Halime Can*
19 Temmuz 1889’da İkinci Enternasyonal’in kuruluş kongresinde bulunan Clara Zetkin, bayanların oy hakkı, hür meslek seçimi ve bayanlar için özel iş güvenliği maddelerini dâhil ettiği meşhur bir konferans verdi: “Binlerce yıllık bayanın toplumsal pozisyonunun düşük olmasının sonuncu nedeni, ‘erkekler tarafından yapılan’ mevzuatta değil, sonuçta ortaya çıkan mülkiyet bağlarında bulunacağı inancına dayanmaktadır. Bugün tüm maddelerimiz, bayan cinsiyeti yasal olarak erkeklerle birebir temele oturtulacak halde değiştirilebilir, fakat bayanların büyük çoğunluğu için toplumsal kölelik en sıkıntı biçimde kalır: Sömürenlere ekonomik bağımlılıkları.”
Zetkin, 27 Ağustos 1910’da Kopenhag’da düzenlenen İkinci Milletlerarası Sosyalist Bayan Konferansı’nda, partili erkeklerin iradesine rağmen Käte Duncker ile birlikte milletlerarası bir bayan gününün başlatılmasını önerdi, fakat belli bir tarih tercih edilmedi. Tarih seçimi bayanların devrimci karakterini vurgulamayı amaçlıyordu. 23 Şubat-8 Mart 1917’de Vyborg tarafındaki fakirlerin Petrograd’da greve gitmeleri; personellerin, asker eşleri ve -ilk defa- köylü bayanlarla birlikte sokaklara çıkarak Şubat İhtilali’ni tetiklemeleri ile ‘devrimde bayanın rolünün onuruna’, 1921’de Moskova’daki İkinci Memleketler arası Komünist Bayanlar Konferansı’nda Bulgar heyetinin teklifiyle 8 Mart, milletlerarası bir anma günü olarak tanıtıldı.
. Bayanın toplum içinde bir birey olarak varoluşunun görmezden gelinişi, bayanı her devirde farklı biçimlerde direnmeye yöneltmiştir. Direnmek bazen “erkek” olmalarını gerektirse dahi! Kitabının basılabilmesi için erkek mahlası kullanmak zorunda bırakılan bayan müellifler (Margaret Oliphant, Lousia May Alcott, Mary Ann Evans) üzere ya da Shakespeare’in ünlü tragedyası Hamlet’te oynayabilmek için “erkek” olan yetenekli aktris, Sarah Bernhardt üzere… Sanattaki pozisyonunun, her vakit ilham veren, yalnızca erkek sanat üretimini teşvik eden bir obje olarak sonlandırılması elbette bayanın etkin bir üretici olmasını engelledi. Zira bayan, öncelikle ‘ilham veren bir model’di, bu nedenle erkek fantezilerinin ve isteklerinin bir yansıması olarak ele alındı ve sanatsal üretim sürecinin eşit bir modülü olarak görülmedi. Buna ek olarak sanat tarihinde bayanlar, öncelikle kült ve şov objeleri olarak sergilendi: Vaktin hoşluğunun ülkü yapılarının öncelikle bayan ve bayan vücudu imajında kendini göstermesi.
Raphael’den bahsetmeden Rönesans hakkında yazabilir miyiz ya da Rubens’e değinmeden Barok periyodu ele almak mümkün olur muydu? Muhtemelen olmazdı ancak kaçımız, bu devirlerde en az bu yetenekli erkek ressamlar kadar güçlü tesirler yaratmış, kendi sanat formunu oluşturmuş birçok bayan ressamın kendilerinden ve yapıtlarından haberdar? Kaçımız Barok devirden bahsederken “gölgelerin ve ışığın ressamı” olan Rembrandt’i andığımızda tıpkı vakitte Fede Galizia’yi da anıyoruz? Bayanın istek objesinden, özne objesine geçişi: Sanat Tarihinde Bayan.
Orta Çağ’ın ayaklanması olarak ortaya çıkan ve erken çağdaş devrin tabanını oluşturan Rönesans ile birlikte kilise hâkimiyeti tesirini kaybetti. Böylece her şeyden evvel insanların özgürlüğüne, sanata, kültüre ve fikirlere odaklanılan bu periyotta, hümanizmin birinci biçimlerinin de ortaya çıkmasıyla birçok bayan sanatkarın ismini duyurabildiği, sanat üretiminde etkin olarak yer alabildiği orijinal bir çağ başladı. 1480 ile 1560’li yıllarda hümanistler ortasında entelektüel ve sanatsal yetenekleri olan bayanlar daha çok cesaretlendirildi, bayanın etkin olarak sanat üretiminde yer alması sağlandı. Sofonisba Anguissola (1531-1625), bu devrin (Rönesans) birinci bayan ressamları ortasında yer alarak kısa müddette yaptığı portre çalışmalarıyla ismini ve sanatını duyurmayı başarmış yetenekli bir ressamdı.
. Sofonisba Anguissola’nın eğitimi ve öğretimi, erkekler ve bayanlar farklı alanlarda çalıştıkları için erkeklerinkinden farklı manalara sahipti. Eğitimi, erkek sanatkarlarla komiteler için rekabet edeceği bir mesleğe girmesine yardımcı olmak değil, onu daha iyi bir eş, arkadaş ve anne yapmaktı. Anguissola, devrinin bayanlarından daha fazla teşvik ve takviyeye sahip olmasına karşın, toplumsal sınıfı, cinsiyetinin kısıtlamalarını aşmasına müsaade vermedi. Anatomiyi inceleme yahut hayattan çizim yapma imkânı yoktu (bir bayanın çıplak bir vücudu görmesi asla kabul edilemezdi). Büyük ölçekli dini yahut tarihi fotoğrafları için gerekli olan karmaşık, çok figürlü kompozisyonları da üstlenemezdi. Zira yetenekli bir ressam olsa dahi en nihayetinde bir bayandı. Erkeklerin yaratıcı aktörler, bayanların ise pasif objeler olarak görülmesi fikrini reddeden Anguissola, 1556’daki otoportresinde, kendisini boyanacak bir obje pozisyonundan ayırarak sanatçı olarak resmetti. Bayan ressamlara karşı çizilen keskin sonların birçoğunu aşamamış olsa da bayan figürlerini her vakit bir objeden çok öznenin kendisi olarak tanımladı.
Hümanizm fikrinin başarısıyla, sanatın bir zanaat olarak görülmesinde entelektüel-felsefi odaklı değişimlerin süratle yayılmaya devam etmesine karşın, bayan sanatkarların hâlâ çıplak bir vücut yahut bir ceset üzerinde inceleme yapmasına müsaade verilmiyordu. Halbuki bu incelemenin yapılması, fotoğraf sanatında, gerçeğe yakın bir temsil sağladığı için hayli kıymetli bir husustu. Birkaç istisna dışında, bayan sanatkarlar çıplaklık sahneleri oluşturmaktan dışlandı ve çoğunlukla natürmort temalarına ve dini kompozisyonlara yöneltildi. Ancak bu dışlanmaya boyun eğmeyecek korkusuz bir ressam vardı: Barok devrin Capella’sı Artemisia Lomi Gentileschi (1593-1653)
. Artemisia’nın bilhassa erkeklerin hâkim olduğu profesyonel bir alanda faaliyet göstermesi ve erkek çalışanlarla kendi atölyesi olması alışılmadık bir durumdu. Dahası, periyodun öteki bayan ressamlarının bilakis, o sanatını icra ederken kendisini asla sınırlamadı. Artemisia, portre resmi, çiçeklerle ve meyvelerle natürmort, minyatür fotoğraf ve görüntü fotoğrafları yerine, en asil fotoğraf tipi olarak kabul edilen ve çoklukla erkek ressamlar için ayrılmış olan tarih fotoğrafını, büyük formatlarda uyguladığı mitoloji ve İncil temalarını işledi. Şimdi 17 yaşındayken hocası Agostino Tassi tarafından tecavüze uğrayan ve ruhsal bir travma yaşayan Artemisia, hocası için şikayette bulundu ama Artemisia’ya bu şikayeti ile ilgili rastgele bir cevap sunulmadı, tersine bunu olağan zulüm takip etti: Yargıçlar, fahişe olmadığını kanıtlaması için aşağılayıcı bir jinekolojik muayeneye tabi tutulmasını istedi. Tecavüze uğramış bayan ikinci sefer erkek şiddetine maruz bırakılıyor -bu kere yargıçlar tarafından- o ise yaşadığı tüm bu zorbalıklara karşı direnişini sürdürerek ve sanatı aracılığıyla bu erkek hegemonyasına karşı savaşıyordu. Mert ressam Artemisia, “kadının zayıflığı ve uysallığının” olağan izdüşümlerini külliyen reddetti ve hislerini, fizikî dramdan fazla ruhsal olarak söz eden sıra dışı karizmalı bayanlar resmetti. Bayan karakterleri bahadır, kararlı, enerjik ve her şeyden evvel korkusuzdu.
. Artemisia, içinde taşıdığı intikam dileğinin yoğunluğunu neredeyse tüm fotoğraflarında izleyiciye aktardı. En ünlü yapıtlarından biri olan Judith ve Holofernes’te (Resim 5), tüm dramı ve zulmü, içinde taşıdığı o güçlü öldürme hareketini, net bir biçimde görmek mümkün. Olay ağının merkezinde yer alan bu iki kararlı bayanın, kılıçla başı gövdeden ayırma uğraşı, kan ve ter kokusu, iğrenme, Holofernes’in beyhude güçsüz savunması, hatta bayanların nefes nefese kalması bile izleyiciye aktarılmıştır. O, sanatıyla direnerek onu yaralayan ve aşağılayan adamları sembolik olarak öldürdü. Erkek zulmüne yenik düşmektense buna tüm gücüyle başkaldırdı ve onların gözlerini kaçırarak, korkarak bakacakları fevkalâde eserler yarattı.
. Bayanların sanatta daha faal üreticiler haline gelmesi ve emin adımlarla hudutların ötesini zorlamaları, hayranlık uyandırıcıydı. Zekâsı, hassasiyeti ve nezaketi ile insanları büyüleyen, Aydınlanma’nın tanınmış ressamı Angelika Kauffmann (1741-1807) da bu ressamlardan biriydi. Yapıtlarının birçok, vaktinin sanatını ve modasını şekillendirdi ve düpedüz bir “Kauffmann Kültürü Oluşumu”nu ateşledi. Yüksek soyluların portrelerine ek olarak, tarih tabloları yarattı. Klasik bir sanatçı olarak, aristokrat çevrelerin yanı sıra Johann Wolfgang von Goethe ile samimi bir dostluk kurdu ve birebir vakitte Goethe, onun modellerinden biriydi. Londra’da ve akabinde en kıymetli fotoğraflarının yapıldığı Roma’da yaşadı ve bayan kahraman olarak bayanlara odaklandı. İngiltere’de o kadar seviliyor ve takdir ediliyordu ki, 1768’de Kraliyet Sanat Akademisi’nin kurucu üyesi oldu. Giovanni G. de Rossi, ömrü boyunca yazılarında onu “Kadın ressamların Raphael’i” olarak tanımladı.
. Bayan sanatkarlar için hâlâ “cüretkâr” sayılabilecek hususları ele alarak klâsik hudutları aşan bir başka ressam ise realist akımın bayan öncülerinden biri olan, Helene Schjerfbeck (1862-1946) oldu. Schjerfbeck’in otoportrelerindeki bayan tasviri, bayanların klâsik olarak tabi olduğu hoşluk ülküsünden büsbütün farklıdır. Onun fotoğraflarında bayan, hoş olması gereken kusursuz bir nesne değil, özne olarak kusurlarıyla da var olabilen ve bundan hoşnutluk duyan bir varlıktır. Schjerfbeck, yaşlanmaya ve benliğin fizikî bozulmasına duyduğu hayranlığı, gitgide soyutlaşan renklerle fotoğraflarına aktardı ve çoklukla soluk, narin, hafif hasta yahut melankolik temalar işledi. Finlandiya’daki bayanlar 1846’dan beri sanat okullarına kabul edilmelerine karşın herkes tarafından tanınır hale gelmeleri, kelam gelimi sanatlarıyla isim yapmaları negatif tenkitlerle engelleniyordu. Schjerbeck de birçok incitici tenkide maruz kaldı ancak bu acımasız tenkitlerin hiçbirisi onun yüreğini kıramadı ve o sayısız otoportresiyle bugün hâlâ “20. yüzyılın fotoğrafında eşsiz” olarak kabul ediliyor.
. Bayanlar her devirde farklı biçimlerde karşılaştıkları engellemelerle başa çıktı lakin Nasyonal sosyalizmin yaşayan her şeyi yok etmeye kararlı olduğu karanlık bir periyot başladığında bununla nasıl başa çıkılacağına dair kimsenin bir fikri yoktu. Almanya’da ve daha sonra Avusturya’da, iktidara gelen Nasyonal Sosyalistler “ideal Alman sanatı”na uymayan bayan sanatkarlara baskı yaptılar. Paula Modersohn-Becker yahut Elfriede Lohse-Wächtler üzere sanatkarların çalışmalarını “yozlaşmış” olarak karaladılar. Elfriede Lohse-Wächtler de ‘engelli’ olarak damgalandı ve Pirna-Sonnenstein sanatoryumunda öldürüldü. Viyanalı ressam Helene von Taussig, 1942’de Izbica gettosunda öldürüldü; yapıtlarının büyük bir kısmı yakıldı ve unutuldu. Tanınmış, başarılı bir ressam olan Taussig Izbica’ya götürülmeden evvel Salzburg’ta uzun bir mühlet saklandı ve fotoğraflarını bir müzenin bodrum katında yapmaya devam etti. 1990 yılında Wilhelm Kaufman tarafından Salzburg’taki Künstlerhaus’ta bir mahzende Helene’ye ilişkin 19’a yakın eser bulundu ve eserler müze tarafından hürmet anıtı olarak korunmaya alındı.
. 19. yüzyıl ataerkil sanat tarihi yazımında bayanların yeri çok azdı yahut hiç yoktu. “Büyük” sanatkarların kızı, eşi yahut annesi rolüne indirgenen bayanın yaratıcılığından neredeyse hiç kelam edilmedi. Bu nedenle, 19. yüzyılın sonlarında bayanlar tarafından geliştirilen bir toplumsal cinsiyet tartışmasının olması şaşırtan değildi. Bununla birlikte, bu özgürleşme eforlarının çok daha uzun bir geleneği vardı (her çağda her seferinde kendi tarzında). Toplumsal cinsiyet araştırmalarından esinlenerek, bayanlar tarafından yazılan yaratıcı “kadın erdemine” yönelik felsefi ve sanatsal çalışmalar ve etkinlikler hakkında temel sözlükler, antolojiler, referans eserler ve temel literatür oluşturuldu. Bayan olmak, hala hükümran olan ataerkil yapılardan bir kurtuluştur. Simone de Beauvoir bunu şu sözlerle tabir ediyor: “Sen bayan olmak için doğmadın, sen yaratıldın”.
. - Cornelia Ernst: Zur Geschichte des Internationalen Frauentages in der Übergangsperiode vom Kapitalismus zum Sozialismus auf dem Gebiet der DDR (1945/46–1961). Zwei Bände. Doktorarbeit Universität Leipzig 1983
- Zusammenfassung des Zetkin-Beitrags auf dem Internationalen Sozialistenkongress 1889 (Protokoll des Internationalen Arbeiter-Congresses zu Paris. Abgehalten vom 14. bis 20. Juli 1889, Nürnberg 1890, S. 80–85. Clara Zetkin, Ausgewählte Reden und Schriften, Band I, Berlin 1957, S. 3–11.) Auf marxists.org
- Kaynak: Mary D. Garrard: Artemisia Gentileschi. The Image of the Female Hero in Italian Baroque Arka. Princeton University Press, Princeton NJ 1991, ISBN 0-691-04050-8
- Susanne de Ponte: Ein Bild von einem Mann – gespielt von einer Frau. Die wechselvolle Geschichte der Hosenrolle auf dem Theater (= Kataloge zum Bestand des Deutschen Theatermuseums. Band 2). Deutsches Theatermuseum München, München 2013, ISBN 978- 3-86916-271-3
- Frances Borzello: Ihre eigene Welt. Frauen in der Kunstgeschichte („A world of your own“). Gerstenberg, Hildesheim 2000, ISBN 3-8067-2872-0
- . Whitney Chadwick: Frauen, Kunst und Gesellschaft. Deutscher Kunstverlag, Berlin 2013, ISBN 978-3-422-07180-3
- Sello, Gottfried (1988): Malerinnen aus fünf Jahrhunderten. Hamburg. Ellert & Richter. ISBN 3-89234-077-3
Gazete Duvar
