Pınar Üretmen
Şayet İlah olmasaydı insanların onu icat etmesi gerekeceği üzere -ki Voltaire’in zihin açan bu cümlesini Dostoyevski ‘Karamazov Kardeşler’de uzun uzun tartışır- totaliter idareler tehditkâr bir düşmanın, emperyalist devletlerse barbarların varlığına (ya da icadına) gereksinim duyar. Kendini uygar ve üstün gören bir topluluğun bireyleri ortasında, öteki olanın tehdit oluşturabileceği hezeyanını körüklemek, düşmanlık yaratmak ve barbar damgası vurmak için kâfi olabilir. Medeniyet ismi altında uzak diyarlara giderek el koymanın, oranın asıl sahibi yerli halkı yabanî ve işgalci sayarak savaşmanın diğer bir açıklaması olabilir miydi yoksa? Kavafis’in 1903 yılında yazdığı o mükemmel şiiri ‘Barbarları Beklerken’de dediği üzere, barbar damgası bir tahlildir bu durumda… “Peki, biz artık ne yapacağız barbarlar olmadan / Bir çeşit tahlildi onlar meselelerimize.” J.M. Coetzee, bu eşsiz şiirden mi esinlendi bilmiyorum fakat zımnî manası eşsiz bir romana dönüştürmeyi başardığı kesin. Tıpkı nüans ve birebir hissiyatla hem de.
‘Barbarları Beklerken’, J.M. Coetzee tarafından tüm bu soruları soran lakin karşılıkların çarçabuk bulunamayacağını da bilen o harika romanın sinema uyarlaması olarak 2020 yılının Ekim ayında vizyona girdi. Pandemi kısıtlamaları öncesi sinema salonunda izleme imkânı bulabildiğim az sinemalardan biriydi. Tahminen sınırlamalar nedeniyle kâfi derecede izlenip kıymetlendirilemedi lakin değerli bir yapıta (hem ele aldığı mevzu hem de kadrosuyla) imza atıldı diye düşünüyorum. Çünkü –her ne kadar ülkemizde çok ünlü ve çok okunanlar ortasına girmemiş olsa da- Nobel Edebiyat Mükafatı sahibi, lisan ve anlatım ustası olan Coetzee’nin insanlığa dair bu derin felsefi bakışı, vaktin ve yerin çok ötesini işaret ediyor. Sinemanın senaryosunun da Coetzee tarafından yazılmış olması (bu bir dezavantaj olsa da), anlatımın sinemaya değiştirilmeden taşınmasını sağlamış. Sinemadaki diyalogların birçok kitaptan birebir alınmış. Johnny Depp, Mark Rylance, Robert Pattinson ve Gana Bayarsaikhan’ın oyunculukları da sinemanın gerçekçi ve anlatının atmosferine uygun olmasını sağlamış. İç ve dış yer manzaraları hakikaten harika. Bu yazıda sinema ve kitabı birlikte ele alarak, kıssanın ana hissini ve ideolojisini tartışmaya çalışacağım. Çünkü muharrir ve senaristin tıpkı olmasının da tesiriyle, anlatı her ikisinde de birkaç ayrıntı dışında paralel seyrediyor.
Kıssa, bilinmeyen bir coğrafyadaki bir hudut kasabasında geçer. Kale surlarının dışındaki ilkel yerli halkla daha çok ticarete dayanan bağların ve nispeten barış içindeki ömrün ağır aksak temposu, başşehirden Albay Joll’un gelmesiyle kesintiye uğrar. Bir müddettir başkentte barbarların silahlandığı ve isyana hazırlandığı söylentileri dolaşmaktadır. Son zamanlardaki birtakım hırsızlık ve hücum olayları da “hiç uyumayan imparatorluğun” huzurunu kaçırır. Tüm hudut kalelerinde önemli tahkikat yapılması ve gerekirse devletin gücünün kuşkuya mahal vermeyecek halde gösterilmesi gerekmektedir. İşte o ünlü Üçüncü Büro’ya bağlı albayın buralara geliş nedeni de budur. O sırada kasabada bir hırsızlık olayı nedeniyle sorgulanan iki kişiyi görmek ister Albay. Kasabanın üst seviye vazifelisi olarak yıllardır huzur ve sükûnet içindeki sıkıcı hayatını sürdüren sulh hâkimi –ki öykünün tamamını bize aktaran da odur- burada bir hapishaneye bile gerek duyulmadığını, bu Yaradanın ve hükümetin görme alanının dışına kalan topraklarda her şeyin sakin olduğunu anlatmaya çalışsa da Albay Joll, güvenlik ve devlete bağlılık hususlarında çok titizdir. Ve sorgulama başlar. Yaşlı bir dedeyle hasta ve korkmuş torununun çığlıklar eşliğindeki sorgulaması sonucunda yaşlı adam ölür, çocuksa azaba son vermek ismine söylemesi istenen her şeyi kabul eder. Halkının –balıkçı olan ve silahı bile bulunmayan göçebe halkının- isyana hazırlandığını, silahlandığını, devlet için tehdit olduğunu kabul eder.
Bazen söylentilerin gerçekliği değerli değildir, ortak hezeyana seslenmesi insanların inanması için kafidir. Tıpkı bakışla barbarların kim olduğu ve ne yaptığı da değersiz bir detaya dönüşebilir. Albay Joll, çocuğu da yanına alarak çöle, barbar avına çıkar. Gerisinden kasabaya çok sayıda göçebe getirilir. Yaşlı, bayan, çocuk, tabiatta yaşamaya alışmış onlarca insan. Ve tıpkı yollarla sorgulamalar devam eder. Artık huzur ve can derdi kavramları, geçmiş günlere ilişkin birer nostaljidir. Barışın olmadığı hezeyanı ile gelenler, barışın artık olmamasının garantörüdür. Hâkim ise devletin en güçlü ünitesinden gelen Albay’a misyonunu yaparken yardımcı olmak (sonuçta kendisinden beklenen ve pozisyonu gereği yapması gereken budur) ile, tüm bu şiddete karşı çıkmak ortasında nerede duracağını bilemeden ve biraz sarsakça bocalar durur. “İnsanların daha sonra tahıl ambarından geldiğini tez ettikleri çığlıkları duymuyorum. O akşam işimi yaparken her an muhtemelen ne olup bittiğinin farkındayım ve kulağım insan acısının tonuna odaklı. (…) Çok fazla şey biliyorum ve bu bilgi beşere bir sefer bulaşınca artık kurtulmak mümkün olmuyor galiba. Tahıl ambarının yanındaki kulübede neler olup bittiğini görmek için fenerimi alıp gitmemeliydim. Öte yandan, feneri bir sefer elime alınca bırakmamın yolu yoktu. Düğüm kendi içinde sıkılaşıyor, ucunu bulamıyorum.”
Ancak kimdir bu barbarlar? Medeniyetten teknolojiden uzakta, tabiatın içinde yaşayan ilkel halk mı yoksa kendi gücünü kanıtlamak ismine her türlü barbarlığı hakkı gören uygar toplumlar mı? Ya da nedir barbarlık? Eliyle yemek yiyen, paklık alışkanlığı olmayan, çadırlarda yaşayan, saçlarından bit toplayan ilkel toplumlar mı yoksa yüksek bedelleri uğruna şiddeti kurumsallaştıranlar mı? İşte tam bu noktada, berbatlığın sıradanlığı ve şeffaflığıyla yüzleştirir bizi Coetzee. Askerlerin kale içine getirdiği, elleri yanaklarına tellerle bağlanmış barbarlar, meydana toplanmış halkın önüne dizilir. Evvel askerler vurur onlara sonra ellerindeki sopaları bekleyenlere uzatırlar. Küçük bir kız çocuğu çıkar öne, gerisinden alkışlar ve takviye sesleri gelmektedir. Bir müsamereye çıkar üzere utangaç bir tutumla öne çıkan kız, sopayı alır ve gerisinden gelen dayanağın gücüyle elleri bağlı esirlere vurur. Meydanda toplanan sıradan beşerler birbiri gerisine atılarak katılırlar bu şiddete. Tam bir kitle psikolojisinin tetiklediği cinnet anıdır yaşananlar. Olağan vakitte iyi, günahsız, şiddetle hiçbir ilişkisi olmayan beşerler, güçlü tarafa ilişkin olmanın gücüyle kendinden geçerek şiddete ortak olmanın ortak hezeyanını yaşamaktadır. Yalnızca misyonu gereği şiddete aşina üniformalılar değil, elinde bebek ve topaç tutanlar bile barbarlığın hudut tecrübesini yaşar böylece. Pekala empatiye ne oldu? Şayet nörobilimsel deneylerin gösterdiği üzere acı çeken bir kişiyi görmek insanın kendi beyninde acı matriksini faaliyete geçiriyorsa, yani acı çeken birini görmek canımızı acıtıyorsa, bir diğerine nasıl şiddet uygulayabiliriz? Bosnalı komşusunu öldüren Sırplar ya da Musevilere zulmeden Almanlar üzere romanda yer alan kasaba halkının Barbar ismi verilen yerli halka şiddet uygulamasının altında yatan düzenek nedir? Yine tıpkı nörobilimsel çalışmalar göstermiştir ki, kendimizden olmayan ve ötekileştirdiğimiz bireyleri beynimiz birer insan olarak değil obje olarak algılamaktadır. İnsandışılaştırma, soykırımın ana bileşenlerinden birisidir, diye açıklar David Eagleman.
Barbarları Beklerken, John Maxwell Coetzee, Mütercim: Dost Körpe, 200 syf., Can Yayınları, 2006.
Evet, kıssa bilinmeyen bir hudut kasabasında geçer, ismi anılmaz. Coetzee üniversal bir kıssa anlattığı için bu ayrıntısı okurun (ya da izleyicinin) hayal gücüne bırakır. Yerli halkın yaşadığı uçsuz bucaksız topraklara yerleşen ve el koyduğu bu topraklara medeniyeti getirdiğini söyleyen, yerli halkı hor ve istilacı gören, kendi savunmasını da yasal müdafaa ve vatanın bölünmezliği ismi altında yapan her devletin hudut yerleşimi olabilir burası. Güney Afrikalı Coetzee’nin yazılarında yer alan öz hesaplaşmasını dikkate alınca, Güney Afrika anlatılıyor olabilir elbette. Ancak Amerika, Afrika ya da Asya’daki rastgele bir yer de olabilir. Kitapta bu kısım meçhul, yalnızca çok sıcak yazların ve çok soğuk kışların görüldüğü, çöllerin olduğu karasal iklime sahip bir coğrafyada olduğumuzu anlıyoruz. Sinemada ise, görsel anlatım nedeniyle bu ayrıntısı izleyicinin hayal gücüne bırakmanın zorluğuyla, bize ufak ipuçları veriyor direktör. Sinemada barbarlar olarak isimlendirilen yerli halkı canlandıran oyuncular Moğol. Sinemanın geçtiği yerler kimi vakit Latin Amerika kimi vakitse Orta Asya’yı andırıyor, meskenlerin mimarisi ise Kuzey Afrika-Asya kırması. Lakin bir sahnede Sulh Hâkimi ve kasaba halkının zeytin toplaması, coğrafyayı tüm bu ayrıntılardan bağımsızlaştırarak Akdeniz ikliminin geçerli olduğu bir coğrafyaya taşıyor ve hayal gücümüzü tetikleme muvaffakiyetini gösteriyor. Ve bizler okur (ya da izleyici) olarak biliyoruz ki ötekileştirmenin olduğu her yerde, berbatlığın sıradanlaştığı her coğrafyada ve saldırganlığın kutsal kıymetler ismi altında legalleştiği her vakitte yaşanıyor olabilir tüm bunlar.
Romanın birinci diyaloğuna (filminse birinci sahnesine) harika bir güneş gözlüğü metaforuyla giriş yapıyor Coetzee. Kapkara iki cam modülüyle gözleri kapalı olan Albay Joll’a sulh yargıcı bu türlü bir şeyi daha evvel hiç görmediğini söyler. Güneş gözlüğü, der Albay. Güneşin parlamasını ve baş ağrısını engellediğini, Başkent’te herkesin kullandığını belirtir. Adeta Albay ile özdeşleşir bu gözlükler, o denli ki gece karanlıkta, odada eşyalara çarpmadan yolunu sıkıntı bulurken bile çıkarmaz onları. Azap yaparken de gözünde kara camlar vardır. Adeta gözüne, aydınlığa, ışığa çekilen bir set, görmemek için bir araçtır bu gözlükler. Medeniyetin kullandığı birçok teknolojik araçtan, insanı mekanikleştiren ve açık seçik görmeyi engelleyen araçlardan biri. Yoksa işkenceciler, azaplarını nasıl yapabilirdi?
Kitapta yargıcın iç hesaplaşması anlatı boyunca devam ediyor. Devletin üst seviye vazifelisi olarak bir manada birebir emele hizmet etmesi, Albay Joll’un muhtaçlıklarını karşılaması, gece uzunluğu süren çığlıklara kulaklarını tıkaması nedeniyle kendisinin de ne derece hatalı –ya da madalyonun öteki tarafından bakarsak çaresiz, buyruk kulu ve masum- olduğunu sorguluyor. “Çünkü ben o vakitler düşünmekten hoşlandığım üzere, soğuk katı albayın hoşgörülü haz düşkünü zıddı değildim. Ben İmparatorluk’un rahat vakitlerinde kendi kendine söylediği yalandım, o ise İmparatorluk’un sert rüzgârlar estiğinde kendi kendine söylediği yalandı.” Lakin sinemada daha suçsuz, hatta epey iyi niyetli bir Yargıç profili çizildiğini ve bu iç sorgulamanın fısıltılarının izleyicinin kulağına pek ulaşmadığını söyleyebilirim. Kitapta daha ağır, sinemadaysa şefkat istikameti nispeten ağır basan yargıcın Barbar bir kızla aşkını (ve fantezilerin ağır olarak yaşandığı cinselliği) ise, mevzuyu uzatmamak ismine okura bırakmak istiyorum.
Sinemaya dair birkaç küçük ayrıntıyla bitirelim. Sinema, dünya prömiyerini 76. Venedik Sinema Festivali’nde yaptı. Sinemanın ana sorunu, başta da belirttiğim üzere, senaryonun bir roman üzere tasarlanmış olması. Coetzee, romanın güçlü anlatısını birebir aktarmış. Her ne kadar güçlü ve edebi diyaloglar yer alsa da, bu durum sinemada ritmin düşmesine ve tekdüzeliğe neden olmuş. Mark Rylance ve Johnny Depp’in oyunculukları epeyce iyi, bilhassa Albay Joll karakteri çok güçlü. İmaj direktörü Chris Menges’in -özellikle iç yer ışık gölge efektleri açısından- hayli başarılı olduğunu düşünüyorum. Romanda olaylar düz bir vakit çizgisinde ilerlerken sinema dört mevsim biçiminde bölümlenmiş. Dört mevsim döngüsünü kullanan direktör, bu çeşit olayların döngüsel bir formda yerkürede daima olageldiğini vurgulamış adeta.
Barbarları beklemek, güya bir manada Beckett’ın o harika kitabındaki Godot’yu beklemek üzere. Godot’nun kim olduğunu, gelip gelmeyeceğini, hatta neden beklediğimizi bilmesek de bekleriz. Kıymetli olan beklemektir zira. Kıymetli olan her an tetikte olmak, öteki bir şey yapamayacak ve düşünemeyecek kadar beklemekle alakadar olmaktır. O vakit tekrarlayalım; ‘Godot’yu Beklerken’ olduğu üzere, barbarların da kim olduğu, hatta ne yaptığı kıymetsiz bir detaya dönüşebilir. Medeniyet ismi altında uzak diyarlara giderek el koymanın, oranın asıl sahibi yerli halkı yırtıcı ve işgalci sayarak savaşmanın öbür bir açıklaması olabilir miydi yoksa?
Gazete Duvar
