KÖLN – Geçtiğimiz hafta 25-26 Mart tarihleri ortasında AB başkanları Türkiye özel gündemiyle tepe toplantısı yaptılar. Tepe sonrasında Kurul 11 unsurluk bir bildiri yayınladı. Bildiride hem iş birliği ve diyalog iletileri yenilendi hem de yaptırım konusunun hala gündemde olduğu temkinli bir lisanla söz edildi.
2020 Aralık ayında Türkiye’ye, yaptırımlar konusunda mart tepesine kadar mühlet tanıyan AB başkanları bu sefer de değerli kararları ABD’nin Biden hükümetini gerisine alarak haziran ayındaki tepeye erteledi. AB ve ABD’nin bilhassa dış siyasette Türkiye’nin ehil adımlar atması için Ankara üzerindeki baskıyı sürdürecekleri muhakkak oldu. AB’nin son tepe sonuçlarının Türkiye için manasını, Ankara’nın dış siyasette attığı geri adımların neden ve sonuçlarını, AB’nin önümüzdeki süreçte Türkiye siyasetinin nasıl devam edebileceğini Alman Güvenlik ve Siyaset Vakfı’nda (SWP) faaliyet gösteren Uygulamalı Türkiye Çalışmaları Merkezi’nde Araştırmacı Sinem Adar’la Gazete Duvar için konuştuk:
Avrupa Birliği’nin 25-26 Mart tarihleri ortasında Türkiye ile ilgili yaptığı doruktan çıkan kararları Türkiye-AB bağlantıları açısından nasıl değerlendiriyorsunuz?
Geçtiğimiz sene hem Ekim hem de Aralık ayındaki tepelerden çıkan kararlarla büyük ölçüde örtüşüyor. Ekim 2020 tepesinde açıkça tabir edilmese de AB Gümrük Birliği’nin modernizasyonunu üyelik müzakereleri çerçevesinden ayırmaya yönelik bir adım atmıştı ve Gümrük Birliği’nin modernizasyonunu Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de atacağı adımlara şartlandırmıştı. Aralık ayında da bu tavır devam etmişti. Geçtiğimiz hafta alınan kararlar Ekim ve Aralık ayı doruklarıyla paralellik göstermekle birlikte AB Ankara’ya hala ‘bekle ve gör’ durumunda olduğunun sinyalini yolluyor. Yani Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de geri adım atmış olmasından ötürü memnuniyetini tabir ederken Türkiye’nin Doğu Akdeniz ve Kıbrıs bahislerinde uzlaşmacı tutumunun devam etmesi halinde bilhassa ekonomik alanda işbirliği yapmaya açık olduğu bildirisini veriyor. Etmemesi durumunda da AB’nin gerek kendi gerekse üye ülkelerin çıkarlarını korumak için elindeki enstrümanları bir baskı aracı olacak kullanmaktan çekinmeyeceği belirtilmiş. Olağan bu noktada AB Dış Bağlar ve Güvenlik Siyaseti Yüksek Temsilcisi Joseph Borrell’in Türkiye’yle ilgili olarak hazırladığı teklif niteliğindeki rapor dikkat cazibeli. AB’nin Türkiye yönelik kullanabileceği baskı araçlarının çapı, yaptırımları da kapsayacak biçimde genişletilmiş. Listede AB Yatırım Bankası’nın ve öbür finansal kurumların faaliyetlerinin kısıtlanmasını da içeren AB ve Türkiye ortasındaki ekonomik işbirliği alanlarının daraltılması ya da turizm dalı dâhil iktisada yönelik atılacak adımlar ve güç dalına yönelik olası ithalat ve ihracat yasakları üzere unsurlar var. Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik krizin derinliği düşünüldüğünde AB Türkiye’yi ekonomik taahhüt ve baskı ihtimalleriyle dış siyasette ehlileştirmeye çalışıyor denilebilir. Alışılmış unutmamak gerek ki tepeden çıkan kararlar hem mültecilere yönelik finansman dayanağının devam edeceğinin hem de Türkiye ile hudut denetimi ve mültecilerin geri alımı mevzularında birlikte çalışmaya devam etmek istendiğini de vurguluyor.
Türkiye muhalefeti AB’yi sert adımlar atmamakla eleştiriyor. Lakin fasılların açılmıyor olması, üyelik müzakerelerinin durdurulması, Gümrük Birliği’nin yenilenmesi sıkıntısının askıya alınması esasen Türkiye’ye uygulanan mevcut somut baskılardı. Tüm bunlara belirli kişi ve dallara yönelik yaptırım sinyalleri de eklendi. Bunun dışında AB daha ne yapabilir? AB’nin elinde öteki enstrümanlar kaldı mı?
Türkiye’deki demokrat aktörler AB’yi insan hakları konusunda giderek artan baskılar ve hukuk devletinin tahribatı bağlamında kuvvetli bir eleştirel durum almamakla itham ediyor. Bir manada da haklılar zira üstte söylediğim üzere Ekim 2020 tepesinde AB hem insan hakları ve hukuk devletini direk ilgilendiren adaylık müzakereleri çerçevesini Gümrük Birliği’nin modernizasyonundan ayırmak tarafında bir tercihte bulundu hem de münasebetlerdeki koşulsallığı dış siyasete endekslendi. Bunda üyelik müzakerelerinin 2016’dan bu yana fiili olarak fonksiyonelliğini kaybetmiş olması ve eş vakitli olarak Türkiye’nin milletlerarası norm ve hukuk prensipleriyle örtüşmeyen ve epeyce cüretkâr bir kuvvet kullanımına dayalı dış siyaseti tesirli oldu diyebiliriz.
Ekim ayında çizilen bu patikanın hudutları ve elindeki enstrümanlar bağlamında geçen hafta alınan kararlarla aslında AB Türkiye üzerindeki ekonomik baskıyı arttırmak istikametinde çok da hafif olmayan bir adım attı. Burada sorulması gereken soru tahminen de şu: Üyelik müzakerelerinin çalışmadığı bir durumda AB’nin Türkiye üzerinde normatif bir baskı aracı kaldı mı? Bir ihtimal 2020’de fonksiyonel hale gelmiş insan hakları yaptırımları kullanılabilir. Ancak Türkiye müzakere süreci donmuş olsa da hala AB’ye üye ülke statüsünde olduğu için bu yaptırımları kullanabilmek için teknik ve yasal olarak ne kadar geniş bir hareket alanı var, bilemiyorum.
Sonuç bildirisinde aday ülke tabirinden bilhassa kaçınılarak Türkiye’nin jeo-politik pozisyonuna ve stratejik kıymetine vurgu yapılarak komşu ülke sıfatının tercih edildiğini görüyoruz. Bu ifadeyi AB’ne üye olmaya aday ülke durumunda olmasına bir kıymet atfedilmiyor. Bu ilgiyi de görmüyor üzere görünüyor. Bu türlü yorumlamak yanlışsız olur mu?
Katılıyorum, bütün süreç oraya gerçek eviriliyor. AB-Türkiye bağlarında daima inişli çıkışlı devirler olmuştur. Bu da inişli periyotlardan bir tanesi ancak öbür emsal periyotlardan farklı olarak buradan çıkış ne yazık ki çok kolay gözükmüyor. Gidişat üyelik müzakereleri çerçevesinin büsbütün marjinalize edilmesi tarafında ve bu da dün başlamış bir süreç değil. Esasen 2013’ten beri devam etmekte denilebilir.
2013’te vize serbestisi için AB’nin Türkiye’ye bir yol haritası sunması, sonrasında yeniden 2013’te mültecilerin geri alınması muahedesini imzalaması üzere adımlar üyelik müzakeresi teknik çerçevesi dışında gerçekleşmiş. Keza bu süreçteki çok değerli bir nokta Kasım 2015 ve Mart 2016’da mülteciler ile ilgili olarak yapılmış işbirliği. Lakin teslim etmek gerek ki her ne kadar üyelik müzakereleri çerçevesine paralel olarak “al-ver” olarak isimlendirilebilecek bir münasebet ve ilişkilenme biçimi 2013’ten beri gelişmekte ise de bu süreçte insan haklarına ve hukuk devleti normlarına vurgu azalsa bile tekrar de mevcuttu. 2020 Ekim tepesi itibariyle demokratik koşulsallığın formel olarak olmasa da pratikte bir fonksiyonu kalmadı demek yanlış olmaz. Türkiye’yle güvenlik ve ekonomik temelli bir işbirliği önceliği insan hakları ve demokratik temelli bir bağlantının önüne geçmiş durumda. Ve tahminen şunu da söylemek gerek. O denli gözüküyor ki Joe Biden’ın ABD seçimlerini kazanmasıyla insan hakları probleminin öznesinin AB değil ABD olması epeyce beklenen.
Yani Türkiye’nin içişlerine AB değil de daha çok ABD dâhil olacak üzere görünüyor.
Şu ana kadar elimizdeki datalar bu türlü bir durumun mümkün olduğunu söylüyor. Çok yakın vakte kadar ABD Türkiye’nin AB’nin üyesi olması için AB üzerinde baskı kuran aktörken ve demokratik koşulsallığı bu vesileyle AB’ye devretmişken bugün geldiğimiz noktada demokrasi ve insan hakları probleminde ABD daha faal bir rol oynama argümanında diyebiliriz.
Avrupa Kurulu Lideri Ursulavon der Leyen ile AB tepesi öncesi 19 Mart’ta görüştükten çabucak sonra Ankara İstanbul Sözleşmesi’nden çekildiğini beyan etti. Türkiye o kadar sert adımlar atıyor ve uzlaşmadan o kadar uzak ki gelinen bu noktada AB, Türkiye’yle insan hakları ve demokrasi temelli bir siyaset nasıl yürütebilir? Elinde kullanabileceği iktisat dışında ne üzere araçlar olabilir? Ayrıyeten Türkiye’nin kendi demokratikleşme süreci için AB kendisini neden zorlasın?
İktisat dışında AB’nin elinde Türkiye’deki rejimi davranış değişikliğine itecek çok da fazla araç yok. Onu da dış siyasetteki davranışı değiştirmeye öncelik verecek biçimde kullanmaya karar vermişler üzere görünüyor. Lakin tekrar de AB üyelik müzakereleri çerçevesinde aktarılan fonları büsbütün kesebilir ki esasen bu fonlarda önemli bir azalma halihazırda var. Geçen yıl kabul ettikleri insan hakları yaptırım paketini Türkiye özelinde de fonksiyonel hale getirebilir. Türkiye ve AB ortasındaki Erasmus programlarını iptal edebilir. Fakat bunları yaptığında kimi cezalandırıyor sorusunu da sormak gerektiğini düşünüyorum. Şayet buradaki gaye Türkiye’yi yöneten iktidar bloğunun davranışını değiştirmekse bu araçlar davranış değişikliğine yol açar mı? Bence bu yanıtı kolay bir soru değil.
Lakin silah ambargosu ve ihracatına getirilebilecek kısıtlamalar ile bireylere yönelik yaptırımlar tesirli olabilir. Olağan bir de sorunun söylemsel boyutu var. Kınamanın bir adım ötesine geçecek sembolik bir duruş, Türkiyeli demokrat aktörlerin AB’nin argüman ettiği üzere demokratik unsurlar ve normlar temelli bir kurum olduğuna dair giderek zayıflamakta olan inancını yine diriltebilir. Bir de doğal altının çizilmesi gereken bir öteki nokta şu: Demokratik bir Türkiye AB için yalnızca ilkesel bir sıkıntı değil tıpkı vakitte bir çıkar problemi. İstikrar devletlerin birbirleriyle olan münasebetlerinde demokratik normlardan daha kıymetli kabul edilebiliyor. Lakin Türkiye’nin kendine has ekonomik, siyasi ve toplumsal şartları itibariyle otoriter rejimin stabilize olamadığını gözlemliyoruz.
ABD lideri Joe Biden’ın Ankara ile direkt bir görüşme yapmamışken Türkiye’nin tartışılan bahisler ortasında birinci hususta yer alan AB tepe toplantısına katılmasını nasıl değerlendirmeliyiz?
Biden’ın lider seçilmesiyle değişik üye ülkelerdeki siyasi aktörler AB’nin Biden idaresinde ABD-Transatlantik bağları yine güçlendirmeye hazır ve istekli olduğu istikametinde bildiriler yolladılar. AB ve ABD’nin tekrar birlikte çalışmaya başlaması ihtimali doğal ki Türkiye’yi de direkt ilgilendiriyor. Keza aralık ayındaki tepe kararlarını birçok uzman AB’nin Biden idaresinin ne yapacağını görmek için vakit kazanmak ismine somut kararları Mart ayına ertelediği yorumunu yapmıştı. Yalnızca Türkiye özelinde değil genel manada Biden idaresi ve AB ortasında Transatlantik alakalar ve NATO genelinde bir işbirliği devrine girdik. Biden’ın toplantıya katılması ABD’nin hem AB’ye bir iyi niyet iletisi hem de Türkiye ve Rusya’ya iletisi olarak yorumlanabilir.
Bu yıl Eylül ayında Almanya’nın genel seçimleri var. Merkel artık başbakan olmayacak. 2022 yılında da Fransa seçimleri var. Macron Türkiye’nin seçimlere müdahale etmesinden duyduğu kaygıyı lisana getirdi. Tahminen Almanya’da da bu türlü bir telaş vardır bilemiyorum. Bu açıklamayı nasıl değerlendirirsiniz? Sahiden Türkiye’nin bu türlü bir gücü var mı?
Macron’un gerek Erdoğan gerekse Türkiye ile ilgili çıkışları ve telaffuzlarını Merkel’in telaffuzlarıyla karşılaştırdığımızda önemli bir fark görüyoruz. Macron yüksek oktavdan konuşmayı ve vakit zaman provokatif sayılabilecek açıklamalar yapmayı seviyor. Bu bağlamda Fransa iç siyasetinin de tesiriyle Türkiye’yle ilgili olarak da kuvvetli bir lisan kullanmaktan çekinmiyor. Almanya’da durum daha farklı. Türkiyeli siyasi aktörlerle karşılıklı bir atışma içine girmekten imtina ediniliyor. Bunun şuurlu bir tercih olduğunu düşünüyorum. Burada siyasetçilerin ferdî farkları kadar, iç siyaseti dinamikleriyle ilgili bir durum da var. Ama bunun yanında 2016’dan itibaren AB içerisinde tarihi olarak Türkiye’ye daha ölçülü yaklaşan üye ülkeler gözünde dahi Türkiye’nin gerek AB bağlarında gerek NATO ile olan münasebetlerinde gerekse AB’nin güney mahallesi denilen Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki faaliyetleri bağlamında sorun yaratan bir aktör olduğu istikametinde bir algı var. Almanya’yı ele alalım. Ekonomik ve sosyopolitik sebeplerle Türkiye’ye ölçülü yaklaşmış bir ülke olmasına karşın son iki senede Türkiye’ye dair algısında bir değişiklik var.
Türkiye aşikâr ki Biden’ın Amerikan seçimleri kazanması ve Türkiye’deki ekonomik krizin daha da derinleşmesi sebepleriyle, 2016’dan beri sürdürdüğü esasen kuvvet kullanımına dayalı dış siyasetinde limitlerine ulaştı. Geçtiğimiz beş sene içerisinde hem ikili bağları hem de NATO, AB üzere devletler üstü tertiplerle münasebetleri önemli manada tahribata uğradı. Esasen dış siyasetindeki cüretkâr ve öngörülemeyen savrulmaların da bu tahribatla birebir münasebeti olduğunu düşünüyorum.
Aslında hem muhalif kesim hem de hükümet vakit zaman AB’yi iki yüzlülükle kabahatler. Siz ne düşünüyorsunuz AB ikiyüzlü mü?
Sonuçta AB bir devlet nasıl davranırsa o denli davranıyor. Yani birliğin genelinin ve üye ülkelerin çıkarlarına ziyan vermeden ya da en az ziyanı verecek biçimde Türkiye’deki mevcut iktidarla mümkün olduğu kadar bağları koparmadan yürümeye çalışıyor. Burada tezat oluşturan ya da başları karıştıran durum, çıkarlar doğrultusunda atılan adımların demokratik norm ve prensiplere dair bir tezi olan bir kurumun normatif duruşuyla örtüşmüyor olması. Bunun da en değerli sebebi Türkiye’nin hala resmi olarak üye statüsünde bir ülke olması. Yoksa örneğin çok az kişi AB’yi örneğin Mısır ya da Suudi Arabistan üzere demokratik teamüllerden son derece uzak otoriter rejimlerle çalıştığı için eleştiriyor. Bununla birlikte altının çizilmesi gereken bir nokta çıkarları demokratik prensiplerin önüne koymak suretiyle otoriter devletlerle yapılan işbirliklerinin bilerek ya da bilmeyerek bu devletlerin ömrünü uzatabileceği ya da meşruiyetini sağlamlaştırabileceği sıkıntısı. Ki bunun en iyi örneklerinden birisi Türkiye ile AB ortasında Kasım 2015 ve Mart 2016’da, Güney ve Doğu Anadolu’daki Kürt vilayet ve ilçelerinde faal bir çatışma durumu devam ederken, yapılmış göç işbirliğidir. Türkiye’nin otoriterleşmesi 2018’de başlamış bir süreç değil.
Almanya’nın AB periyot başkanlığı sonrası Türkiye ile olan alakalar nasıl ilerleyebilir?
Üye ülkeler içerisinde Almanya Türkiye’yi esasen kapasitesi yüksek bir pazar olarak görüyor. Bunun yanı sıra Avrupa’nın en büyük Türkiyeli diyasporasının Almanya’da ikamet ediyor olması sebebiyle Türkiye ile olan bağlantılar Almanya için bir iç siyaset sorunu. Öte yandan Fransa Türkiye’yi bilhassa dış siyasetinde stratejik bir rakip olarak görüyor. Keza Fransa’nın 2020’nin ortasından itibaren Türkiye’yi çok kuvvetli bir biçimde eleştiriyor olmasının ana sebeplerinden birisi Türkiye’nin Libya savaşına müdahil olmasıdır. Devir başkanlığı 2022’de Fransa’ya geçecek. Türkiye için çok kolay bir periyot olmayabilir.
Türkiye’de idare yol olarak varlığını krizlerle güçlendirmeyi tercih ediyor. Uzun vakittir bunu dış siyasette yapıyordu. Lakin artık Yunanistan’la istikşafi görüşmelere başladı, Libya’da geri adım atıyor vs. Türkiye’nin dış siyasette atacak adımı kalmadı mı? Artık Ankara’nın dış siyaseti daha muhakkak daha anlaşılır bir yola girer mi?
Türkiye’yi yönetenler 2016’dan itibaren giderek askerileşen dış siyaset konusundaki tenkitlere
“Türkiye masada kendisine yer açmak için bu yolu tercih etti” argümanıyla karşılık verdiler ve veriyorlar. Gerek 2020 Kasım ayı ABD seçim sonuçları, gerekse giderek derinleşen ekonomik kriz dış siyasette Türkiye’nin elini önemli manada bağlayan iki kıymetli faktör. Üst hudutlarına ulaşmış bir dış siyasetle karşı karşıyayız. Tercihler yüzünden değil lakin mecburiyetler yüzünden dış siyasette geri adım atan bir Ankara var. Devlet kurumlarının tahribatı, kuvvetler ayrılığının ortadan kalkması ve liyakat unsurunun erozyonu geçtiğimiz 5 senede Türkiye’nin diplomatik ve siyasi yetisi ve kapasitesine önemli halde ziyan verdi ve bu hasarı onarmak çok kolay değil.
Kolay olmadığı bozulan ilgileri onarmaya yönelik Mısır’dan İsrail’e değişik ülkelere atılan adımlara gelen ya da gelemeyen karşılıklarda göze çarpıyor. Biden hükümeti iktidara geleli 4 ay oldu ve şimdi liderler seviyesinde bir bağlantı kurulmadı. Biden hükümeti Mart ayının başında ulusal güvenlik strateji raporunu yayınladı. Çabucak onuna akabinde dışişleri bakanı Blinken de dış siyaset vizyonunu açıkladı. Her ikisinde de otokratik rejimlerle uğraş yeni ulusal güvenlik stratejisinin bir hususu olarak belirlenmiş durumda. Bu Türkiye’nin dış siyasetteki mecburiyetini arttıran bir değişken olarak yorumlanabilir. Birebir biçimde AB’nin Türkiye’yi ekonomik taahhüt ve baskı formülüyle ehlileştirme çalışmaları da. Hasebiyle Türkiye’nin dış siyasette tabiri caizse geri adım atması mecburiyetlerin zorladığı taktiksel bir hareket.
Gazete Duvar
