Nevzat Eminoğlu
“Feqî û Qîza Mele” yani “Öğrenci ve Hocanın Kızı” bölgemizde yaşanmış hoş bir aşk kıssası ve birebir vakitte dengbêjlik yapıtlarına de husus olmuş bir olaydır. Kürt edebiyatının iki güçlü ekolü bu yapıtta buluşmuştur denilebilir. Yazılı ve kelamlı Kürt edebiyatı bu yapıtta kesişiyor. Kelamlı bir kültüre dayanan Kürt halk edebiyatının değerli bir kısmı olan Dengbêjlik geleneğine ilişkin olan bu eserin/aşk öyküsünün yaşandığı yer, yazılı klasik Kürt edebiyatının kaynağı olan medrese çevresidir.
Kıssanın üç kahramanı da medrese kültürü ile alakalıdır. Öykünün baş karakterlerinden biri olan “Feqî”, Kürtlerde tarihî eğitim kurumu fonksiyonu görüp asırlarca Kürtçe anadilde eğitimin ve yazılı Kürt edebiyatın kaynağını teşkil eden medrese eğitim sisteminde orta-lise periyodu öğrencisine verilen isimdir. “Mela” ise “hoca” manasında olup hem cami imamlığı yapan hem de medresede “müderris” vasfı ile ders verip öğrenci yetiştiren eğitmen/öğretmendir. Kıssada başkarakter olan “Feqî” yazılı edebiyatın kaynağı olan medrese öğrencisidir, tıpkı vakitte da kelamlı edebiyat yapıtı olan “kılam”ın icra edicisi “dengbêj”dir. Öteki başkarakter olan “Telli Ayşan” da hem yazılı edebiyatın eğitimcisi olan “Mela/Müderris”in kızıdır hem de “dengbêj”dir.
Ben bu yapıtı, üç yıl evvel Şırnak Üniversitesi’nin düzenlediği “Uluslararası Dengbejlik Kültürü ve Dengbejler Sempozyumu”na “Awayê Vegotina “Got û Got” Di Edebîyata Dengbêjîyê de Wek Mînak: Kilama “Feqî û Qîza Melle / Dengbejlik Edebiyatında (Dedi-Dedi’li Stili Söyleyiş): Talebe ve Hocanın Kızı İsimli Eser Örneği” başlığı ile Kürtçe bir bildiri olarak sunmuştum. Dengbêjlik edebiyatında icra edilen eserler anlatım istikametinden birkaç tipe ayrılmaktadır. Bunlardan biri de “Dedi-dedi’li Tarz/Awayê Got-Got”’ halinde olanıdır. Yapıta hayli tesirli ve çarpıcı bir anlatım katan bu tıp söyleyişte, diyaloglar adeta bir sinema şeridi üzere canlandırılmış olur. Amansız bir uğraş ve atışma atmosferi yansıtılır.
“Feqî”, “Mela” ,“müderris” üzere bölgemizin tarihi eğitim kurumları olan medreseler ile ilgili bu eğitim kavramları hakkında detaylı bilgi için, kısım muharriri olduğumuz ve Pınar Yayınları’nda bu yıl çıkan ‘Muş: Tarih, Toplum, Siyaset ve Hafıza’ isimli kitaptaki “Muş’un Kültürel Zenginliği: Medreseler” isimli makalemize bakılabilir.
Bu dengbêjlik eserinin/kılamın iki kahramanından biri olan “Feqî”nin lakabı Hasan’dır. Asıl ismi Abdullah’tır. Kendisi Ağrı’nın Patnos ilçesine bağlı Kızkapan köyündendir. Feqî Hasan, Muş’un Bulanık/Kop ilçesine bağlı olup yeni ismi Adıvar olan Şervanşeyh köyünde Medrese eğitimi almaktadır. Şervanşeyh köyü evvelce beri medrese eğitiminin bulunduğu bir merkezdir. Bu köy Bulanık ile Muş ortasında Murat Irmağı ile bu ırmağın büyük bir kolu olan ve Hınıs Çayı da denilen Heftreng Irmağı’nın birleştiği yere, Duavan bölgesine yakın bir yerleşim yeridir. Bir periyot, Osmanlı’nın sonlarında bölgenin askeri idareciliğini yapmış olan Halid Beg-i Hesenî’nin de karargahı olan Şervanşeyh köyünde bölgenin meşhur ulema ve müderrislerinden Mela Osman-i Xorosî de medrese hocalığı yapmıştır. Yani bu aşk kıssası Muş’un Bulanık ilçesinde yaşanmıştır. Takriben 1920’li yıllarda. Etmanekî aşiretine mensup olan Hasan, güzel bir genç ve birebir vakitte iyi bir dengbêj/ses sanatçısıdır. Köy medresesi müderrisi ve cami hocası Çuxurî aşiretine mensup Mela Muhammed’tir. Muş/Bulanık ve Norşin ortası bölge Çuxuri/Berjêrî aşiretinin kıymetli bir merkezdir. Bu aşiret zati alim ve mollaları ile ünlüdür. Mela, bu bölgedeki Morx köyündendir. Bu köy Norşin’e bağlıdır.
Hocanın genç, hoş ve özgüven sahibi bir kızı vardır. İsmi Telli Ayşan. Genelde medreseler mescide bitişik olur ve hocanın konutu de genelde mescide yakın yerde olur. Bu nedenle hocanın ailesinin talebeleri görme imkânı daima olur. Telli Ayşan bu güzel talebeye gönlünü kaptırır. Muhakkak ki Telli Ayşan’da da dengbejlik kabiliyeti var. Aşık gençler orta ara buluşurlar. Gençler birbirleri ile tanışma fasıllarını, aşklarını, evlilik tekliflerini vs. hepsini dengbêjlik lisanı ile yani karşılıklı kılam/melodik bir lisan ile aktarırlar. Ayşan, delikanlı ile evlenmek ister lakin bir sorun vardır. Feqî Hasan bir yıl evvel evlenmiştir. Bu karşılıklı melodik diyaloglarda Ayşan, ikinci eş yani kuma/hêwî olmayı da kabul ettiğini ilan eder. Eşine sadık kalan Feqî, Ayşan’a “dünya ahret ana-bacımsın” der. Bu karşılık Ayşan’ı epeyce üzer. Bu fedakarlığına da olumlu bir karşılık alamayan Ayşan’ın aşkı, bu sefer hiddete ve kızgınlığa dönüşür. Bu yüzden son olarak “Feqî”ye: “Öyleyse kitap ve defterlerini al ve acilen köyümüzü terk et, defolup git buradan” diyerek diyaloğu noktalar.
‘Feqî û Qîza Mele’ isimli bu aşk kıssası, Arap edebiyatı kaynaklı olup birçok lisanda edebi yapıtlara husus olmuş ve birebir vakitte Kur’an’da geçen ‘Yusuf ve Züleyha’ kısası ile birçok ortak öğe barındırmaktadır. Yalnız bu kıssada ‘Yusuf ve Züleyha’dan farklı bir öğe olarak bayan karakter değil erkek karakter evlidir. Yeniden Kürt yazılı ve kelamlı edebiyatının parlak bir yapıtı olup Kürt edebiyatının ‘Yusuf ve Züleyha’sı olarak nitelendirilen ‘Zembilfroş Destanı’ ile de birtakım ortak noktalar barındıran ‘Feqî û Qîza Mele’ yapıtı, ‘Zembilfroş’tan farklı olarak yalnızca kelamlı versiyonludur.
“Kewê Ribat/Keklik Sesli” lakabı ile bilinen ünlü Dengbêj Şakiro(Şakirê Bedîh /Şakir Deniz), “Feqî û Keçik/ Öğrenci ve Kız”, “Feqî û Têlî Eyşan” isimleriyle icra etmiştir. Şakiro, birçok kez kıssanın kahramanı olan Dengbêj Feqî Hesen’i ziyaret ederek bu klamı şahsen kendisinden almıştır. Dengbêj Nehsoyê Zado, Dengbêj Sadiqo üzere dengbejler de Dengbêj Feqî Hesen’den etkilenip bu sanatı öğrenmiş isimlerdendir. Feqî Hasan’ın aile ve akrabalarından da birçok dengbêj çıkmıştır. Feqî’nin bu yapıtı Dengbêj Feyzo-yi Rızo üzere dengbejler de “Feqî û Qîza Mele” ismiyle seslendirmektedirler.
Kelamlı edebiyat eseri olan bu üzere eserler, kelamlı anlatı teorisi prensibi yeterince her söyleyişte kıssanın temel yapısı birebir kalmakla bir arada cümle ve söz bazında farklı bir versiyon oluşmaktadır. Her söyleyişte kesinlikle bir fark oluşur. Zira yazılı metne dayanmadığı için her söyleyişte sözü sözüne birebir kalması mümkün değildir. Örneğin bu yapıtta Feqî’nin köyü olan “Kızkapan” ismi diğer bir söyleyişte “Kağızman” olmuş. Yapıtın bestekarı olan Dengbej Şakiro’nun seslendirmesinde bir yıllık evli olan Feqî öbür bir icrada altı çocuk babası yapılmıştır. Bu durum farklı dengbêjlerin tıpkı yapıtı icrasında görüldüğü üzere tıpkı dengbêjin birebir yapıtı seslendirmesinde de görülür. Bu yapıtın tıpkı dengbêj tarafından icra edilmiş iki farklı biçimi: Şakiro 1 , Şakiro 2
İki öteki dengbêj tarafından söylenmiş biçimleri de şöyle: Feyzoyê Rızo , Muhemedê Agirî
Bu durumu birebir yapıtın bu farklı seslendirmelerinde de görmek mümkündür. Ayrıyeten bu değişik yapıtın birtakım diyaloglarını da aşağıya alıyoruz:
Keçikê digo: Lolo Feqîyo bejna te ne kin e ne dirêj e/
Fenanî taş rihana li devê gelîya ber zinara gelo ji kêfê ra şax davêje/
Malxirabo hela tu jî were pirsa esil û temele xwe ji min ra bibêje/
Here lo, here lo, gidî lo gidî lo/
Feqî digo: De lêlê keçikê ez gul im tu rihan î/
malxirabê ez şûşe me tu fîncan î/
Malxirabê ez bax im tu bostan î/
Gidîyê lê ez lêv im tu diran î/
Tu sêr bike ez ber im tu bistan î lê lê/
Malxirabê e zar im tu ziman î/
Heger tu yê pirsa esl û temele min dikî ez bi nefsa xwe Feqî Hesen im mala min li Şêrwanşêxê li vê qeza Panosê xopana Qizqapanê /
Here lê here lê, gidî lê gidî lê, keçik lê/
Keçikê digo: Lolo feqîyo ne te digot tu gul î ez rihan im/
Malxirabo tu bax î ez bostan im/
Gidîyo tu sûk î ez dikan im/
Sebra lisana min tu sedef î ez mircan im/
Malxirabo ez deyşt im tu zozan î/
Lo bêbexto ez tebeq im tu fîncan î /
Gidîyo ez sûk im tu dkan î/
Lolo kuro êtîmo tu yê pirsa esl û esasê min dikî ez ê li deyşta Çuxurê qîza Mele Muhemmed Têlî Eyşan im/
Here lo, here lo, gidî lo gidî lo, Feqî lo/
Keçikê digo: Lolo Feqîyo lisana min kanîka dor bi qicî/
Jê difire refek kewê gozelê gogerçînê stû bi narincî/
Malxirabo qîz û bûkê gundê me dêrê teva çiftexasê spî ne
Îro li dorê berhev bûne li hev dixuricî/
Ocaxkoro gelo vê sibengê xwezila min bizanibya tu ezeb î yan zewicî?
Here lo, here lo, gidî lo gidî lo, Feqî lo/
Feqî digo: De lêlê keçikê ez ji teyra teyrê per spî me/
Ez li ser çît û perde konê mala bavê te rûniştîme/
Ez nizanim şansê te bû talihê min bû/
Sala par vî çaxî li Çuxur Bazîdê zewicîme/
Here lê here lê, gidî lê gidî lê, keçik lê/
Keçikê digo: Lolo Feqîyo bejna te zirav e ji tayê rihanê ji şitla biyê/
Hêşîn dike li gera biniya mala bavê min rebenê li Hemodê li ser kaniyê/
Hela were qewl û qerar û kelam û bext bide min ez ê sedema çav û birûyê reş û belek
Çend saleka ji xwe ra qebûl bikim qahr û bêgarê hêwitiyê/
Here lo, here lo, gidî lo gidî lo, Feqî lo/
Feqî digo: De lêlê keçikê here tu yê wê derê çi sekinî/
Malxirabê te lisana min kire sêlek ji sêla hesinî/
Sebrê gelo vê sibengê te agirek dabû ser yek da binî/
Malxirabê here tu li ser doşega Resûlê Ekem dê û xwehê min î/
Here lê here lê, gidî lê gidî lê, keçik lê/
Keçikê digo: Lolo Feqîyo rêka gundê me rê cade ye/
Lo bêbexto gilî û gotinê beredayî ji min û ter a boş û bêfayde ye/
Gidî malxirabo te dest bi naziya kiriye/
Hela tu jî rabe bigre kitêb û defterê xwe siktir be here ji gundê me ye/
Here lo, here lo, gidî lo gidî lo, Feqî lo/
Not: Bu dengbêjlik yapıtının öyküsünü bana anlatan, yapıtın sesli ve imajlı kayıtlarını bana ulaştıran kıymetli dostlarım, Feqî Hasan’ın torunu Abdullah Karataş ve bu alanda çalışmaları, yapıtları bulunan Ömer Güneş’e teşekkürler, Mala wan ava..
Gazete Duvar
