ANKARA- Çevrimiçi iletileşme uygulaması WhatsApp, kullanıcı bilgileri ve datalarını Facebook’la paylaşmayı öngören yeni zımnilik unsuru kararı uygulanmasını 15 Mayıs 2021’e erteledi. Bu süreçte çok sayıda kullanıcı şahsî bilgilerinin tehlike altında olduğu niyetiyle alternatif uygulamalara yöneldi.
Kullanıcılarda şahsî bilgilerin ele geçirilip aleyhlerinde kullanılabileceği kanısıyla açığa çıkan kaygıyı, mahremiyetin ihlaline dair duyulan tasayı, şirketlerin gelecekte atacağı muhtemel adımları ve buna dönük reaksiyonları Toplumsal Psikoloji alanındaki çalışmalar üreten Prof. Dr. Melek Göregenli ve NewsLabTurkey Research Hub Yöneticisi Dr. Sarphan Uzunoğlu’yla konuştuk.
‘İZLENİYORUM’ FİKRİNİN YARATTIĞI HİSLER YENİ DEĞİL’
Denetim kaybının her vakit telaş yaratacağını lakin son tartışmalar özelinde asıl derdin denetimin kimde olduğuna dair belirsizlik algısı üzerinden şekillendiğini belirten Göregenli, “WhatsApp’ın ‘gizlilik sözleşmesi’ metni, sıradan birinin asla anlayamayacağı bir metin ve tam bir teslimiyet istediği hissi yaratacak kadar karmaşık; ya tamam deyip kurtulacaksınız ve denetim büsbütün oto sansür yetinize kalacak ya da dumanla haberleşmeye geri döneceksiniz” diyor.
Whatsapp’ın, kapalılık ve güvenliğe ait korkunun yüksek ve devletlerle teknoloji şirketlerine yönelik itimadın düşük olduğu bir devirde mukavelesini devreye soktuğunu belirten Uzunoğlu’na nazaran ise, “Normal kurallarda şirketlere ve devletlere verdiğimiz bilgi inanılır üzere boyutlarda değil.”
Prof. Dr. Melek Göregenli ve Dr. Sarphan Uzunoğlu’nun yönelttiğimiz sorulara cevapları şöyle:
Çevrimiçi iletileşme uygulaması WhatsApp, 4 Ocak’ta ‘gizlilik İlkesi’ni güncelledi. Bu yüz binlerce kullanıcıda bilgilerinin diğerleriyle paylaşılacağı üzerinden büyük bir kaygıya neden oldu. Dijital mecralarla ilgilerde bu endişeyi gündelik hayatta derinden hissetmiyorken birden açığa çıkmasının nedeni ne sizce?
Melek Göregenli: Toplumun bilhassa muhakkak bölümlerinde, bu “izleniyorum, dinleniyorum hatta gözleniyorum” fikri ve bu fikrin yarattığı hisler aslında yeni değil, yeni olan tahminen de giderek dijitalleşen hayatlarımızın, teknolojinin denetimini elinde bulunduran güçler için giderek daha transparan hale gelmesi. Hayatın dijitalleşmesi, salgın devrinden evvel de, ferdî ve toplumsal bağlantılarımızın birçoklarını elektronik ortamlar aracılıyla yaşamamız, enformasyon ve bilgi alma gereksinimimizi bu mecralarda gidermemiz, sanatsal-kültürel üretimle, üretme ve tüketme süreçlerinde ilişkilenmemiz vb., adeta vücudumuzun bir modülü olarak bir ekran aracılığıyla, vücudumuz dışındaki dünyayla bağ kurmamızın yeni hali demek. Toplumsal medya da buna dahil kuşkusuz, kendimizi sunma ve benliğimizle ilgili oburlarının izlenimlerini biçimlendirmek, sosyal-politik kimlikler ve aidiyetler inşa etmek için uygun teknolojik altyapı ve farklı stratejik seçenekler sunan ve dahil olabilmek için “sadece” belli bir internet kotasına ve bir telefona sahip olmanızın kâfi olduğu derya deniz bir dünya. Sınıflar, kimlikler, siyasi görüşler vb., pek çok açıdan bir çeşit temsil adaleti-ifade özgürlüğü illüzyonu lakin tıpkı vakitte kullanıcıya edimleri üzerinde optimal bir “kontrol”ü olduğu duygusu da veren bir paket bu; esasen, hepimizce bilinir, görünür kendisini istediği vakit ve kadar tabir edebilme imkânı sunan, isteğe dayalı bir kontrata dayanıyor.
Melek Göregenli ‘KAYGILAR, MAHREMİYET İHLALİ MUHTEMELLİĞİNE İŞARET EDİYOR’
Toplumsal medya bu türlü, WhatsApp ve başkaları ise, ferdî ve kümelerle bağlantılarımızı, daha denetimli kurabilmemiz için aslında oburuyla paralel bir mecra. 4 Ocak’tan sonra büyük çoğunluğu esasen Facebook ya da başka toplumsal medya mecralarını da kullanan WhatsApp kullanıcılarının endişelerinin kaynağını anlayabilmek için tahminen de nasıl tartışıldığına bakmak lazım. Görünen ve rahatlıkla söz edilebilen korkular mahremiyet ihlali muhtemelliğine işaret ediyor; beşerler özel yazışmalarının, fotoğraflarının vb., denetimleri dışında kullanılabileceği tasası yaşadıklarını söz ediyorlar. Lakin ben asıl korkunun birincisiyle birlikte, WhatsApp yazışmalarının devletle, devletlerle, kamu otoriteleriyle paylaşılma ihtimalinden kaynaklandığını düşünüyorum. Yalnızca, örneğin toplumsal medyada “otoriter” nitelemesi yerine WhatsApp’ta ağız dolusu “faşist” diyebilme özgürlüğünün yitirilmesinden değil tıpkı vakitte bunun için yargılanıldığında buna eşlik edebilecek özel yazışmaların da alenileşmesinden telaşlıyız. Bu tasa, insanların özel konuşmalarında yaptıkları latifeler, sonlanıp ettiği küfürler ya da konuşurken kullandıkları metaforlar delil kabul edilerek hatta birebir vakit diliminde tıpkı yerde birileriyle bulundukları teknik takiple tespit edilerek ortalarında örgütsel bağlar kurulabildiği, şununla bununla suçlanarak yıllarca mahpus yatabildikleri bir ülke için çok gerçek bir telaştır.
‘KİŞİSEL BİLGİLERİMİZİN PAYLAŞILMASI DERDİMİZİN ASIL NEDENİ’
Memleketimizde, “tapeler” sözcüğü, devletle, yurttaş ortasında kurulan ilgide, telefonunuz ya da bilgisayarınızla asla “yalnız” olmadığınızı daima hissettiren, kolektif bilinçaltına (“Kolektif bilinçaltı” kuşkusuz yirmi ya da elli yılda oluşabilecek bir şey değil. Bilhassa psikoloji öğrencilerini yanıltmayı hiç istemem; bu kavramı bu türlü kullanmamın nedenini, hayatımın büyük kısmını, bin yıl sürmüş üzere hissetmeme verin) yerleşmiş, yerli ve ulusal hayaletlerden biridir. Yoksa kısmi bir katkısı olsa da tüketiciler olarak davranışlarımızı ya da siyasal edimlerimizi dolaylı olarak manipüle etmek maksadıyla “kişisel” bilgilerimizin paylaşılmasının, korkumuzun asıl nedeni olduğunu düşünmüyorum.
‘KONTROL KAYBI HER VAKİT DERT YARATIR’
Çok sayıda bilgimiz toplumsal medya şirketlerinin, uygulamalarının eline hali hazırda geçmişken WhatsApp özelinde reaksiyonun kaynağında mahrem kavramı mı yatıyor? Özel konuşmalarımızı bu şirketlerin nasıl kullanacağını öngörememek ve özel alanın denetiminin diğerine geçtiği hissi kullanıcıları çok huzursuz mi ediyor?
Melek Göregenli: Mahremiyet, çoklukla, gizleme, geri çekilme, saklama vb., tek istikametli; vücudu, kimliği ve maddi olan olmayan bireye ilişkin olanı korumak manasında kullanılır; kültürel bir yanı da var bu kullanımın lakin aslında mahremiyet tam da sorunuzdaki üzere bir “kontrol” ve aslında bir “düzenleme” düzeneğidir. Kişinin, benliğine, kümesine, toplumsal varoluşlarına, başkasının “giriş”ini düzenleyen, seçici bir denetim sağlayan bir psikolojik-mekânsal düzenleme yetisi. Yalnızca kapanmayı değil açılma muhtaçlığını da düzenleyen diyalektik bir sistem. Perdeler kapandıklarında, bir küçük küme olarak konutta yaşayanların mahremiyetini, “dışarı”yla bağı keserek sağlarlar, açıldıklarında, içeriye “dışarı”dan gün ışığı da girer, dış dünyanın beşerli insansız toplumsallığı da. Bireyler, kümeler ve kurumlar seviyesinde mahremiyetten kelam edebiliriz, çok seviyeli ve boyutlu bir tecrübe kısaca. Toplumsal medya, mesela, evvelden konutlarımızın pek de kullanılmayan “misafir odaları” ise (en pak en yeni en görünmek istediğimiz üzere olan, meskenin kamusal alanı), WhatsApp, bazen oturma odası bazen de yatak odalarımız olabilen, daha kendimiz olduğumuz ve daha benliğimizin toplumsal ve ferdî katmanlarını açmaya niyetli olduğumuz bir dijital yer tahminen de. Benliğimiz ya da toplumsal kimliğimizin hangi katmanlarını kimlerle ve ne vakit, ne kadar paylaşacağımızın seçici denetiminin kendimizde olmasına muhtaçlığımız var, aksi durumda mahremiyetin ihlali ya da bu olasılığın varlığını hissediyoruz. Denetim kaybı her vakit korku yaratır fakat bu son sıkıntıda tasa yaratan yalnızca denetim kaybı değil, denetimin kimde olduğuna dair belirsizlik algısı. WhatsApp’ın “gizlilik sözleşmesi” metni, sıradan birinin asla anlayamayacağı bir metin ve tam bir teslimiyet istediği hissi yaratacak kadar karmaşık; ya tamam deyip kurtulacaksınız ve denetim büsbütün oto sansür yetinize kalacak ya da dumanla haberleşmeye geri döneceksiniz. Sizce çok fazla seçeneğimiz var mı?
‘OTORİTEYLE PAYLAŞILMA İHTİMALİNDEN KORKUYORUZ’
Toplumsal medya, çevrimiçi konuşma platformları birilerine “buradayım” dediğimiz ve hareketlerimizi, sözlerimizi yaygınlaştırmaya çalıştığımız bir alan. Yargılanmaktan korktuğumuz sözlerimizi de yarattığımız bir yer. Biz, sözlerimiz bu kontratları talep eden şirketler için ne kadar değerli? Açığa çıkan bu dehşet ya da bu uygulamalar karşısında çaresiz miyiz? Gelecekte bilhassa daha da yaygınlaştıkça bu stil uygulama ve platformlar kaygımız katlanacak mı? Bu endişe karşısında nasıl adımlar atmak gerekir?
Melek Göregenli: Evet, şirketler için, “tüketiciler” olarak bilgilerimiz kıymetli ayrıyeten politik davranışlarımızı öngörmek ve denetim etmek için de ancak dediğim üzere, çevrimiçi konuşma platformlarından öteki pek çok yolları var bunu yapmak için; bana, biz daha çok kendi söz özgürlüğümüz varmış üzere davrandığımız çevrimiçi irtibat platformlarındaki edimlerimizin, kamusal-yerel otoriteyle paylaşılma ihtimalinden korkuyoruz üzere geliyor. Bu platformlarda kuşkusuz, “kendimiz üzere olma” imkanını sunduğu için de daha iyi hissediyoruz ayrıyeten bir cins görece özgür kamusal alanlar oluşturuyoruz. Gençliğimdeki kadar kolay değil hayat, okullarımızın, derneklerimizin etrafında dolanan gevrekçi ya da midyecileri kollamaktan ibaret değil devletin nezaretinden kaçmak; artık görünmüyorlar kolay kolay. Bir öteki korku da komplo teorilerinden beslenen ve kişinin kendisine, hikmeti kendinden menkul bir kıymet atfetmesi biçiminde ortaya çıkan korkular var. “Her adımımı izleyen global güçler var” fikrinden “Çip takıp beni denetim edecekler” ya da “DNA’mızı değiştirip kısırlaştıracaklar” a kadar giden bir yelpazede ortaya çıkıyor. Aslında bu dünya görüşü de tek tek beşerler olarak, biricikliğimizi, özgünlüğümüzü ve gizemimizi süratle yitirip şeffaflaştığımız ve birbirimize benzediğimiz bu çağda, insanın kendisine bir “değer” atfetmesi muhtaçlığını gösteriyor tahminen. Ayrıyeten, insanın giderek hayat üzerinde denetimini, siyasal iradesini kaybettiğinin kabulü üzere: “Ne yapsam başa çıkamayacağım bir dünya” bu fikri, bu durumda kaçmaktan ve yakalanmamak için uyanık olmaktan öteki seçeneğim yok.
‘SONUÇLARLA DEĞİL NEDENLERLE GAYRET ETMELİYİZ’
Melek Göregenli: Ne yapmalı? Karşılığı çok güç bir soru bu; zorluğu, bu bilgili durumdan etkilenen insanların homojen bir küme olmamasından, gereksinimlerinin, toplumsal pozisyonlarının, siyasal varoluşlarının farklılığından kaynaklanıyor, tek bir karşılık yok. Lakin bence açık olan şu, sonuçlarla değil nedenlerle uğraş etmeliyiz. Tabir özgürlüğünü, en azından, hukuk denen şeyin, yurttaşlar olarak bize vadettiği birinci ilkeyi, karşısında hepimizin eşit olduğu yazılı kuralları geri almak için harekete geçmeliyiz. İtiraz etmeli ve siyasal iradelerimizin yaşadığımız bu güvenlik ve kaygı toplumunu değiştirebileceği, bu, hiç kimsenin vakit dışı kalıcı bir tabir özgürlüğüne sahip olduğunu hissetmediği hegemonyaya mahkûm olmadığımız inancını yine inşa etmeliyiz. Yoksa, global ya da lokal egemenlerin keyfine acı bir hayat yaşamaya devam edeceğiz.
‘İYİ BİLDİĞİNİ DÜŞÜNDÜKLERİMİZİN DAVRANDIĞI ÜZERE DAVRANIRIZ’
Bugün beşerler WhatsApp yerine öteki iletileşme uygulamalarına toplu göç ediyor. Bu hareketin altında ne yatıyor? Daha iyi bir yer arayışı bu alanda nasıl açığa çıkıyor? Kullanıcılar bu dönmede neyi arıyor?
Melek Göregenli: Bence burada konformite devreye giriyor, durum belgisiz olduğunda uzmanlık gücü devreye girer ve iyi bildiğini düşündüklerimizin davrandığı üzere davranırız. Şayet iyi bir teknoloji okur-yazarı değilseniz, bu türlü olduğunu düşündüklerinizin peşine takılırsınız, olan bu. Bir diğer yaklaşım da, “her dijital hareket bir iz bırakır ve o iz asla silinmez” cümlesinde gizli olan artık kaçacak yerimiz yok rahatlığı yani durmak. Beşerler neyi arıyor, sanırım daha inançlı ortamları ancak daha 70’lerde siyaset bilimci Westin’in, “Mahremiyet ve Özgürlük” kitabında tartıştığı üzere, teknolojik gelişmelerin sunduğu özgürleştirici üzere görünen şartların, her seviyede otorite ve gücün eline nasıl denetim ve mahremiyet ihlali imkanları verdiğini hatırlayalım. İşçi seçiminde uygulanan ruhsal testler, kamerayla gözetleme, açık ofisler hatta akıllı konutlar, Google vb., Facebook vb., sistemlerden çok daha evvel hakkımızda hiç de denetimimizde olmayan bilgilere sahip olmanın yollarıydı.
PALTFORMLARIN HİÇBİRİ VAZGEÇİLMEZİMİZ DEĞİL’
Whatsapp, ‘gizlilik ilkesi’ onay son tarihini gelen yansılar üzerine ileri bir tarihe erteledi. Bu biçim platformlar bizim vazgeçilmezimiz olarak kabul ediliyor ve gündelik ömrümüzün büyük çoğunluğunu kaplıyor. Vakit geçtikçe daha da vazgeçemediğimiz, bağımlı olduğumuz bir form mu ortaya çıkacak?
Sarphan Uzunoğlu: Bu platformların hiçbiri bizim vazgeçilmezimiz değil. Dönemsel olarak hayatımıza girip çıkıyorlar. 90’larda MIRC, ICQ üzere teknolojilerle sohbet ediyorduk bilgisayar üstünden daha çok. 2000’lerle birlikte MSN ve Gtalk dönemi başladı. 2010’lar da Whatsapp üzere uygulamalara ilişkin bir periyot oldu. Elbette bir periyot kapandı diyemeyiz; ancak tüm bu platformlardan göçler kanunî, finansal ya da tüketici tercihiyle ilgili kimi münasebetlerle ortaya çıktı. Whatsapp, zımnilik ve güvenliğe ait derdin yüksek ve devletlerle teknoloji şirketlerine yönelik itimadın düşük olduğu bir periyotta yeni bir saklılık mukavelesini devreye soktu. Kimi kullanıcılar kontrata göz atmadan kabul etti, birtakım kullanıcılar da süratle “nereye göçeceğiz” sorusunu sordu. Bahtsız zamanlama büyük bir kullanıcı göçüne neden oldu. Her platformun vadesi bu usul kararlarla doluyor aslında.
Sarphan Uzunoğlu ‘YENİ PLATFORMLARA ALIŞACAĞIZ’
Bağımlılık sıkıntısına gelince, evet yeni platformlara alışacağız. Mesela Türkiye’de benim üniversitedeki öğrencilerimin jenerasyonu için Discord çok daha tanınan bir iletileşme ve haberleşme uygulaması. Hatta birtakım start-up’lar işlerini bile oradan görüyor. Şimdilik göç yollarının üstünde Signal ve ne yazık ki Telegram ve BİP duruyor. Signal’in hakikat yol olduğunu düşünmekle birlikte göçün başka kanallara olmasının er geç Signal ve gibisi önemli güvenlik protokolleri sağlayan bir uygulamaya daha kuvvetli bir göçü tetikleyeceği kanısındayım.
‘BİLİNÇLİ BİR TÜKETİCİ TOPLULUĞUNDAN BAHSETMEK GÜÇ’
Bugün kullanıcıların yansısının akabinde şirketin kararını ertelediği bir sonuç ortaya çıktı. Toplum tarafından yükselen bu reaksiyon şuurlu, ayakları yere sağlam basan bir reaksiyon miydi? Öbür iletileşme uygulamalarına yönelirken şuurlu bir halla mı hareket edildi?
Sarphan Uzunoğlu: Şuurlu bir tüketici topluluğundan bahsetmek epey güç. Bence toplumsal ağlarda bu husus gündem edilmeseydi, medya tarafından haberleştirilmeseydi, teknoloji muhabirleri vs. probleme eğilmeseydi farkına bile varılmadan bu biçim bir kontratla hayata devam edilebilirdi. Reaksiyonun ayaklarının yere sağlam basması birinci kere medyanın bir mevzuya nitekim kapsamlı bir biçimde eğilmesiyle ilgili. Elbette çok sayıda yanlış bilgi de ortaya çıktı bu periyotta. Esasen insanların Whatsapp’a alternatif uygulama tercihleri de bunu gösteriyor. Ben reaksiyonun bu kadar büyük olmasını şuna bağlıyorum. Whatsapp bizim Dark Social olarak isimlendirdiğimiz içeriklerin kamuya açık paylaşılmadığı görece kapalılık sağlayan bir toplumsal ağ temelinde. İnsanların haber ve bilgi paylaşımı yaparken Twitter ya da Instagram’a nazaran çok daha özgür oldukları bir alan. Beşerler ellerindeki kısıtlı özgürlük alanını kaybetme dehşetiyle bunu yaptılar. Yoksa, olağan koşullarda şirketlere ve devletlere verdiğimiz bilgi inanılır üzere boyutlarda değil.
‘KULLANICIYI YENİ FORMLARA YARI-ZORUNLU GEÇİŞ YAPMAYA ZORLAYAN TREND KELAM KONUSU’
Bu uygulamalar milyarlarca kullanıcıya erişiyor. Pekala gün geçtikçe monopolleşen bir form mu açığa çıkacak? Bu uygulamaların gelecekteki yansımalarına muhtemel aksiyonlarına dair ne öngörüyorsunuz?
Sarphan Uzunoğlu: Sahiplik bağlamında şu an esasen Facebook ve Google’ın başını çektiği bir duopolden bahsediliyor konu irtibat uygulamaları olduğunda. Listeye Twitter, Amazon, Snapchat üzere şirketleri de kattığınızda büyük teknoloji şirketlerinin birbirlerine benzeyen formlardaki eserleri olduğunu, eserler içerisindeki modüllerin de daima olarak benzeştiğini görüyoruz. Bunun en kolay örnekleri Tiktok sonrası devirde Instagram Reels’in ortaya çıkışı, ya da Snapchat’i taklit ederek ortaya çıkan Instagram Stories. Formdaki bu benzeşmeler, giyim sanayisindeki moda akımları üzere. Birbirlerinden feyz alan ve benzeşmeyi tetikleyen, kullanıcıyı da yeni formlara neredeyse yarı-zorunlu bir halde geçiş yapmaya zorlayan bir trend kelam konusu. Örneğin yakın vakitte takip ettiğim Youtuber’lardan kimileri önemli halde Tiktok hesaplarını tanıtmaya başladılar. Zira insanların ağır olarak tükettikleri formda bir değişiklik meydana geldi. Sponsorlar ve destekçiler takip ettikleri influencer’ları resmen bu yeni alanlara çektiler. Ben bunu bir format inhisarı sıkıntısı olarak görmüyorum; lakin her mecranın bir ruhu olduğunu ve o ruhla fazla oynandığında mecranın özgünlüğünü ve manasını yitirdiğini düşünüyorum. Bugün Twitter’ın fleets özelliğinin ya da sesli Tweet’lerinin ne işe yaradığını, toplumsal diyaloga nasıl bir katkısı olduğunu ben anlamış değilim. Ancak bir zarurî benzeşme, formatta ortaklaşma hali var üzere görünüyor. Sonuçta tıpkı Tiktok üzere birileri çıkıp kendi formatlarıyla piyasanın bir sefer daha canına okuyacak, bunu daha iyi bir formatla ya da daha iyi bir teknolojiyle yapacaklar; sonrasında da taklit edilecekler. Bu bir kısır döngü üzere duruyor.
‘ŞİRKETLERİN DATAYI DAHA TESİRLİ SÜRECE İSTEĞİ ASLA GEÇİP GİTMEYECEK’
WhatsApp’ın bugün atmaya niyetlendiği adımına benzeri gelecekte ne çeşit adımlar görebiliriz ve ne çeşit yansılar açığa çıkabilir?
Sarphan Uzunoğlu: Şirketlerin veriyi daha açıktan daha süratli ve daha tesirli sürece isteği asla geçip gitmeyecek. Daha da değerlisi, devletlerin de bu veriyi regüle etme ve o sırada şirketlerin işlediği dataya erişme isteği ortadan kalkmayacak. Signal üzere açık kaynaklı ve ticariden çok etik telaşlar üzerine varlığını inşa etmiş uygulamaların daha sık ve daha geniş kitlelerce kullanımı tek mantıklı reaksiyon. Ancak Whatsapp’a güvenmeyip BİP’e kaçanları gördükçe ortaya çıkacak reaksiyonun rasyonelliği konusundaki kuşkum açıkçası azalıyor.
Gazete Duvar
