ANKARA- Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “Türkiye’nin yeni anayasaya gereksinimi var” kelamlarıyla kamuoyuna duyurduğu anayasa davetine MHP Genel Lideri Devlet Bahçeli de tam takviye verdi. İktidar partilerinin Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nden geri adım atmayacağı anlaşılan değişiklik davetine muhalefet partileri aralı yaklaşırken, Adalet Bakanı Abdulhamit Gül 1921 Anayasası’nı işaret etti, “Bugün 1921 Anayasası’nın ruhuyla, cumhuriyetimiz ikinci yüzyılına girerken yeni bir toplumsal mukaveleyi yeniden Gazi Meclisimizin iradesiyle, milletimizin iradesiyle yeni anayasayla taçlanacağına olan inancımız tamdır” dedi.
Savaş şartlarında hazırlanan, bilhassa mahallî idareleri güçlendirerek ‘doğrudan demokrasi’ vurgusuyla bilinen 1921 Anayasası’nın “ruhunun” bugünkü anayasa üretim sürecinde nasıl açığa çıkacağı merak konusu oldu. Anayasa hukuku alanında Türkiye’nin önde gelen akademisyenlerine nazaran ise Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ile 1921 Anayasası’nın ruhu örtüşemez.
Profesör Bertil Emrah Oder ‘BUGÜN 1921’LE KARŞILAŞTIRILABİLİR BİR DURUMUN OLDUĞUNU SÖYLEMEK MÜMKÜN DEĞİL’
Koç Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Anayasa Hukuku Profesörü Bertil Emrah Oder’e nazaran, ne üretim süreci bakımından ne de anayasanın içeriği bakımından 1921 Anayasası’nın ruhunu yaşatacak şartlar ortada yok. Bu türlü bir karşılaştırma yapmanın hiçbir durumda elverişli olmadığını belirten Oder, “Gül’ün işaret ettiği ruh bugün hayata geçebilir mi?” sorumuza şu tabirlerle cevap verdi:
“1921 Anayasası’nın yapılış dinamiklerine baktığımızda, bugünkünün tam zıddı bir biçimde o devirde Meclis’in merkezi rolünün öne çıktığını görüyoruz. Meclis’in merkezi organ olarak bütün bir kurumsal sistem içerisinde öne çıkması bilhassa yürütme ve sultana karşı bir hamleyi de içeriyor. II. Meşrutiyet’te başlayan parlamentoyu asıl karar alıcı, siyaseti oluşturucu ve birebir vakitte hesap vermeye zorlayan kurum olarak öne çıkartan anlayış ve yaklaşım bugün kelam konusu değil. Aslında tam karşıtı bir gelişme kelam konusu. Türkiye’nin, ‘Türk tipi’ başkanlık olarak tabir edilen rejime geçmesiyle de karşımıza çıktı. Cumhuriyetin ana merkezi, siyasal kurumu olan parlamentonun yetkilerinde hem siyasal açıdan hem de hukukî açıdan önemli bir örselenme durumu karşımıza çıktı. Hasebiyle bugün içerisinde olduğumuz bir süreçte 1921’le karşılaştırılabilir bir durumun ya da bir benzeşmenin olduğunu söylemek mümkün değil. 1921 Anayasası’nın yapılış sürecine odaklandığımızda çoğunlukla onu bir ‘savaş demokrasisi süreci’ olarak da isimlendiriyoruz. O harikulâde şartlarda, fevkalâde yetkilere sahip olan bir Meclis’in yaptığı bir anayasa var ve o anayasanın hazırlanmasındaki dinamiklerde Meclis fevkalâde şartlarda demokrasiyi yöneten kurum olarak karşımıza çıkıyor. Bugüne baktığımızda fevkalâde şartların olmadığı açık lakin harikalık epeyce güçlü hale gelmiş olan yürütme organının kendisiyle alâkalı.”
‘1921’DE PARLEMENTO SİYASETİN MERKEZİNDE YER ALIYOR’
Anayasa hukukçusu Oder, “1921 Anayasasına baktığımızda bir kuruluş devri eseri olduğunu görüyoruz. İçerik manasında da lokal idarelerin, direkt demokrasinin, bir bakıma özerkliğin olduğu bir çerçevesi var. Bugün ise yeni anayasa sürecinde özerklik, mahallî idarelerin güçlendirilmesi üzere bir perspektifin iktidar kanadında olmadığını görüyoruz. 1921’in bu ayağı bugüne yansıtılabilir mi?” sorusuna ise şu cevabı verdi:
“Bir kez Adalet Bakanı’nın bunu kastettiğini düşünmüyorum. Orada motamot belirttiğiniz üzere bir dinamik var. Yürütmenin çok güçlenmesi olgusu şu an bariz. 1921 devrine oranla en büyük farklılık o. 1921’de parlamento siyasetin, hukukun merkezinde yer alıyor. Hem savaşı yönetiyor hem de tıpkı vakitte siyasal tertibin ana aktörü. 1921 Anayasasının iki kıymetli özelliği daha var: Bunlardan bir tanesi ‘ulus egemenliği’ dediğimiz temsili demokrasiye dayalı bir yaklaşım benimsemesi, bir yandan da direkt demokrasiyi halkın şahsen ve bir fiil kendisini yönetim etmesi aslını da benimsediği için içselleştirmesi, bu doğrultuda mahallî idareleri kısa olan anayasada düzenlemesi. O kadar kısa anayasada lokal idareler kıymetli bir yer tutuyor. Hiç kuşkusuz savaşın, o yılların şartları altında lokal dinamiklerle yürütülmesinden ötürü bunun bir irtibatı olabilir.
‘TÜRKİYE GİDEREK KOYU MERKEZİYETÇİ UYGULAMALARA TANIKLIK EDİYOR’
1921 sonrası anayasal tertiplere baktığımızda da anayasalar içerisinde lokal idareler bu kadar yer tutmadığı üzere hiç bu kadar özel ve özerk bir yer de almadı. Bugünün Türkiye’sinde tam aksine bir gelişme var. Nasıl parlamentonun rolü geriye çekildiyse ve aşındıysa birebir halde Türkiye giderek daha koyu merkeziyetçi uygulamalara tanıklık ediyor. Münasebetiyle bu tarafıyla de bir benzeşmenin olduğunu söyleyemeyiz. 1921 ruhuyla yapacağız derken, 1921 anayasası direkt Meclis tarafından yapıldığı için Adalet Bakanı ‘o halde yapacağız demek’ istiyor olabilir. Burada da karşımıza çıkan en büyük açmaz ne olabilir? 1921 Anayasasını yapan Meclis biçimsel manasıyla sıradan bir parlamentoydu fakat tıpkı vakitte harika yetkilere sahip olarak kendini tanımlıyordu. Kendisini kurucu bir iktidar olarak görüyordu. Fevkalâde şartlarda sıradan meclislerin yapamayacağı birtakım misyonları de üstlenmişti. Kaldı ki 1920’lerde; kurucu meclisler, demokratik anayasa yapıcılığının değişik teknikleri, sürece bağlı anayasacılık, katılımcılık üzere bahisleri tartışacağımız bir ortam da yoktu. Siz bu ifadeyi söylediğinizde, ‘1921 Anayasasını yapan olağan üzere gözüken bir Meclis’te ancak harika şartlarda bu anayasası yapmak durumunda kalmıştı’ fikri aklıma geliyor. Bugünkü Meclis büsbütün sıradan bir parlamento. Bilhassa II. Dünya Savaşı’nın birikimini, 90’lı yıllarda süreç odaklı anayasacılık olarak tanımladığımız iştirakçi, toplumun değişik katmanlarına yer veren, tıpkı vakitte cinsiyet eşitliği, kurumların görüşleri, katılımcılık üzere ögeleri içeren öğelerini barındırmayan bir anayasa yapıcılığının ne kadar liberal bir anayasa üreteceği de başlı başına bir tartışma konusu olabilir.”
‘2010 SONRASINDA İSTİKRAR VE DENETLEME SİSTEMLERİNDE GERİLEME GÖRÜYORUZ’
Yeni anayasa davet sonrası iktidar kanadından yapılan açıklamalarda Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nden geri dönülmeyeceği iletileri dikkat çekti. Anayasa hukukçusu Prof. Dr. Oder, “1921 Anayasasının ruhuyla Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi örtüşür mü?” sorumuzu ise şöyle yanıtladı:
“Örtüşmez. Zira 1921 Anayasası aslında Türkiye’nin, Osmanlı’nın son çağdaşlaşma evresinden miras aldığı bir kainatın eseri. 1921,1924,1961 kademeli olarak aslında hem parlamentonun rolünü vurgulayan lakin parlamentodaki çoğunluğun da bir tiranlık yaratabileceği fikriyle kurumlar çoğulculuğuna, istikrar ve denetleme düzeneklerine yer veren bir noktaya gitmişti. 1971 ve sonrası değişiklikler bütün istikrar ve denetleme sistemlerinde önemli aşınmalar yarattı. 2001 sonrası bilhassa en azından 2010’a gelinceye kadar Türkiye büyük bir demokratikleşme atağına girdi. Kurumlarını çağdaşlaştırdı. Bu demokratikleşme içerisinde özgürlüklerde önemli bir istikrar ve denetleme ağı oluşturması uğraşına girişti. Lakin 2010 sonrasında kurumsallaşma, istikrar ve denetleme düzenekleri manasında bir gerileme görüyoruz.
‘BUGÜNÜN MECLİSİ’NDE DEMOKRATİK MÜZAKERE YOLUNU GÖREMİYORUZ’
En son başkanlık sistemine ait anayasa değişikliği, Türkiye’de kurumsallaşma istikametinden bütün bu birikimleri dağıtan ve yürütmeyi çok formda şişkinleştiren, dayanılmaz bir güç odaklanmasına neden olan, merkeziyetçi eğilimleri güçlendiren. Ve bununla birlikte birebir vakitte demokrasinin kalitesi de gerilemeyle sonuçlandı. Şu anda Türkiye yalnızca salt biçimsel manadaki başkanlık sistemi noktasından değil bununla eş vakitli devam eden demokratik gerileme süreci içerisinde. Bu türlü bir süreci ne 1921 Anayasasıyla karşılaştırabiliriz ne ona benzeştirebiliriz ne de bir örnekseme yapabiliriz. Bu açıklamadan çıkabilecek tek benzeşme noktası ‘parlamento bu anayasayı yapacak’ olabilir. 1921 Anayasasının imal süreci, o devirdeki parlamentonun pozisyonu farklı iki kümenin Meclis içerisinde eşit formda temsili yarışı, savaş demokrasisini sağlayabilecek ortamı yaratmasıydı. Bugünün Meclis’inde, bugünün siyasal dinamiklerinde birebir biçimde bir tartışmayı, demokratik müzakere prosedürünü göremiyoruz.”
Doç. Dr. Demirhan Burak Çelik ‘1921 RUHUYLA YAPILACAK ANAYASADA BELEDİYELERE KAYYIM OLMAMALIDIR’
Galatasaray Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Demirhan Burak Çelik’e nazaran ise 1921 Anayasası ruhu bugün de yaşayabilir. 1921 Anayasası ruhunun yaşamasının Türkiye için çok iyi olacağını belirten Çelik, “Ama sorun şu ki, 1921 Anayasası Ruhuyla Sayın Adalet Bakanı neyi kastetmiştir? Burası çok önemlidir” dedi ve şöyle devam etti:
“1921 Anayasası aslında Türkiye’nin gördüğü en çoğulcu, en renkli Meclis’in yapmış olduğu anayasadır. Bazılarına nazaran, bu renklilik, çoğulculuk, her sesin bulunduğu bir Meclis’in yaptığı bir anayasa olması itibariyle yapılış yöntemi bakımından Türkiye’nin gördüğü en demokratik, hatta tahminen de en demokratik anayasa üretim sürecinin olduğu bir anayasadır. İkincisi, 1921 anayasası birinci hususunda ‘Egemenlik kayıtsız koşulsuz milletindir’ hatta ‘idare yöntemi halkın egemenliği şahsen ve bilfiil direkt doğruya ve bizatihi kullanması aslına dayanır’ diyerek direkt demokrasiyi, iştiraki çağrıştıran bir biçimde yapılmıştır. Millet egemenliğini öne çıkaran bir anayasadır. 1921 Anayasası 24 hususunun 14’ünü yerinden idarelere ayıran bir anayasadır. Özerk yerinden idareleri öngören bir anayasadır. Türkiye’nin şimdiye kadar görmüş olduğu anayasacılık tarihindeki çizginin büsbütün dışında bir çizgiyi temsil eden bir anayasadır. Bugün bunlar yapılsa Türkiye çok rahatlar. Lakin bugün yapılanlara, Türkiye’nin son yirmi yılda girdiği anayasacılık çizgisine baktığımızda bunların tam zıddının yapılmış olduğunu görüyoruz. Bu ruhla yapılacak bir anayasada belediyelere kayyım, 16 Nisan 2017 anayasa değişikliğinde olduğu üzere tek kişinin idaresini güçlendiren unsurlar olmamalıdır. Şayet 1921 ruhuyla bir anayasa yapılacaksa bu son yirmi yıllık anayasacılık çizgisinin baştan aşağı gözden geçirilmesi ve bunların hepsinden vazgeçilmesi gerekmektedir. Benim anladığım 1921 Anayasası ruhu budur.”
‘CUMHURBAŞKANLIĞI SİSTEMİNDEN VAZGEÇMEDEN 1921 RUHUNA YAKLAŞMAK MÜMKÜN DEĞİL’
1921 Anayasası ruhuyla Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin örtüşmeyeceğini belirten Çelik kelamlarını şöyle sürdürdü: “1921 Anayasası egemenliği tek kişinin elinden alıp Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne vermiş olan bir anayasadır. Hatta özerk, yerinden idareleri öngörerek, her ne kadar uygulanamamış olmasa da o unsurlar, ‘şura’lara dayalı öngörülerle millete dağıtmaya çalışmıştır. Direkt demokrasi araçlarını sistemin içerisine entegre etmeye çalışmıştır. Artık siz, yasamayı, yürütmeyi hatta yargıyı tek elde toplayan bir anayasa değişikliğini muhafazaya çalışacaksınız hem de ‘1921 Anayasası ruhuyla hareket ediyoruz’ diyeceksiniz. Bu bence büyük bir çelişkidir. Benim anladığım 1921 Anayasası ruhu, egemenliği hakikaten halka dağıtan, hatta direkt iştirak araçlarını da öngören bir anayasadır. Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi denilen sistemden vazgeçmeden 1921 Anayasası ruhuna yaklaşmak mümkün değildir. “
Dr. Dinçer Demirkent ‘KENDİLERİNİ TÜRKİYE’NİN KURUCUSU OLARAK GÖRDÜKLERİ İÇİN KURULUŞ METNİNE ATIF YAPMAYI KASTEDİYORLAR’
Anayasa Hukukçusu Dr. Dinçer Demirkent de, Erdoğan’ın 2014 yılında AK Parti Genel Başkanlığı vazifesini Ahmet Davutoğlu’na devrettiği harika kongrede yapılan konuşmalara işaret ediyor. Kongrenin ana hususlarının başında 1921 Anayasası’nın geldiğini belirten Demirkent, “Burada yapılan şey aslında 1921 Anayasasının İslamcı tonuna referans vermekti. 1921 Anayasasını ve I. Meclis’i, kendi tarih anlayışlarına nazaran bir tıp ülkenin kurucusu olan Meclisin yaptığı anayasa olarak görüyorlardı. ‘1921 ruhu’ diye bahsettikleri, bizim demokratik ruh dediğimiz, mahallî demokrasinin, özerkliğin kuvvetli olduğu bir anayasa anlayışı, halkın direkt kendini yönetim etmesi anlayışı büsbütün birbirine zıt. 2014 yılındaki kongrede söylenenlerden hareketle benim kestirim ettiğim, 1921 Anayasası derken, kendilerini yeni Türkiye’nin kurucusu olarak gördükleri için Türkiye’nin kuruluş metnine atıf yapmayı kastediyorlar. İkincisi de 1921 Anayasası’nda aslında hiç olmayan, demokratik bir devlete çeviren anayasayı bir cins İslami vurguyla ele almaya çalışıyor olabilirler” dedi.
‘MECLİS’İN NEREDEYSE HİÇBİR İŞLEVİ YOK’
1920 yılının Meclis’i ve 1921 Anayasası’nın ‘kurucu meclis’ ve ‘kurucu iktidar’ niteliği taşıdığını belirten Demirkent, bugünün Türkiye’sinde ise Meclis’in hiçbir işlevin olmadığını tabir etti: “Bugüne baktığımızda bütün yetkiyi kendine toplayan tek bir kişi var. Meclis’in neredeyse hiçbir işlevi yok. 1920 Meclisi yetkilerin bir bireyde toplanma ihtimaline karşı çok önde. Bu 1924’te de devam ediyor. Örneğin Mustafa Kemal’in birçok önerisi reddedilir. Atatürk’ün şahsen kendi seçtiği milletvekillerinden oluşan II. Meclis’te dahi bu diktatörleşme eğilimi, bu kaygı güçlüdür. Egemenliği hassasiyetle korur. Bugün, bundan eser olmadığını görüyoruz. Yasamanın neredeyse bütün yetkileri, hem kontrol yetkileri hem de ana fonksiyonu olan yasama işlevsizleştirilmiş durumda. Resmi Gazete’ye her gece baktığımızda maddelerin yayınlandığını göremiyoruz lakin her gün üç beş tane cumhurbaşkanlığı kararnamesi yayınlandığını görüyoruz. Bunun da bir manası var natürel.”
Bakan Gül: Cumhuriyeti 1921 Anayasası ruhuyla taçlandıracağızSİYASET
Şentop: Yeni anayasa konusunda niyet okumayı bir kenara bırakınSİYASETGazete Duvar
