Harry Baker
Yeni yayınlanan bir çalışma, birinci defa insanların, konuştukları lisandan bağımsız biçimde -belirli obje, varlık ve hareketleri temsil etmek emeliyle kullandıkları temel sesler olan- ‘ikonik seslendirmelerin’ hedeflediği manaları ayırt edebildiklerini ortaya koydu. Araştırmacılara nazaran, uykuyu belirtmek için horlamanın taklit edilmesi ya da bir kaplanı belirtmek için kükremek üzere gerçekleştirilen bu seslendirmeler, birinci insan lisanlarının gelişiminde büyük bir rol oynamış olabilir.
Elde edilen bulgu, fizikî hareketlerin ve işaretlerin insan lisanının gelişimine taraf verdiği halindeki daha eski bir varsayımla da çelişiyor. İngiltere’de bulunan Birmingham Üniversitesi’nde dilbilimci olan kıdemli müellif Marcus Perlman, Live Science’a verdiği demeçte “Dilsel ya da kültürel geçmişleri ne olursa olsun, dünyanın dört bir yanındaki beşerler, bu farklı seslendirmelerin manalarını iddia edebilme konusunda ziyadesiyle iyilerdi” diyor: “Bu durumun, konuşulan lisanların nasıl ortaya çıktığına dair büyük tesirleri olabilir.”
Araştırmacılar, çevrim içi gerçekleştirilen bir deneyde, ortalarında 25 farklı lisan konuşan bireylerin bulunduğu 843 iştirakçiye, birinci insanların hayatta kalması için hayati ehemmiyet taşıyabilecek 30 manası simgeleyen ikonik seslendirmeler dinlettiler. Daha sonra iştirakçiler, sesi hedeflenen mana da dahil olmak üzere altı sözden biriyle eşleştirmeye davet edildi. Seslendirmeler için hedeflenen manalar altı ana kategoride gruplandırılmıştı: Canlı varlıklar (çocuk, erkek, bayan, kaplan, yılan, geyik), cansız varlıklar (bıçak, ateş, kaya, su, et, meyve), hareketler (toplama, pişirme, saklama, kesme, vurma, avlama, yeme, uyuma), nitelikler (donuk, keskin, büyük, küçük, iyi, kötü), nicelik belirteçleri (bir, çok) ve işaret zamirleri (bu, şu).
EN YÜKSESK DOĞRULUK ORANI ‘UYSU SESİ’NDE
Araştırmacılar, bu seslendirmeleri, sunulan mükafatlar karşılığında insanların farklı sözleri en hakikat biçimde simgelediklerini düşündükleri temel sesleri gönderebilecekleri çevrim içi bir yarış sonucunda elde ettiler. Seslendirmeleri gönderen herkes İngilizce konuşuyordu.
Deneyde, iştirakçiler, bu seslendirmelerin manasını ortalama yüzde 64.6 oranında doğrulukla tanımladılar. En fazla ayırt edilen ses, iştirakçilerin yüzde 98.6 doğrulukla belirledikleri ‘uyku sesi’ydi. En az ayırt edilen ise yüzde 34.5’lik bir doğrulukla tanımlanan “o” [üçüncü tekil şahıs ve/ yahut işaret zamiri/çn] idi ama yeniden de rastgele biçimde beklenen yüzde 16.7’nin (yani toplam iştirakçi sayısının altıda birinin) oldukça üzerindeydi.
Genel bağlamda, beşerler, hareketler ve varlıklarla alakalı seslendirmeleri nicelik belirtme ve işaret etme hedefiyle kullanılanlardan daha hakikat biçimde ayırt ettiler. Perlman, “[Eylemler ve varlıklar hakkındaki] bu tanınabilir sesler, büyük ihtimalle kültürler ortasındaki bu manalarla bağlantılı” diyor: “Diğerlerindeyse, büyük ihtimalle o sesin tam olarak ne olduğu konusunda daha fazla değişken kelam konusu.”
İştirakçiler tarafından konuşulan 25 lisandan 20 lisanı konuşanlar, ortalama olarak her bir seslendirmenin manasını isabetli bir biçimde varsayım ettiler; lisanlardan dördünü konuşanlar bunu bir seslendirme dışında yaptı ve geriye kalan bir lisanı konuşanlar, ikisi hariç tümü için hakikat kestirimde bulundu. En düşük doğruluk oranına sahip lisanı konuşan iştirakçiler, ortalama yüzde 52.1 oranla Tay [Tayland] lisanı konuşanlardı ve en iyi performans gösteren lisanı konuşanlar ortalama yüzde 74.1 oranında bir isabetle İngilizce konuşan katılımcılardı.
Gerçekleştirilen daha küçük ölçekli bir saha deneyinde, en temel seslendirmelerden sadece 12’sini içeren ikincisi, yani Amazon yağmur ormanlarındaki yerli Palikúr lisanı üzere resmi bir yazı sistemi olmadan konuşulan lisanları kullanan insanların da onları duyduktan sonra hakikat manaların fotoğraflarına işaret etmeleriyle, seslendirmelerin anlaşıldığını ortaya koydu. Rastgele bir yazılı yahut kelamlı ipucu olmadan, rastgele biçimde beklenen orandan çok daha yüksek bir oranda, hedeflenen manası tabir etmeyi başardılar.
EKSİK İRTİBAT
Perlman, şu ana kadar araştırmacıların, insan lisanlarının (bir yılanın hareketini taklit etmek için kolunuzu oynatmak gibi) ikonik hareketlerin ve öteki fizikî işaretlerin kullanımı aracılığıyla geliştiğini varsaydığını söylüyor. Bu teoriye nazaran, birinci beşerler, bedensel hareketlerle bağlantı kurduktan sonra, git gide bu fizikî işaretlerin yerini alacak olan kelamlı sözleri kullanmaya başlamışlardı. Perlman, “Bu mantıklı görünüyor” diyor: “Dilini bilmediğiniz bir ülkeye gittiğiniz vakit, bağlantı kurmanın en sezgisel yolu, tabir etmeye çalıştığınız şeyi bir hareketle söz etmektir.”
Ayrıyeten, ikonik seslendirmelerin manalarını yorumlama marifetimiz, insanların sözleri üretmek için fizikî hareketlere muhtaçlık duymamış olabileceklerini de gösteriyor. Perlman, bundan çok, seslendirmelerin, lisanların birinci yapı taşları olabileceğini ve sonrasında fizikî jestlerin tek tek sözlere eklenmiş olabileceğini lisana getiriyor. Buna rağmen, araştırmacıların hepsi bu fikre katılmıyor.
Yeni Zelanda’da bulunan Auckland Üniversitesi’nde lisanların evrimi konusunda uzmanlaşmış bir psikolog olan Michael Corballis, WordsSideKick.com’a verdiği bir demeçte “Dillerin evriminde ikonik temsilin rolü konusunda daha inandırıcı bir argüman, elle yapılan hareketlerden geliyor” diyor. Corballis, “İşaret lisanları, kelamlı irtibattan daha bariz bir ikonik öge içerir. İnsan konuşmasında ikonik bir bileşen bulunduğuna ait artan delillere sahibiz” diye ekliyor.
BİNLERCE YILLIK GELİŞİM
Perlman, aslında, birinci lisanların gelişiminin yüzlerce ve hatta binlerce yıl sürdüğünü ve büyük olasılıkla seslendirme ve hareket karışımının bu gelişimde kıymetli bir rol oynadığını söylüyor. Perlman “Ellere ve bir sese sahibiz” diyor: “Ve milyonlarca yıldan beridir her ikisiyle de irtibat kuruyoruz.”
Güney Carolina Üniversitesi’nde bir lisan uzmanı ve bilgisayarlı sinirbilimci olan Michael Arbib, Live Science’a verdiği demeçte, “Çok kipli [ing. ‘Multimodal’] kökenin, en makul yaklaşım olduğuna katılıyorum” diyor: “Kimi varlıklar, kökenleri noktasında, sesle simgeleştirmenin kullanımını destekleyen kendine has seslere sahiptir; buna rağmen, öbürleri pantomime daha elverişlidir.”
Fakat ‘tavuk-yumurta’ paradoksunda görüldüğü üzere, seslendirmeler yahut bedensel hareketlerden hangisinin daha evvel ortaya çıktığını kesin biçimde söylemek çok güç. Perlman, “Bir sonraki adım, insanların, öbür kültür ve lisan geçmişlerinden gelen insanlarca üretilen sesleri anlayıp anlayamayacağını görmek olacak” diyor. Perlman, bunun akabinde, insanların bu seslerden birinci lisanları ne kadar erken geliştirmiş olabileceklerini görmek maksadıyla, gelecekteki çalışmaların ‘daha karmaşık manalar ve seslendirmeleri araştırması gerektiğini’ söylüyor.
Arbib, gelecekte yapılacak çalışmaların, birbirlerine kıyasla ne kadar iyi kümelendiklerini ve hangi sözlerin her irtibat çeşidine uygun olduğunu görmek gayesiyle seslendirmeler ve bedensel hareketler ortasındaki karşılaştırmaları da içermesi gerektiğini lisana getiriyor.
Perlman, insan lisanının kökenini anlamanın büyük kıymet taşıdığını, çünkü lisanın, ‘insan’ olmanın ne manaya geldiği konusunda en temel kesimlerinden biri olduğunu kelamlarına ekliyor: “İnsanlığın durumuna, tarihimize, etrafımızdaki dünyayla ilgimize ve kim olduğumuzun özüne değiniyor.”
Yazının yepyenisi Live Science sitesinden alınmıştır. (Çeviren: Tarkan Tufan)
Gazete Duvar
