Gazete Duvar’da, gelişkin bir adalet sistemiyle, başarabildiğimiz ölçüde demokratik bir toplum hayatı sürebilmek için bugünün ve geçmişin karşılaştırılmasına dayalı tartışmaya devam ediyoruz.
Bu mevzuda tartışma açılmasının gereği ve faydasına Levent Köker’in Birikim mecmuasındaki yazısı işaret etti: “Başkancı rejim: Popülist yarışmacı otoriterlik mi, diktatörlük mü?” Gazete Duvar muharrirlerinden Ümit Kıvanç, Köker’in ortaya getirdiği meseleleri ve görüşleri aktararak, geçmişin tartışılması üzerindeki fiilî ambargoya dikkat çekti ve, “Bizim gerçekten bir demokrasimiz var mıydı?” diye sormadan çıkış aranamayacağını ileri sürdü.
Bugün Gazete Duvar muharriri Kemal Can aşağıdaki yazısıyla sistem tartışmasını devam ettiriyor.
Kemal Can, Türkiye’deki mevcut sistemle ilgili, geçmişte “anlaşma, pazarlık ve çatışma ile kurulan iktidarın” içinden geçtiğimiz süreçte “bütün önceliği ülke bekasıyla özdeşleştirilmiş kendisini sürdürme motivasyonuna dayalı açık ortaklığa” dönüştüğünü tabir ediyor.
TÜRKİYE NEYE BENZİYOR?
Kemal Can
Türkiye, dünyanın bu “tuhaf zamanlarının” özel bir örneği haline geldi. Yalnızca bu ülkede yaşayanların “nedir bu başımıza gelen” merakını tetiklemiyor artık daha fazla sayıda milletlerarası makalede Türkiye’den bahsediliyor. Son yılların moda finans tabiriyle söylersek; siyaset bilimi literatüründeki dikkat cazipliği “pozitif olarak ayrışıyor”. Hatta acayiplik ihraç edebilecek kıvama geldiği bile söylenebilir. Gündelik konuşmalarının “önemli” başlığı olması kadar -Trump’ın ağzından düşmüyor mesela- akademik ve teorik çalışmalarda Türkiye’ye daha sık rastlanıyor. Yaşanmakta olan siyasi pratik, bir tarafıyla farklı modellerle tipik benzerlikler gösterirken bir tarafıyla da çok eklektik bir karmaşa halinde.
Bir müddettir -ki bu mühlet hiç de kısa değil- yaşanmakta olan fevkalâde hareketlilik, karmaşayı daha da büyütüyor. Ülkede olup bitenler, iktidar terkibinin birkaç sefer radikal biçimde yenilenmesi, anayasal çerçevenin önemli müdahalelere uğraması, güç-para bağlarındaki zikzaklar ve bütün bu değişikliklerin yönetilme/karşılanma biçimi, sonuçlarından bağımsız olarak yüksek ve süreklileşmiş harikalık yaratıyor. Yaşanan çalkalanma, içinde sürüklenenlerde yarattığı sersemlik kadar dışarıdan bakanları da yoruyor. Her modele uyabilecek gereç veren Türkiye, bazen küresel trendle bazen de özgün görünümleriyle fazla abartılabiliyor.
Ümit Kıvanç’ın geçtiğimiz hafta Gazete Duvar okurlarının dikkatini çektiği kıymetli bir yazı, Birikim mecmuası Eylül sayısındaki Prof. Dr. Levent Köker’in “Başkancı rejim: Popülist yarışmacı otoriterlik mi, diktatörlük mü?” makalesiydi. Yazı, “içinde bulunduğumuz şeyi nasıl anlamalıyız ve bu girdaptan çıkabilmek için anladığımız şeyi değiştirmeye nereden başlamak gerekir” sorularına karşılık arayan kapsamlı bir toparlama ve değerli bir tartışma başlangıcı sunuyor. Bu memlekette neler olup bittiğini gerçekten anlamaya gereksinim duyanların, alıntılarla yönetim etmeksizin baştan sona dikkatlice -ve tahminen tekrar tekrar okuması gerek.
Köker, herkesin kendi siyasi bagajına nazaran tanım ettiği, gündelik siyasi lisandaki isimlendirmelerden ve yüzeysel tanımlamalardan çok, siyaset bilimindeki kavramsal çerçeveye odaklanıyor. Genel trendle açıklanan kimi kavramsallaştırmaların özgün tarafları kaçırabildiğine değiniyor. (Elbette aksisi de doğru) Türkiye’deki mevcut rejimin yaygın ve tanınan tanımlarını, değişimin takvim ve nitelikleriyle ilgili modelleri özetliyor. Her tanımın sağlayabildiği açıklayıcı karşılıklar kadar üretebildiği problemlere da parmak basıyor.
Son yılların beğenilen kavramları popülizm ve otoriterlik açısından, Türkiye örneğinin nasıl ele alındığını ortaya koyuyor. Elbette bir anayasacı olarak işin bu tarafına dair dikkat cazibeli noktaları işaretliyor. Daha evvel de söylediğim üzere, özetlemelere ve üzerine yapılan tartışmalara değil direkt makalenin kendisine müracaat edin ve kesinlikle okuyun. Bu yüzden makaleye ait özetleme kısmını biraz daha kısa tutup, Köker’in açtığı tartışmaya kimi noktalarda yeni sorularla katılmaya çalışacağım.
OTORİTERLİK, ‘BAŞKANCILIKLA’ MI GELDİ?
Levent Köker, başlıkta da belirttiği üzere Türkiye’deki rejimi, “başkancılık” olarak isimlendirmeyi tercih ediyor. Pek çok açıdan benzerlikler gösteriyor olmasına karşın “rekabetçi otoriterlik” tanımlamasını tartışarak başlıyor. Seçimli sistemin devamı ve modelin pek çok tipik özellikleriyle ziyadesiyle uyumlu olmasına karşın, eski rejimin karakteri yüzünden, sıkıntının “değişim” olarak okunmasını problemli buluyor: “Otoriterleşmenin başlangıcını işaretleyebileceğimiz, ‘demokratik’ (‘otoriter olmayan’) bir devrinin olması gerekir. Sanki bu türlü bir dönemleştirme yapılabilir mi?”
Köker, eski rejimin bir “vesayetçi demokrasi” olmayıp, diğer bir otoriterlik versiyonu olduğunu söyleyerek, otoriterliğe kayıştan çok, otoriterlik formları ortasındaki bir geçişin -hatta daimi bir otoriterlikten bahsetmenin- daha açıklayıcı olduğunu düşünüyor. Bu noktadan hareketle, muhalefet telaffuzunda yük kazanan onarım perspektifinin yetersizliğini savunuyor. Ümit Kıvanç’ın yazısı da, altı kalınca çizilmiş bu noktaya odaklanıyor. Böylesi bir sorgulamanın şimdiki tartışmalara nasıl suçlamalar ve tartışmayı kapatma ataklarıyla yansıdığına değinen Kıvanç, tahlil için -hatta tartışma için- bu türlü bir başlangıç noktasının problemli olduğunu söylüyor.
Sürece dönemsel geçişler halinde bakma yaklaşımını, iktisatta, dış siyasette ve başka toplumsal-siyasi hususlarda da görüyoruz. Hatta kültürel birtakım tartışmalar bile böylesi ezalara tosluyor. En şimdiki tartışma olan iktisatta, “eskiden daha iyi olan neydi ki, bir bozulmadan bahsediyoruz” eleştirisini çok sık duyabiliyoruz. Liyakat tartışmaları tercih problemi atlanarak konuşuluyor. Dış siyasette eksen kayması olup olmadığı etrafındaki tartışmalarda da, “eksen neydi” ve “sahiden değişti mi” soruları son derece aktüel ve ucu ziyadesiyle açık olarak ortada duruyor.
Herkes meşrebine -ve niyetine- nazaran geçiş için milatlar, kesin sonları olan periyotlar saptıyor. Mesela gazetecilikte herkes kendi atılma, dava yahut istifa tarihine bağlı bir “bozulma” takvimi veriyor. Fakat bu yaklaşımdan doğan çok açık sıkıntıya ve buradan başlamanın yarattığı tahlil perspektifi sakatlığına karşılık, “eski daha mı iyiydi” sorusunun da kurumsal ve kavramsal çerçevedeki kalıcı ve yapısal hasarı biraz gölgeleme riski yok değil. Bilhassa kurum ve kavram seviyesinde onların evvelden de nasıl kullanıldığı ile bugün geriye kullanılabilir bir şey bırakılıp bırakılmadığını başka düşünmek gerekebilir. Geçilen eşikler bulmaya çalışmaktan da, “tencere tabanın kara” bakışından da, iki istikametli olarak vazgeçmek en iyisi.
KRİZ MAHSULÜ ÇIKIŞ, TAHLILI GARANTİ ETMİYOR
Köker, yeniden bilhassa dünya örnekleri bağlamında sık müracaat edilen popülizm bahsini de tartışmaya açıyor ve bilhassa popülizmin belirleyici karakteri olarak işaret edilebilecek “kurulu düzen” çatışmasına daha dikkatli bakılması gerektiğine değiniyor: “Gerçekleştirilen rejim değişikliği, bu açıdan devletin konseyi tertibiyle çatışma olarak nitelendirilebilir mi?” Aktüel siyasi tartışmalarda çok kullanılan “rejim yıkma” ve “karşı devrim” tezlerine destek yapılan bir çatışmanın varlığından kelam etmenin zorluğunu söylüyor. Bu kıymetlendirme, müşterisi bol bilinmeyen ve dengeli ajanda üzerinde ilerlendiği tezlerine da bir karşılık.
“Türkiye’deki rejim değişikliğinin aslında bir ‘kriz’in eseri olduğunu görmek” ve “bu krizin aşılmasına giden yolun da yeni bir siyasî toplum (polity) inşa etmek (constitute) manasında yeni bir ‘anayasa’dan (constitution) geçtiğini göstermek” Köker’in dikkat çektiği noktalar: “Bugün gelinen nokta, geçmişteki rejimin krizlerinden doğmuştur. Anayasal kimlik, yasama-yürütme-yargı kurumlarının düzenlenişi, pek sağlıksız bir biçimde aşırı merkeziyetçilik ile özdeş kabul edilen ‘üniter devlet’ saplantısı, bir istikametiyle ‘seçimli parlamenter hükümet’, ancak diğer istikametiyle heyeti tertibi koruma ile görevlendirilmiş ‘bekçilik’ tertibi niteliğindeki yapı… Bunların tekrar canlandırılması, Türkiye’yi ‘yarışmacı otoriterlik’ten uzaklaştırıp daha demokratik bir rejime doğru ilerletemeyecektir.”
Benzeri hatta paralel -ve aslında dolaşık- durumu, ekonomik kriz bahsinde de tartışıyoruz. Lakin krizlerden çıkış yahut krizlerin zorladığı seçenek olarak ortaya çıkan değişikliklerin, kendi yarattıkları yahut içine girdikleri krizlerle de biçimlenmeye devam ettiğini hatırdan çıkartmamak gerek. Önümüze gelen sorunlu “sonuç” tablosunun, ne kadarının eskinin krizinin ne kadarının yeninin açmazının damgasını taşıdığı -en azından ikisini birlikte ele alma zorunluluğu- bütünü pahalandırmak için değerli. Her ekonomik, toplumsal ve siyasi değişimin, kriz açan anahtar üzere işlemediği, açılan kapıdan girilen alanın da her vakit çok hesaplanmış ve tanımlanmış olmadığı gerçeği ortada.
Yaşadığımızı anlaşılmaz bir karmaşaya dönüştüren, birebir anda birden çok şeye benzemesine, bazen de hiçbir şeye benzememesine yol açan, evvelki ve sonraki krizlerin farklı muhtaçlık ve imkanları. Hiçbir yerde ve doğal olarak Türkiye’de de süreç “hadi artık şuna dönüşüyoruz” denilerek yaşanmıyor. Vakit zaman çok eklektik orta formlar, bazen hesaplanmış bazen can havliyle sarılınmış prosedürler devreye giriyor. Köker’in işaret ettiği üzere “yeni bir siyasi toplum inşa etmek” için yeni bir anayasayı hayati yapan da bu. “Eskinin” ürettiği kriz yanında, bugünün mahsulü hasar ve onların yaslandığı siyasal dinamikler birçok vakit birlikte işliyor.
12 EYLÜL İLE BUGÜNÜN İLİŞKİSİ
“Geçici bir müddet ile duyuru edilen bu olağanüstü hal, geçmişte de örneklerini gördüğümüz üzere, yeniden Anayasa’da öngörülen yöntemlerle uzatılarak, iki yıl devam ettikten sonra, Temmuz 2018’de, enteresandır, ‘başkancı rejim’e tam olarak geçildikten sonra sona ermiştir. Bu, bir istikametiyle, siyaset bilimi ve hukuk literatüründe ‘anayasal diktatörlük’ olarak isimlendirilen tipin somut örneklerinden biri üzere görünürken, diğer tarafıyla yeni bir siyasî rejim inşa etmeye yönelmek manasında ‘egemen diktatörlük’ özellikleri göstermektedir”.
Türkiye’deki liderci rejimi “egemen diktatörlük” olarak ele alan Köker, bütün diktatörlükler için geçerli sayılan geçiciliğin konulan maksatlara nazaran belirlendiğinin, münasebetiyle olanı tanım etmek açısından da kıymetine dikkat çekiyor. Bu noktada, anayasal perspektiften 12 Eylül ile inşa edilen “ikici devlet” yapısından, Ernst Fraenkel’in “ikili devlet” formuna geçildiğini -bu nedenle popülizm yerine neo-faşist momentin daha açıklayıcı olduğunu- söylüyor:
“Başkancı rejim ile birlikte, daha evvelki sistemde görülen ve “anayasal-yasal iktidar” ile “devlet iktidarı”nın, birbirleriyle “Millî Güvenlik Kurulu” üzere formel yahut enformel kanallarla, çoğu vakit yapısal nedenlerle de oldukça eşitsiz biçimlerde konuşup anlaşma yoluyla sağlanan devlet idaresinin yerini, tekçi bir yapı almış bulunmaktadır.”
12 Eylül’ün siyaseti (hükümeti) vesayetle denetleyen -hatta kuşatan- devlet ikiciliğinin yerini alan bugünün tekçi imajı, galiba devletin hükümete girmesiyle sağlandı. Buna, vesayet yerine paydaşlık yahut vesayeti hükümetin içine taşıyarak sivilleştirmek de diyebiliriz. 12 Eylül’ün yaratmak istediği siyasi model, uygun ve gerçek bir ideolojik taban ile bunu taşıyacak güçlü aktör temin edilemediği için, mecburî bir ikici denge-kontrol sistemine gereksinim duymuştu. Yapılacak ekonomik, toplumsal ve siyasi dönüşümün gereksindiği “rızayı” sağlamak için, uyduruk Türk-İslam sentezi ve çabukla hazırlanmış siyasi mühendislikler çok elverişli -en azından güvenilir- değildi.
Yıllarca mutabakat, pazarlık ve çatışma ile kurulan iktidar (siyaset) artık bütün önceliği ülke bekasıyla özdeşleştirilmiş kendisini sürdürme motivasyonuna dayalı açık iştirake dönüştü. Bu manada Köker’in işaret ettiği halde, 80 Anayasası’nın dizaynından çok önemli bir kopuş kelam konusu. Ancak hiç de küçük olmayan bu biçimsel kopuşa, “devlet aklı” -ve kısmen öbür hakim güç merkezlerinin tercih ve ihtiyaçları- tarafındaki niyetler açısından bakılınca, bir tıp tamamlanma imgesi de ortaya çıkıyor. Vesayetten çekilen lakin fikrini iktidara yapıştıran devlet. İşte bu yüzden, eskiyi ihya etmeyi aklının ucuna bile getirmeden “yeni”den kurtulmak, yalnızca ahlaki-siyasi olarak yanlışsız olduğu için değil aslında kaçınılmaz bir mecburilik olduğu için elzem.
Gazete Duvar
