzeri sıkıntıları daha da kötüleştirecek.
İKLİM KRİZİ DE HALK SIHHATI KRİZİ
İklim krizi tıpkı vakitte bir halk sıhhati krizidir. Global ısınma, içme suyunun bozulmasına ve çevresel kirliliğe bağlı teneffüs yolu hastalıklarının artmasına yol açacaktır. Kimi iddialara nazaran, 2070 yılına dek dünya genelinde 3,5 milyar insan dayanılmaz bir sıcaklıkta yaşar hale gelecek.
TAHLIL ÇEVRECİ VE TOPLUMCU BİR YAKLAŞIM BENİMSEMEK
Bu üçlü krizin ele alınışı, kurumsal idare, finans, siyaset ve güç sistemlerinin çevreci bir ekonomik dönüşüm doğrultusunda tekrar yönlendirilmesini gerektirir. Bunu başarmak için önümüzdeki üç mahzurun ortadan kaldırılması gerekir: çıkar kümeleri odaklı davranmak yerine hissedar odaklı bir iş anlayışı, yetersiz ve uygunsuz biçimlerde kullanılan finans sistemi, modası geçmiş ekonomik kanılara ve yanlışlı varsayımlara dayanan hükümetler oluşturmak.
Kurumsal idare anlayışı, artık çıkar kümelerinin kaprisleri yerine hissedarların gereksinimlerini yansıtmalıdır. Kapsayıcı ve sürdürülebilir bir ekonomik yapı inşa etmek, kamu kuruluşları ve özel bölüm ile sivil toplum ortasında gerçekleşen verimli bir işbirliğine bağlıdır. Bu, şirketlerin sendikaları, emekçi kolektiflerini, topluluk kümelerini, tüketici hakları savunucularını ve başka bölümleri dinlemesi gerektiği manasına gelir.
ŞAHSÎ ÇIKARLAR YERİNE UZUN VADELİ KAMUSAL BEDELLER
Misal biçimde, devletin iş dünyasına yaptığı yardımlar olan sübvansiyonlar, garantiler ve kurtarmalar azaltılırken, iştiraklerin kurulması daha fazla desteklenmeli. Bu ise vergi mükelleflerinin parasının verimli biçimde kullanılmasını sağlamak için rastgele bir kurumsal kurtarma paketine katı şartlar getirilmesi ve böylelikle kısa vadeli ferdî çıkarlar değil, uzun vadeli kamusal bedeller yaratılması manasına gelir.
Örnek olarak, Fransız hükümeti Renault ve Air France-KLM’ye yönelik kurtarma kredilerini kirletici gazların azaltılması taahhütlerine bağladı. Fransa, Belçika, Danimarka ve Polonya, Avrupa Birliği tarafından belirlenmiş vergi cennetlerinde ikamet eden rastgele bir şirkete devlet yardımı sunmayı reddetti ve büyük alıcıların 2021 yılına kadar temettü ödemesini yahut kendi paylarını geri satın almasını yasakladı. Aynı formda, Korona Virüsü Yardım, Dayanak ve Ekonomik Güvenlik Yasası (CARES) aracılığıyla devlet kredisi alan ABD şirketlerinin pay geri alımları için fon kullanmaları yasaklandı.
Bu şartlar bir başlangıç olsa da ne iklim açısından ne de ekonomik açıdan gereğince argümanlı. Devlet yardımı paketlerinin büyüklüğü şirketlerin gereksinimleriyle uyuşmuyor ve şartlar her vakit yasal açıdan bağlayıcı değil: Örneğin, Air France’ın uyguladığı kirletici gaz salımı siyaseti sırf kısa iç çizgi uçuşları için geçerli.
DEVLETLERİN MÜDAHALE ETME VAKTI GELDİ
Çevreci ve sürdürülebilir bir toparlanmaya ulaşmak için çok daha fazlası gerekiyor. Mesela, hükümetler vergi kodunu, firmaları muhakkak gereçleri kullanmaktan vazgeçirmek hedefiyle kullanabilir. Dahası, insan gücünün boşa harcanmasını yahut yıpranmasını engellemek için şirket yahut ulusal seviyede iş garantileri de sağlayabilirler. Bu da salgın yüzünden orantısız formda iş kaybı yaşayan en genç ve en yaşlı çalışanlara yardımcı olacak ve hâlihazırda endüstride düşüş yaşayan dezavantajlı bölgelerdeki olası ekonomik şokları azaltacaktır.
Finans sisteminin de düzeltilmesi gerekiyor. 2008 yılındaki global mali kriz esnasında, hükümetler piyasaları likidite ile adeta sel altında bıraktı. Ne var ki, bu finansmanın birçok, yanlışsız yatırım fırsatlarına yönlendirilmedikleri için gayeye uygun olmayan bir biçimde finans bölümüne geri döndü.
Yaşadığımız kriz, uzun vadeli büyümeyi sağlamak doğrultusunda finansın verimli bir halde kullanılması için bir fırsat sunuyor. Üç-beş yıllık bir yatırım döngüsü bir rüzgâr türbininin uzun ömrüyle (25 yıldan fazla) denkleşmediği ya da e-mobilite (yeniden canlandırma programları gibi) doğal sermaye gelişimini ve etraf altyapısında muhtaçlık duyulan yenilikleri teşvik etmediği için, sabırlı ve uzun vadeli bir finans idaresi değerlidir.
Kimi hükümetler, hâlihazırda sürdürülebilir büyüme teşebbüsleri başlattılar bile. Yeni Zelanda, kamu harcamalarını daha geniş maksatlarla uyumlu bir hale getirmek gayesiyle GSYİH (Gayri Safi Yurt İçi Hasıla) yerine ‘refah’ ölçütlerine dayanan bir bütçe oluştururken, İskoçya vazife odaklı İskoç Ulusal Yatırım Bankası’nı kurdu.
Finansmanı çevreci bir geçişe yönlendirmekle birlikte, finans bölümünü genelde yıkıcı olan olumsuz çevresel tesirlerinden sorumlu tutmamız gerekiyor. Hollanda Merkez Bankası, Hollandalı finans kurumlarının biyolojik çeşitlilik ayak izinin, Hollanda’dan 1,4 kat daha büyük bir alan olan 58.000 kilometrekarelik el değmemiş bir alanı temsil ettiğini iddia ediyor.
YENİLİKLER VE ÇEVRECİ YAKLAŞIM TEŞVİK EDİLMELİ
Piyasalar kendi başlarına çevreci bir ihtilale liderlik etmeyecekleri için, hükümet siyaseti onları bu doğrultuda yönlendirmeli. Bu, özel bölümle birlikte yenilik üreten, risk alan ve yatırım yapan teşebbüsçü bir devlet gerektirir. Bu yüzden, siyasetçiler, yerleşik tedarikçilerin düşük maliyetli yatırımlarından uzaklaşmak hedefiyle satın alma mukavelelerini tekrar düzenlemeli ve kamuya açık etraf amaçlarına ulaşmak için birden fazla aktörden yenilikleri “toplayan” düzenekler oluşturmalı.
Hükümetler yenilik ve yatırımlar için bir portföy yaklaşımı da benimsemeli. İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’nde, daha geniş bir sanayi siyaseti bilgi-teknoloji ihtilalini desteklemeyi sürdürüyor. Benzer halde, AB’nin yakın vakitte başlattığı Avrupa Etraf Mutabakatı, Sanayi Stratejisi ve Adil Geçiş Düzeneği, 750 milyar Avro’luk (888 milyar dolar) “Yeni Kuşak AB” kurtarma fonu için bir motor ve pusula fonksiyonu görüyor.
Son olarak, güç sistemimizi -iklim krizinin panzehiri ve ekonomilerimizin güç güvenliğini sağlamanın anahtarı olan- yenilenebilir güç düzleminde tekrar yönlendirmemiz gerekiyor. Bu sebeple, fosil yakıt kârlarını ve kısa vadeli çıkarları iş, finans ve siyaset alanlarından çıkarmalıyız. Bankalar ve üniversiteler üzere mali açıdan güçlü kurumlar, fosil yakıt şirketlerinden uzaklaşmalıdır. Onlar bunu yapana dek, karbon bazlı bir iktisat hakim olacak.
Bir iklim ihtilali başlatmaya -ve bu süreçte Covid-19 karşısında kapsamlı bir biçimde toparlanmaya- açılan pencere süratle kapanıyor. İş, ulaşım ve güç kullanımının geleceğini dönüştürmek ve ‘çevreci bir iyi yaşam’ kavramını gelecek jenerasyonlar için bir gerçeklik haline getirmek istiyorsak, süratli hareket etmemiz gerek. Öyle ya da bu türlü, radikal bir değişim kaçınılmaz görünüyor; bizim görevimizse, hâlâ seçme fırsatımız varken istediğimiz değişime yöneldiğimizden emin olmaktır.
*Antroposen: ‘İnsan hükümran çağ’ manasına gelen bir terim.
Makalenin özgünü Project Syndicate sitesinde yayımlanmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
