Pınar Hasret Aytaçlar*
Antik Çağ’da Yunan kent devletlerinin ve sonrasında da Roma İmparatorluğu egemenliği altındaki kentlerin, periyot dönem büyük salgın hastalıklarla gayret ettiklerini biliyoruz. Bu salgınların birçoğunu antik müellifler sayesinde öğrenebiliyor ve bir kısmının da izlerini arkeolojik hafriyatlar sayesinde sürebiliyoruz. İsa’dan evvel 5. yüzyılda Atina’da yaşanmış olan büyük salgını ya da İsa’dan sonra 541-542 yıllarında başlayan ve tüm Roma İmparatorluğu’nu etkileyen Justinianus Vebası’nı, bu büyük salgınlara örnek olarak verebiliriz.
Bir başka salgın ise Marcus Aurelius Antoninus’un imparatorluğu devrinde (M.S.161-180) gerçekleşen ve ismini imparatordan alan Antoninus salgınıdır. Muhtemelen Çin’den çıkarak İpek Yolu’ndan ilerlemiş ve o sırada Lucius Verus komutasında Seleukeia’da bulunan Roma ordusu askerlerince taşınmıştır. Küçük Asya, Mısır, Yunanistan ve İtalya’yı etkileyen Antoninus salgını, kimi yerlerde nüfusun üçte birini yok etmiş ve Roma ordusuna büyük zayiat yaşatmıştır. Lucius Verus’un 169 yılında vefatının nedeni de bu salgındır. 180 yılında ordugahta olduğu sırada bir çeşit enfeksiyona yakalanan Marcus Aurelius’un da birebir hastalıktan öldüğü düşünülmektedir.
İMPARATORLUĞU SARSAN SALGIN
Antoninus Vebası 23 yıl sürmüş ve yaklaşık 5 milyon insanın vefatına neden olmuştu. Dio Cassius, Roma’da günde 2 bin insanın öldüğünden bahseder. Antoninus vebası orduyu kırıp geçirmişti lakin siviller üzerindeki tesirleri de hiç az değildi. Marcus Aurelius 174/175’de Atina’ya kentin yasa koyucu meclisi olan Areopagos Meclisi’ne üye olma kaidelerini gevşettiğini bildiren bir mektup yazmıştı. Zira bu meclise girme şartlarını sağlayan üst sınıf aristokrat Atinalılardan pek azı salgından sağ çıkabilmişti. Tıpkı formda Mısır’da bulunan papyruslar, Mısır kentlerinin nüfuslarının salgından ötürü dramatik bir formda azaldığını kaydetmektedirler. İmparatorluğun ordusunu ve iktisadını allak bullak eden salgın devrinin, Roma’nın çöküş sürecinin başlamasında kıymetli etkenlerden biri olduğu düşünülmektedir. Hastalığın ne olduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte döküntülü tifo, hıyarcıklı veba ya da daha büyük ihtimalle çiçek hastalığı olduğu sanılmaktadır.
SALGINDAN KURTULUŞ KEHANETİ
Antik Çağ’da büyük yıkım yaratan salgın hastalıkların tesirleri yalnızca ekonomik ya da siyasi alanlarda izlenmez. Bu felaketler toplumları ruhsal istikametten de etkiliyordu. Thukydides, Atina salgını sırasında toplumda büyük bir kaos yaşandığını, mevtin hakim olduğu bu atmosferde insanların maddelere uymaksızın ve dini vecibelerini yerine getirmeden yaşamaya başladıklarını muharrir. Yarına sağ çıkıp çıkamayacağını bilmeyen insanlarda ne kanunlara hürmet ne de ilah korkusu kalmıştır. O ilahlar ki salgını insanlara bir ceza olarak verendir. Antik Çağ toplumlarında, coğrafik, kültürel ya da dönemsel bir ayrım olmaksızın, hep, salgın, zelzele üzere felaketlerin, işlenmiş olan günahların tanrısal cezası olduğuna duyulan inançla karşılaşılır. Bu yüzden, Atina toplumunun salgın sırasında içine düştüğü kaotik ortam da anlaşılır olmakla birlikte, insanların bu tip felaketler karşısında devayı tekrar tanrılarda aradığını söyleyebiliriz. Efes (Ephesos) de bulunan bu yazıt, Antoninus Vebası’nın tesiri altındaki Sardes kentinin salgından kurtulmak için başvurduğu Klaros Apollonu’nun kehanetidir:
“(………yardım için bakmanız gereken) benim ailemden doğmuş, altın sadaklı Artemis’dir. Zira o tüm kentin, başlangıcından beri kadim önderi, ölümlülerin ebesi ve büyüteni, hasatı verendir. Onun altınla parlayan suretini Ephesos’dan getirin. Onu sevinç içinde bir tapınağa yerleştirin. Sizi hastalığınızdan kurtaracak ve insanları kırıp geçiren salgın hastalık zehrini (ya da büyüsünü) yok edecektir. Ve alev taşıyan gece ateşinden meşaleleriyle, bir büyücünün şeytani sanatının işaretleri olan yoğrulmuş balmumundan yapılanları (heykelcikleri) eritecektir. Lakin tanrıça için benim buyruklarımı uygularsanız, okların karşı koyulmaz, düzgün atıcısına ilahilerle tapınırsanız, ona, o tanınmış ve tetikte olan bakireye kurbanlar keserseniz ve danslar ve şölenler sırasında, siz kızlar, erkeklerle birlikte, Maionia’nın Hermos’unun tuzlu toprakları üzerinde, mersin ağacından yapılmış taçlar giyerek onu, ismi Ephesos’un ülkesinden gelen saf Artemis’i her bakımdan yüceltirseniz o da size her vakit için sonsuz bir yardımcı olacaktır. Bu ritüelleri yerine getirmemeniz durumunda ise, ateşin cezasını çekeceksiniz.”
Baş kısmı kırık olduğu için yazıtın hangi kente ilişkin olduğunu bilemiyoruz lakin Maionia’nın Hermos’unun tuzlu toprakları üzerinde tasvir edilen Artemis Tapınağı’nın şimdiki Marmara Gölü yakınlarında olduğunu ve kelam konusu kentin de Sardes olduğunu kestirim ediyoruz. Bu periyotta Küçük Asya kentlerini kasıp kavuran bir salgın vardı. Nedeni bilinmiyor, dermanı bulunamıyordu. Sardesliler de başka birtakım Küçük Asya kentleri üzere, salgın yüzünden Klaros rahibinin kehanetine başvurmuş, onun dediklerini yerine getirdikten sonra da bu yazıtı kendilerine yardımcı olan Efes Kenti’ne armağan etmiş olmalıydılar. Efesliler de yazıtı, içeriğine uygun olarak, Antoninus Vebası yüzünden ölen Lucius Verus’un Efes’deki Parth zaferi anıtına yerleştirmişlerdi. Klaros Apollon’u, Sardeslilere salgından kurtulmaları için Efes Artemisi’nin bir heykelini kendi tapınaklarına taşımalarını salık vermişti. Tanrıça burada, elinde taşıdığı meşaleler ile salgın zehrine neden olan balmumu heykelcikleri eritecekti. Bu heykelcikler bir büyücünün şeytani işleriydi ve tahminen de salgın felaketinin nedeninin “kara büyü” olduğuna inanılmıştı. Şayet kehanet yerine getirilir ve Artemis’e kurbanlar, danslar ve şölenler ile şükredilirse, tanrıçanın gücü büyüyü bertaraf edecek, beşerler hastalıktan kurtulacaktı. Yok, şayet Apollon’un buyrukları yerine getirilmez ise de, tanrısal cezanın ateşi (muhakkak ki hastalığın verdiği ateş) hasta vücutları yakmaya devam edecekti.
HASTALIĞIN HIRİSTİYANLIĞIN YAYILIŞINA TESİRİ
Klaros Apollon Tapınağı’na salgın yüzünden başvuran diğer kentler de vardı. Hepsi, vebanın yeraltı rablerinin öfkesinden kaynaklandığına inanmakta ve Apollon’a bu öfkeyi yatıştırmak için ne yapmaları gerektiğini sormaktaydı. Zira tanrısal öfke yatıştırılmadıkça bir kurtuluş da yoktu. İlah eliyle başlayan salgın fakat Tanrı’nın eliyle sona erecekti.
Bu nedenle Antoninus salgınından sonra dini pratiklerde açık bir yükseliş izlenir. İmparatorluğa ekonomik açıdan da büyük ziyan veren salgın, resmi yapıların inşasına ilişkin projeleri kesintiye uğratmıştır. Fakat dinî alanların, tapınakların inşa ve onarımında, dini seremonilerin gerçekleştirilmesinde büyük bir artış görülür. Vebanın, Roma rablerine ve devlet dinine inanmayan Hıristiyanların rableri kızdırması yüzünden çıktığını söyleyen ve bu yüzden onlara zulüm uygulayan Marcus Aurelius, Roma rablerine tapınımın artması için elinden geleni yapmıştır. Fakat Hıristiyanlığın 2. yüzyıl sonunda tüm Roma dünyasında süratle yaygınlaşması da göstermektedir ki, Roma’nın rableri büyük felaketleri savmak konusunda müritlerine Hıristiyanların rabbi kadar itimat telkin edememişlerdi. Antoninus Vebası da Hıristiyanlığın yayılmasına yardım eden etkenlerden biri oldu. Zira insanlık her çağda, dehşet vakitlerinde, bilim tarafından açıklanamayan ve devası bilinmeyen hastalıklar karşısında ve yakınında bekleyen vefatla yüzleştiğinde yüzünü daima tanrısal olana çevirdi.
*Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Eskiçağ Lisanları ve Kültürleri Kısmı.
Gazete Duvar
