Doç. Dr. Çiler Çilingiroğlu
“Neden Savaş?” başlıklı mektuplarında Albert Einstein ve Sigmund Freud insanlığın en büyük problemlerinden birini, yani savaşın nasıl bitirilebileceğini, tartışırlar. Einstein’ın sorusuna uzunca bir kompozisyonla karşılık veren Freud, kendi geliştirdiği psikoanaliz kuramından hareketle, şiddet ve agresyonun, tüm insanlardaki “yok etme dürtüsü”nün bir dışavurumu olduğunu, bu dürtünün apaçık biyolojik temelleri bulunduğunu, sözgelimi, insanın tabiatta ve toplumsal hayatta hayatta kalmasında yararlı bir rol üstlendiğini söyler. Yok etme dürtüsünün içkinliğini peşinen kabul etmesine karşın, Freud, mektubunda, ‘Eros’ yani sevgi ve seks dürtüsüne de en az nefret kadar değinir. Freud’a nazaran, şiddet dürtüsünün büsbütün ve tabiatıyla ortadan kalkmasını beklemek yersiz olsa da, onu öteki kanallara yönlendirmek ve insanların bir daha savaşmayacağı şartları oluşturmak için çalışmak gereklidir. Bizim açımızdan en can alıcı sorusu ise mektubun sonunda gelir:
“İnsan davranışının bu kadar temel bir dürtüsü ve yönelimi olmasına karşın, neden bizim üzere pasifistler hâlâ savaşa karşı bu kadar şiddetle isyan ediyoruz?”
Bu soruyla Freud, aslında, savaşın insanlık için bir ‘zorunluluk’ olmadığını, şu anda bize ütopik gelse de, tüm dünya yurttaşlarının bir gün pasifist olabileceği umudunu taşıdığını gösterir.
Pekala, tarih bize barışın karar sürdüğü, savaşın imkan bulamadığı toplumlardan müjdeli haberler veriyor mu?
7 BİN YIL EVVELKİ KATLİAM
Arkeolojik bilgilere baktığımızda, şiddet çabucak her toplumda karşımıza çıkıyor. Kimi vakit bu kişisel şiddet, kimi vakit ritüel şiddet, kimi vakit ise daha organize, toplu ve planlı şiddet, yani savaş. Gerek arkeolojik gerekse klasik toplumları inceleyen kültürel antropolojik çalışmalar vur-kaçlar, akınlar, çatışmalar ve muharebelerin tarih öncesi periyotlardan günümüze kadar gerek devletsiz gerekse devletli toplumlarda neredeyse kaçınılmaz olarak bulunduğunu gösteriyor.
Mesela, bundan 7 bin yıl evvel, Almanya’nın güneyinde çiftçi bir topluluk katledilmişti. Talheim Katliamı olarak bilinen bu olay, Avrupa’da Neolitik Dönem’de yaşanmış katliamlardan yalnızca birisi. Arkeologlar burada ok uçları, taş baltalar ve sopalarla katledildikten sonra bir çukurun içine yüzeysel atılmış otuz dört birey buldu. Toplu mezarın içindekilerden yedisi bayan, on altısı çocuktu ve toplamda yirmi bireyde kafatası travmaları saptandı. Arkeologlar, bu toplumun etrafta yaşayan öbür bir küme tarafından toplu katliama kurban gittiğini belirttiler.
Yerleşik hayat ve yiyecek üretimciliğinin başladığı Neolitik Devir, insan toplumlarında bölgesel müdafaa güdülerinin arttığı ve besin depolama üzere pratikler sonucunda maddi bir birikim oluşturmaya başladığı periyot olarak lanse edilir. Şayet böyleyse, Neolitik öncesi toplumlarda yahut klâsik avcı-toplayıcılarda şiddet ve çatışma olgusunun olmamasını beklerdik. Ne var ki, arkeolojik ispatlar bu genel söylemi doğrulamıyor.
Almanya, Belçika, Fransa ve Danimarka’daki Mezolitik Devir (günümüzden evvel 11 bin-8 bin arasında) hafriyatları avcı-toplayıcı kümeler ortasında şiddet ve katliam izlerini gösterir. Örnek olarak, Almanya’nın Bavyera eyaletinde kazılan Ofnet Mağarası’nı verebiliriz. Mağarada yapılan hafriyatlarda gövdesinden koparılmış ve üzerinde darbe izleri olan toplam otuz sekiz kafatası bulunmuştur. Hatta birtakım kafatasları üzerindeki kesik izleri bu bireylerin derisinin yüzüldüğünü gösterir. Paleolitik Dönem’e ilişkin insan kalıntılarında da –diğer devirlerden daha sık yahut daha az olmamak üzere- bireyler ortası şiddet ve çatışmaya dair izler var.
SAVAŞI TARİHİN ÇÖPLÜĞÜNE ATMAK İÇİN…
Hatta tartışmayı biraz daha genişleterek, en yakın akrabalarımız olan şempanzelerdeki şiddet ve çatışma eğiliminden bahsedebiliriz. Doğal ortamlarında gözlemlenen şempanze kabileleri ortasında nizamlı aralıklarla ve bazen de somut bir nedene dayanmadan bile akınların ve vur-kaçların yapıldığı belgelendi. Münasebetiyle, insanların da bir üyesi olduğu primatlar ortasında topluluklar ortası şiddet hiç de azımsanmayacak bir sıklıkta karşımıza çıkıyor.
O halde savaşı kategorik olarak reddetmeden, ahlaki olarak yargılamadan ve tarihin çöplüğüne nasıl atabileceğimizi tartışmadan evvel, onun nedenlerini anlamaya çalışalım.
Savaşın legal nedenleri olamaz mı? Hayatta kalmak için, özgürlük ve bağımsızlık için yahut özsavunma için şiddete başvurulamaz mı? Nazım Hikmet, Memleketimden İnsan Manzaraları’nda bir bozkır tanımı yapar. Bu tanımda şiddetin en arkaik, en yalın ve tahminen de en saf haline şahit oluruz:
“ne bir tekerlek izi, ne de o keyifli çağırışı insan eline uzanan bir yemişin,
hayvansız ve otsuz, sonsuz yalnızlığı hiçbir şey vermek istemeyişin.
Baktıkça bu küstah toprağa insan
kendi soyunun birinci hengame narasını duyuyordu yüreğinde,
bir kayanın altında kesmek onun yolunu
ve daima birlikte çığlıklarla üzerine saldırıp
bir mamutu yener üzere yenmek onu.”
Savaş; besin için, su için, işlenecek bir toprak modülü yahut hayatı idame ettirmeye yarayan aletler için, yani yalnızca ve yalnızca hayatta kalmak için yapılan bir insan aktifliği olarak tanım edilirse, bunun tahlilini dünya kaynaklarının eşit ve adaletli paylaşımında bulabiliriz. Böylesi bir şiddet, legal nedenlere dayalıdır. Tıpkı özgürlük ve bağımsızlık savaşları üzere. Ne var ki, arkeolojik ispatlar dünya nüfusunun çok düşük olduğu ve kaynakların herkese bol bol yettiği coğrafyalarda bile şiddet ve çatışmanın izlerini bize göstererek, insan agresyonunun ardında hayatta kalmanın ötesinde pek de pak olmayan nedenler olabileceğini gösteriyor.
Pekala, bir kabile reisinin hırsı, zenginlik ve güç istenci, insanları domine etme dileği, daha fazla güç, itibar elde ederek tatmin olma isteği savaşın nedeni olduğunda nasıl bir tavır alacağız? Bu yıkıcı isteklere sahip bir fail, ona boyun eğen bir halkla buluştuğunda, savaş, artık tarihin bir olmazsa olmazı ve neredeyse “doğal” ve mecburî görünen bir aktifliği haline gelir. Mesela Tunç Çağı beyefendilerinin altın, gümüş, bakır, kalay, hoş dokumalar, yarı pahalı taşlar yahut seçkin sınıfa hitap eden besinler peşinde ölesiye bir rekabet içinde birbirleriyle savaşmaları buna hoş bir örnektir. Çanakkale’de Troia’yı ziyaret ettiğinizde sur duvarlarına bir de bu gözle bakın ve Benjamin’in şu ünlü kelamını hatırlayın: “Aynı vakitte bir barbarlık dokümanı olmayan hiçbir kültür dokümanı yoktur.”
Bilin ki, bu yöneticiler savunmaya, silaha ve asker beslemeye harcadıkları vakit ve güçle tüm dünyayı besleyecek besini üretip dağıtabilirlerdi!
Tüm bu delillere bakarak, savaşın insan toplumları açısından bir kaçınılmazlık olduğu sonucuna varmak çok kolay gözüküyor. Lakin bu kolaycılığa kaçmadan, isterseniz, birinci olarak, Malezya’da yaşayan Semai toplumuyla tanışalım.
TARİHİNDE SAVAŞ OLMAYAN TOPLULUK
Yerleşik ve çiftçi olan Semai halkı çoklukla nüfusu 100 kişiyi geçmeyen küçük köylerde yaşıyor. Toplumda toprak mülkiyeti yok ve besin paylaşmak kültürel bir norm. Cinsiyetler ortası işbölümü var; lakin bayan ve erkek olarak net çizgilerle tanımlanmış bir toplumsal cinsiyet kavramı yok. Çocuklara fizikî yahut ruhsal şiddet uygulanmıyor. Çocuklara zorla eğitim verilmiyor, kendi istekleri ve ilgileri kadar büyüklerini izleyerek ve taklit ederek tahsil görüyorlar. Yerleşik ahlaki normlar fizikî şiddete mutlaka müsaade vermiyor. Savaş, bu topluluğun tarihinde yok. Kendi ortalarında çıkan küçük sıkıntıları dedikodu, ayıplama yahut dalga geçme üzere toplumsal davranışlarla çözüyorlar. Daha büyük meseleler için köy meclisinin bkaraa’ ismindeki toplantılarına başvuruluyor. Bu toplantıda köyün büyüğü son karar alıcı olsa da, toplantı esasen, tüm tarafların dinlendiği bir barış ve uzlaşma aktifliği. Bu toplantıdan çıkabilecek en ağır ceza, kişinin toplumdan tecrit edilip uzaklaştırılması. Lakin Semai tarihinde bu kararı veren bir hakim şimdi çıkmamış.
Sonuç olarak, evet, savaşlar var, tarihte daima oldu; lakin savaşı lanetleyen imparatorlar yahut onu Semailer üzere bir tahlil olarak görmeyen toplumlar da oldu! Roma İmparatoru Hadrianus’u anımsayalım. Pasifistliğiyle bilinen ve bu yüzden ordu tarafından sevilmeyen bu imparator, “barbar”larla savaşmak yerine, İngiltere’ye uzunluktan boya bir duvar ördürdü. Dahası efendilerin kölelerini öldürmesini yasakladı, farklı cemaatlerin dini özgürlüğünü güzel gördü, çok sayıda hukuksal ve ekonomik düzenlemeyle Roma’nın en barışçıl ve adil imparatoru olarak tarihe geçti.
O halde, bugün, bizim karar vermemiz gereken şey kimin mirasını tarihten çekip çıkaracağımızdır. Barış istencini tarihe mal edecek kolektif bir irade yaratmanın önkoşulu bu. Barışın yararları insan ömrünün, toplum sıhhatinin, kültürel mirasın, ekolojinin korunmasından tutun da ticareti canlandırarak yoksulluğu bitirmeye kadar geniş bir kazanımlar yelpazesi olarak karşımızda duruyor.
Bu fırsat hiç kaçırılır mı?
TAHMİNEN FİLLERİ BİLE YENERİZ!
Bu imkanı yaratmanın mümkün olduğunu göstermek için müsaadenizle, Schelling’in“İnsan Özgürlüğünün Özü Üzerine” metnine başvurmak istiyorum. Schelling’e nazaran, insan, kendi özgürlüğünden kaçamayan irade sahibi bir varlıktır. Uygunluk ve kötülük bir potansiyel olarak her insanın içinde bulunur. İnsanın özgürlüğü, onun iyiyi ve kötüyü ayırt edebilme kapasitesinden kaynaklanır. “İnsan, bu yüzden ne iyiliğe ne de berbatlığa yazgılıdır”. Bu ilkeyi tarihe taşıdığımızda, insanlık tarihinin salt bir berbatlıklar alanı değil, tıpkı vakitte insanın yarattığı en ulu ve onurlu yaratımların da sahnesi olduğunu görürüz: Paleolitik mağaralardaki muazzam duvar fotoğrafları, Neolitik Dönem’in rengârenk boncukları, Tunç Çağı’nın incelikle işlenmiş bir geyik heykeli, Demir Çağı’nın aslan başlı bir kalkanı yahut Hadrianus’un Pantheon’u.
Tahlil; tarihin, ne iyiliğe ne de berbatlığa yazgılı olduğunu bilerek, rekabetçi Tunç Çağı beyefendilerinin değil, barış içinde varsıllığı ve adaleti bulan Semailerin ve Hadrianus’un mirasını sahiplenmekten geçiyor. İşte o vakit değil mamutları, filleri bile yeneriz kim bilir?
Doç. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi
Gazete Duvar
