Sason’a kolay kolay kimsenin yolu pek düşmez lakin gidenler de kesinlikle Behçet Çiftçi ismini duymuştur. O kadar çok beşere Sason seyahatlerinde eşlik etti ki benim birinci aklıma gelen, yakın vakit evvel yitirdiğimiz tarihçi-yazar Anahid Ter Minasyan. Behçet, doğma büyüme Sasonlu, KHK ile misyonundan uzaklaştırılan bir öğretmen, fotoğrafçı, tabiat tutkunu ve gezgin. Bir mühlet Diyarbakır’da öğretmenlik yapmış, sonra “dağ ülkesi” dediği Sason’a hasreti ağır basmış, memleketine dönmüş. Şimdilerde dünyayı Sason’dan adımlamaya devam ediyor. İsterim ki Behçet Çiftçi’nin adımlarına birlikte eşlik edelim.
‘BİZİM COĞRAFYADA HER GEZGİN YOLUNU KAYBETMİŞ BİR EŞKIYADIR, BAZEN DE BİR KEŞİŞ’
Behçet öğretmenlik yaparken, bir yandan da kendini yaşadığı coğrafyanın dağını, taşını tüm ayrıntıları ile öğrenmeye adamış. Öğretmen olduğunu bilmeyenler onu kimi vakit “defineci” sanmışlar, kimi vakit da “meczup”. Ne sanılırsa sanılsın soru daima birebirmiş, üstelik kısık sesle: “Sende Ermenilik var mı?” İkna olmayanlar bir teklifle gelirmiş. Bu kere yüksek sesle: “Hazine haritalarını getir, ortak olalım”. Behçet’in yolu on yıl evvel Komk Manastırı’na düşmüş. O Komk Manastırı ki bir vakitler bölgede yaşayan Ermenilerin “Şahin Tepesi” dedikleri yer. Behçet için ise “yolların başlangıcı”. O büyük müsabakayı şöyle anlatıyor: “Sason, Güneydoğu Torosları’nın içinde diğer bir dünya. Komk Manastırı ile başlayan arayış, beni Sason’un neredeyse her yerini dolaşan bir gezgin; elde ettiğim kaynaklar ve saha çalışmasıyla bir araştırmacı ve gittiğim yerlerdeki doğal hayatı da karelere yansıtan bir fotoğrafçı yapmıştı. Hazinenin maddi değil manevi olduğunu, bunun tabiatın her tarafına dağıldığını çoktan keşfetmişim. Sason’a dair bilgi kırıntılarını topladıkça muazzam bir kültürün ortaya çıktığını fark ettim. Bizim coğrafyada her gezgin yolunu kaybetmiş bir eşkıyadır, bazen de bir keşiş. Evvel Sason’u, memleketimi; daha sonra Dicle’yi, Van Gölü’nü, Hasankeyf’i, Turabdin’i, Botan’ı yürüdüm. Şartları güç olan bir coğrafya, başka bölgelerdeki üzere rahat yürüyemiyorsun, gezemiyorsun, fotoğraflayamıyorsun. Ben biraz da coğrafyamın tutanakçısıyım. Tahminen de bir ‘tolaz’. Tolaz, bizim buralarda işi gücü olmayan, ‘avare’ manasında kullanılıyor, ihraçtan sonra bende kendime ‘tolaz’ dedim.
. Behçet, hiçbir münasebet sunulmadan, 675 sayılı KHK ile öğretmenlik mesleğinden ihraç edildi. Ortadan geçen dört yıl boyunca, mahkemenin verdiği takipsizlik kararına karşın belgesi hala incelenmedi. “Geçim zahmeti ve yapılan haksızlığın yarattığı büyük itiraz olmasa bu ihracı lütuf olarak göreceğim” diyor. Bu sayede mesleğine, daha doğrusu hayata apayrı bir yerden bakmaya başlamış: “Başlangıçta maddi açıdan çok zorlandım. Fotoğrafçılık birinci tutunduğum alan oldu. Bir müddet düğün fotoğrafçılığı yaptım. Bana nazaran olmadığına kanaat getirip, düğün fotoğrafçılığını bıraktım. Dağcılık lisansı alıp, tabiat yürüyüşü rehberliği yapmaya başladım. Ama daha çok kendim için yürüyorum. Öncesinde de tabiatın içindeydim ancak bunu süreklileştirmemiştim. Haftada bir iki kez tabiatta çıkıp yürümediğim vakit, üzerime karabasan çökmeye başlıyor. Bu günleri atlatabilirsem bu uzun yürüyüşler sayesinde olacak”. Ne demişti David Le Breton: “Yürümek kendinle hesaplaşmaktır!” Sevgi Soysal da o muazzam kitabına bu ismi boşuna koymamış demek… Kitabın ismi “Hesaplaşma” olsaydı, tahminen de bu kadar soluk soluğa okumayacaktık.
Anahid Ter Minasyan ‘HER SENE VARTAVAR’DA TÜM SASON ERMENİLERİ İÇİN MERYEM ANA KİLİSESİ’NDE MUM YAKARIM’
Süreç içinde Behçet’in bu uzun yürüyüşüne katılanlar, vazgeçenler olmuş. “Uzun yol arkadaşlığını herkes göğüsleyemez” diyor. Aklıma ‘Bir Gün Tek Başına’ geliyor. Vedat Türkali, eşine ithafında ne diyordu: “Uzun yol arkadaşı Merih’e…” Behçet’in yol arkadaşları ise Besse, Silva, Anahid olmuştu. O birinci dostluk çoğaldıkça çoğalmıştı: “On yıl evvel Sason ile ilgili araştırmalara başlarken Besse(Kabak)’nin Agos Gazetesi’ndeki yazılarına denk geldim. Onu tanımıyordum, onunla irtibat kurmanın yollarını ararken bir gün Besse, Komk Manastırı üzerine yazdığım yazıyla ilgili aradı. Benim unutamadığım bir andır. Bu vesile ile onunla tanışmış olduk. O gün bugündür yol arkadaşım Besse kuyrikle(1) çok şeyler paylaştık. İstanbul’daki buluşmalarda Sason üzerine saatlerce sohbet ederdik. Vartavar’ı kutlamak için Sason’a birlikte birinci seyahatimiz yedi yıl önceydi. Sonrasında her sene Vartavar’da, gelemeyen tüm Sason Ermenileri için doruktaki Meryem Ana Kilisesi’nde mum yaktım. Bu müddet zarfında Gülo’nun torunu Anahid (Ter Minasyan)’in seyahatine eşlik ettim. Yaşına karşın dağdaki asil duruşundan çok etkilenmiştim ve ona ‘mayrik’(2) demiştim. Anahit’in dehşet çığlıklarına kahkahalarla gülmüştüm. Sason Dağları’nda Lili’nin deliliğini paylaşmıştım. Silva’nın meczup divane köyünü dolanışına eşlik etmiştim. Wendy ile uzaklardaki dengbejlerin sesine kulak verip, keşişlerin kıssasını konuşmuştum. Besse, Anahid ile oğulları, Lili ve Silva bir asrın yüküyle Sason’a gelmişlerdi. Heybelerinde acı, ıstırap, hüzün ve ümitsizlik vardı. Anahid’in Mereto Dağı’nda söylediğini hala unutmadım: ‘Her şey annemin anlattığı gibi’… Fotoğraflarını çektiğim asırlık çınarlar bir devri kapatırcasına bir bir devriliyordu. Anahid Ter Minasyan’ı, o bilge, o vâkur, o görkemli insanı geçtiğimiz sene yitirdik”.
‘BURASI BATMAN MI?’
Behçet’in coğrafyasındaysanız, düşünen, okuyan, yazan, hassas bir insansanız, üstelik bu hiçbir yanlışın değişmediği ülkede yaşamak zorundaysanız… İşte o vakit dağlar, ovalar, bulutlar, kır çiçekleri, tahminen kar ile boran bile bir itiraz biçimine, bir direnme biçimine dönüşür. Nuri Bilge Ceylan’ın taşra üzerine sinemalarını düşünün. Nedir o kasvetin kaynağı? O gencecik beşerler neden çıkışsızlık içinde bir girdapta sürüklenir? O idealist öğretmen ne vakit vazgeçmiştir? O sendika lideri nerededir? Hani en büyük pankartı açtığı için gururlanan… Mecmua çıkarma telaşındaki gençlerin hevesini kim kaçırmıştır? Sinema bitince içinize büyük bir oyuk açılmadı mı hiçbir vakit? Behçet’in açılırmış… “O oyuğun ‘gayya kuyusu’na dönüşmemesi için her şeye karşın bir ortaya gelmeye, fotoğraf çekmeye, yürüyüşlere çıkmaya devam ediyoruz” diyor. “Üç beş arkadaşla başladığımız bu serüvende bir baktım ki muazzam bir topluluk olmuşuz. Yürüdüğümüz, gezdiğimiz yerleri görenler ‘Burası Batman mı?’ diye merak ediyor. Batman, kent olarak ovada kurulmuş. Fakat kuzeyindeki Güneydoğu Torosları ile güneyindeki Turabdin Dağları, gizli kalmış hem tarihi hem de doğal birçok hoşluğu içinde barındırıyor. Beni keşfettiğim yerlere evvel bir merak sürüklüyor. Daha sonra buralara tabiat yürüyüşü düzenleyerek bu hoşlukları paylaşıyorum. Doğayı seven, kendini bilen, kendi arayışı olan birçok arkadaş ortamıza katılıyor. Tabiata gelen arkadaşların vakit içinde kendi dönüşümü başlıyor. Herkes için bunu söylemek çok güç. Zira tabiatın zorlayıcı sonları da var. Tabiat, en yalın haliyle güç bir hayatı sunuyor bize. Yoruluyorsun, acıkıyorsun, üşüyorsun, ıslanıyorsun, acıyı hissediyorsun, sıcaktan bedenin yanıyor, susamaya başlıyorsun, korkuyorsun. Rüzgârın, suyun, kuşların, böceklerin sesini; çiçeklerin, bitkilerin kokusunu duyuyor, görüyor ve hissediyorsun. Sanırım bu hisler, bizleri daha hümanist yapıyor. Biraz da anarşist…”
. ‘COĞRAFYA BAHT Mİ ISTIRAP Mİ?’
Behçet, çoktandır Mardin, Turabdin bölgesini fotoğraflıyor. Bir güneş kesimi kesinlikle ona eşlik ediyor. Sabahtan akşama güneşte biçimlenmiş bir kenti fotoğraflıyor. “Midyat’ta bulunan Zaz Köyü’nün harabeleri beni çok etkilemişti. Bir gün İstanbul’dan Ermeni bir arkadaşım beni aramış, köydeki Mor Dimet Kilisesi’nde tek başına yaşayan Rahibe Verdi’nin yaşadığı akın ve tehdidi anlatmıştı. Ben de merak etmiş, Zaz Köyü’ne gitmiştim. Hem Dayrayto’nun öyküsü, hem de geçmişte yaşanan acıların kırık dökük şahidi köyün harabeleri Turabdin Süryanileri’ni keşfetmemi sağladı. Hala de yılda üç dört defa gidip dolanırım o köyün harabelerinde. Eylül ayından beri Turabdin Süryanileri üzerinde ağırlaştım. Turabdin, muazzam bir coğrafya… Ovanın ortasında yükselen bereketli dağlarda, büyüleyici bir kültürün mirasçısı olan Süryani halkı yaşıyor. Hangi köye gidersen misafirperverlikle karşılıyorlar, kendi kültürlerini tanıtmak memnunluk veriyor onlara. Boşalmış yahut harabeye dönmüş köylerin atmosferi geçmişe bir seyahate çıkarıyor insanı. Bölgedeki kutsal dağlarla ilgili hem belgesel fotoğraf, hem de dağların inançlar üzerindeki tesiri üzerine çalışmaya devam ediyorum. Bazen fotoğraflarını çekiyorum, bazen de ses kayıtları ve video… Her şey o kadar çabuk değişiyor ki, bir sene evvel gördüğünü sonraki sene göremiyorsun. Turabdin için söylemiyorum, genel olarak betonlaşma önemli halde köyleri ve doğayı bozmuş. Gittiğim yerlerde bunlarla karşılaştığımda ağır bir hüzün çöküyor üzerime”.
. Behçet Çiftçi, öğretmenliğe geri döner mi dönemez mi bilemiyorum. Onu yargıçlar, karar vericiler, insanların hayatlarıyla bir an bile düşünmeden oynayanlar biliyor. Bir de dükkânlar, siren sesleri, depolar, istinat duvarları, klaksonlar, ülkemizin üzerindeki o ağır, ıslak battaniye… Onlar biliyor! Behçet ve başkaları “rağmen” yaşamaya devam ediyor. “Dicle’nin Öyküsü”, “Beyaz Zamanlar”, “Dağ Ülkesi: Sason”, “Turabdin Süryanileri”, “Kutsal Dağlar” belgesel fotoğraf dizisi bugünlerin eseri. Siz de n’olur, “çabuk gelin, görünüm dağılmadan!”
Dipnotlar
- Kuyrik: Ermenice “kızkardeş”
- Ermenice “anne”
Gazete Duvar
