Kyra Grantz, Justin Lessler*
Şubat ayında, Covid-19 dünya çapında şimdi yayılmaya başlarken, Güney Kore’nin Daegu kentindeki tek bir enfekte insan, daha sonra muhtemelen yüzlerce şahsa daha hastalığı bulaştıracak olan 1100 kişiyi virüse maruz bıraktı. Bu ‘süper yayılma’ olayı, bugüne kadarki en tesirli Covid-19 denetim programlarından birine sahip olduğu kabul edilen bir ülkede, 5 binden fazla hadiseye ulaşan bir bulaştırma kümesine neden oldu.
Birinci bakışta bu, Sars-CoV-2’nin ne kadar tesirli bir halde bulaştığıyla ilgili bildiklerimizle çılgıncasına çelişiyor üzere görünüyor. Sars-CoV-2 ile enfekte olan birinin neden olduğu ortalama enfeksiyon sayısının -‘R sayısı’ diye bilinen değer-, nüfusta bağışıklık yoksa iki ilâ beş ortasında olduğu düşünülüyor. Hâl böyleyken, sıhhat vazifelileri tarafından ‘Hasta 31’ ismiyle bilinen bu insan nasıl oluyor da hastalığı bu kadar çok bireye bulaştırabiliyor?
ÇOK YAYILIM NASIL OLUŞUYOR?
Her ne kadar istisnai olsa da, Güney Kore kümesi, salgın sırasında meydana gelen birçok büyük yayılım olayından sadece biri tanesi. Tek bir bireyin sebep olduğu 10, 20 ve hatta 50 hadiseden oluşan kümeleri tekraren gördük ve ‘R sayısı’ tarafından gösterilenden çok daha büyükler. Bunun sebebi, R’nin yalnızca bir ortalama olması ve bu ortalamanın son haftalarda artan kamu ilgisine bahis olan ilgi cazip bir olguyu maskelemesidir. Bu olgu, bilimsel etraflarda ‘aşırı yayılım’ ismiyle bilinir. Pekala bu tam olarak nedir ve bunun anlaşılmasıyla nasıl bir aksiyona girişilebilir?
Basitçe söylemek gerekirse, çok yayılım, enfekte bireylerin oluşturduğu bir azınlığın beklenmedik halde yüksek bir bulaşma yüzdesinden sorumlu olması manasına gelir. Çok yayılım, çoklukla bulaşmanın yüzde 80’ine neden olan enfekte bireylerin oranı olarak bildirilir. Sars-CoV-2 bağlamında bu kıymet yüzde 10 ya da daha düşük olabilir. Hasebiyle, ortalama olarak 10 enfekte bireyden oluşan bir küme 25 ikincil enfeksiyona yol açabilirken, başlangıçta enfekte olanlardan yalnızca birisi 20 kişiyi enfekte edebilir, kalan dokuz kişi ise yalnızca beş kişiyi enfekte edebilir.
Kısmen, hastalık bulaşmasında görülen çok yayılım, toplumsal temas kalıplarındaki çok yayılımın bir yansımasıdır: Yani, çoğumuz için alışıldık bir gün sadece birkaç temasla sonuçlanabilir lakin birtakım günlerde yüzlerce insan görebiliriz. Kimi beşerler içinse, bu kadar yüksek temaslı günler olağandır. ‘31 No’lu Hasta’, kendisine teşhis konmasından bir hafta evvel Shincheonji Kilisesi’ndeki geniş iştirakli kapalı alan faaliyetlerine katıldı, Daegu’nun merkezinde gezdi; bu durum, virüsün bulaşmasına neden olan binlerce fırsat yarattı.
Biyolojik ve çevresel etkenler de çok yayılımda kıymet taşır. Sars-CoV-2 ile enfekte olan birden fazla insan, şimdi kendisini hasta hissetmeden evvel virüs bulaştırmaya başlar. Bazıları için bu asemptomatik devir günler sürebilir; enfekte olan insan bilmeksizin hastalığı yayarken gündelik faaliyetlerine devam eder. Müzik söylemek ya da bağırmak üzere davranışlar ve yetersiz biçimde havalandırılan kapalı alanlar üzere kimi yerler de bulaşmayı kolaylaştırabilir.
AVANTAJ SAĞLAYABİLİR
Çok yayılım, salgının başlangıcının kimi şaşırtan taraflarını kavramamıza yardım etmesi açısından kıymetliydi. Şubat ayı başlarında, pek çok ülke birden fazla doğrulanmış Covid-19 hadisesi kaydetmiş fakat toplumda değerli ölçüde yayılmış olduklarına ait hiçbir ispata rastlamamıştı. Bu durum, Çin’in Wuhan kentinde ortaya çıkan Sars-CoV-2’nin bulaşabilirliğine dair delillerle çelişkili görünüyordu.
Öte yandan, bu bariz tutarsızlık çok yayılımla açıklanabilir: Birden fazla ülke şimdiye dek bir salgını hızlandırabilecek yüksek bulaşma olaylarından kurtulmuştu. Mesela, Yeni Zelanda’da, ülkeye giren enfekte bireylerin yüzde 80’i hastalığı sırf bir bireye bulaştırdı ya da hiç kimseye bulaştırmadı. Bu biçimde, çok yayılım, virüsün yeni yerlere dağılmasını yavaşlatabilir; çünkü, virüs girişlerinin büyük kısmı bir salgını tetikleyemez.
Bu başarısız transferin başka tarafı ise virüs iletimi harekete geçtiğinde bunu patlayıcı bir biçimde yapabilmesidir. Ondan evvelki 10 gün içinde yalnızca altı olay tespit etmiş olan Güney Kore, 31 No’lu Hasta’yı tespit ettikten sonraki 10 günlük devirde büyük kısmı Shincheonji Kilisesi cemaati içinde bulunan 1.900’den fazla hadiseyi kayıt altına aldı.
GERİYE HAKİKAT TEMAS TAKİBİ
Bu tıp patlayıcı bir büyümeyi denetim altına alma fikri göz korkutucu olabilir; lakin üstün yayılma riski yüksek alanları belirleyip hedefleyebilirsek, çok dağılım bizim lehimize çalışabilir. Bunu yapmanın yollarından biri, Japonya’da şu ana kadar muvaffakiyete ulaşan virüs aykırısı reaksiyonun değerli bir özelliği olan küme araştırmaları, yani ‘geriye yanlışsız temas takibi’dir.
Bu strateji, olayı tetikleyen bireyden daha çok öncelikle bir harika yayılım olayında enfekte olan birçok bireyden birini tespit etmemiz olgusuna dayanır. İletim zincirlerinin kaynağına dek izlenmesi, araştırmacıların orantısız ölçüde iletimden sorumlu şahısları ve şartları belirlemelerine ve bunlara müdahale etmelerine imkan sağlar. Bu araştırmalar sayesinde, bu tıp şartlarda üstün yayılmaların gerçekleşme ihtimali nedeniyle Japonya’daki yetkililer, virüs iletimi konusunda büyük bir tesire sahip olabilecek kalabalık ve kapalı alanlarda düzenlenen toplantılara karşı önlem ve kısıtlamalar uygulamaya erkenden karar verdiler.
ÖNGÖRÜLEMEZ BİR DURUM
Çok yayılım, yeniden de öngörülemeyen bir durumdur. Bir sonraki harika yayılma olayının nerede yaşanacağını bilemeyiz ve birden fazla vakit bir olayın neden meydana geldiğini tam olarak açıklayamayız. Süratli ve kapsamlı bir formda yürütüldüğünde küme araştırmaları tesirlidir; lakin sırf bir küme bile tespit edilemez ya da denetim altına alınamazsa, bir salgın hızla denetimden çıkabilir. Ve birden fazla küme Shincheonji kümesine benzemez ve bundan çok konut içi bulaşma ya da küçük toplantılar tarafından tetiklenen 10 yahut 15 olaylık salgınlara neden olabilir. Bilhassa de kaynaklar kısıtlı olduğunda, bu tıp küçük kümelerin saptanması ve müdahale için hedeflenmesi ihtimali daha düşüktür.
Üstün bulaşmanın öngörülemezliğinin bir diğer değerli sonucu daha vardır. Birtakım bölümler, yüksek seviyede gerçekleşen çok dağılımın, yakında daha fazla denetim gerekmeden yayılmayı durdurmaya yetecek bağışıklık düzeyine kavuşabileceğimiz manasına geldiğini savunuyor. Bu argüman, çok dağılımın teorik bir sonucuna dayanır; yani, yakın alakada olan bireylerin bir salgının başlangıç evresinde hastalığa yakalanacağını ve daha sonra süratli bir halde bağışıklık kazanacağını savunur. Bulaşma ihtimali en yüksek olanlar, potansiyel hadise havuzundan süratli bir biçimde çıkacağı için, nüfusun yalnızca küçük bir kısmı enfekte olduktan sonra virüs iletimi de yavaşlar.
Bununla birlikte, bu argüman, yalnızca her vakit yüksek oranda alakalı ve yüksek riskli nüfusu oluşturan bireyler tıpkı beşerler ise geçerlidir. Daha evvel düşük riskli olan bir kişi (mesela, aylar süren toplumsal ara tedbirinden sonra işe ya da okula geri dönüşler nedeniyle) yüksek riskli hale gelirse yahut harika yayılma olayları nitekim de rastgeleyse, ‘sürü bağışıklığı’ elde edilmesi doğrultusunda çok yayılmanın hiçbir faydası olmayacaktır. Ayrıyeten, hastalığa yine yakalanmanın en azından mümkün olduğunu biliyoruz; bu durum bir karşılık stratejisi olarak ‘sürü bağışıklığına’ duyulan inancı daha da karmaşık hale getiriyor.
Çok yayılım sadece Sars-CoV-2’ye has değil ancak yaşanan salgını değerli formlarda biçimlendiren ve tıpkı anda hem yardım edebilecek hem de denetim altına alınmasını engelleyebilecek bir etken. Japonya gibisi yerlerin yüksek bulaşma kaynaklarını muvaffakiyetle gaye aldığı ölçüde, çok yayılım, onlara denetim uğraşlarında verimlilik ve odaklanma sağladı. Küme araştırmaları, kapsamlı testler ve temas takibi programları ile üstün yayılmaya en elverişli yerler ve etkinlikler üzerinde uygulanan kısıtlamalar, bilhassa de yüksek seviyede çok dağılım ile bulaşmayı denetim altına almada tesirli olabilir.
Ne var ki, Güney Kore’nin yaşadığı tecrübe, bize, görünüşte denetim altında olan bir salgının sadece birkaç bahtsız olayla ne kadar çabuk yine alevlenebileceğini gösteriyor. Önümüzdeki aylarda ve yıllarda, Covid-19 salgınının yeni evreleriyle yüzleşirken, çok yayılım, hastalığın neden bu halde işlediğini daha iyi anlamamıza ve denetim gayretlerimizi keskinleştirmemize yardımcı olabilir.
Makalenin yepyenisi The Guardian gazetesinde yayımlanmıştır.
*Kyra Grantz, Johns Hopkins Bloomberg Halk Sıhhati Okulu’nda bulaşıcı hastalık epidemiyolojisi ve biyoistatistik alanında doktora öğrencisi.
Justin Lessler, Johns Hopkins Bloomberg Halk Sıhhati Okulu’nda epidemiyoloji profesörü.
Gazete Duvar
